Научная статья на тему '«Ахборотлашган иқтисодиёт» тушунчасининг назарий–услубий асослари'

«Ахборотлашган иқтисодиёт» тушунчасининг назарий–услубий асослари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
161
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахборотлашган иқтисодиёт / иқтисодий мактаб / иқтисодий йўналиш / иқтисодий доминанта / ахборотлашган иқтисодиёт мезони. / information economy / economic school / economic direction / economic dominant / criteria of the information society.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Муяссар Мирзакаримова, Алимжон Қулматов

Мақолада ахборотлашган иқтисодиёт тушунчасининг мазмуни ва хусусиятлари тавсифланган. Мазкур иқтисодий тизимга турли нуқтаи назарлардан ёндашув мезонларининг ижобий ва салбий жиҳатлари тавсифланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL METHODOLOGICAL BASES OF THE NOTION «INFORMATION ECONOMY»

There is discussed in the article the concept and properties of the information society. Various theoretical and methodological approaches to the advantages and disadvantages of this economic system are considered.

Текст научной работы на тему ««Ахборотлашган иқтисодиёт» тушунчасининг назарий–услубий асослари»

f 52 ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ /

,__________________ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

Муяссар Мирзакаримова,

Тошкент тук,имачилик ва енгил саноат

институти «Корпоратив бошк,арув» кафедраси

доценти, ИК.ТИСОД фанлари доктори;

Алимжон К,улматов,

Мирзо Улyfбeк номидаги Узбекистан

Миллий университети «Макроик,тисодиёт»

кафедраси доценти, ик,тисод фанлари номзоди

«АХБОРОТЛАШГАН ИЦИСОДИЕТ»

ТУШУНЧАСИНИНГ НАЗАРИЙ-УСЛУБИЙ

АСОСЛАРИ

УДК: 330; 334

МИРЗАКАРИМОВА М., ЦУ/1 МАТОВ А.«АХБОРОТЛАШГАН ТУШУНЧАСИНИНГ

НАЗАРИЙ-УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ

Мак,олада ахборотлашган ик,тисодиёт тушунчасининг мазмуни ва хусусиятлари тавсифланган.

Мазкур ик,тисодий тизимга турли нук,таи назарлардан ёндашув мезонларининг ижобий ва салбий

жих,атлари тавсифланган.

Таянч иборалар: ахборотлашган ик,тисодиёт, ик,тисодий мактаб, ик,тисодий йуналиш, ик,тисодий

доминанта, ахборотлашган ик,тисодиёт мезони.

МИРЗАКАРИМОВА М., КУЛМАТОВ А. ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ПОНЯТИЯ

«ИНФОРМАТИЗИРОВАННАЯ ЭКОНОМИКА»

В статье излается понятие и свойства информационного общества. Рассматриваются различные

теоретические и методологические подходы к достоинствам и недостаткам этой экономической

системы.

Ключевые слова: информатизированная экономика, экономическая школа, экономическое направ-

ление, экономическая доминанта, критерии информационного общества.

MIRZAKARIMOVA М., KULMATOVA. THEORETICAL METHODOLOGICAL BASES OF THE NOTION

«INFORMATION ECONOMY»

There is discussed in the article the concept and properties of the information society. Various theoretical

and methodological approaches to the advantages and disadvantages of this economic system are

considered.

Keywords: information economy, economic school, economic direction, economic dominant, criteria

of the information society.

ИК,ТИСОД BA МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019,2(122)

ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ / 53

ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ экономики___________________,

1Дунё мамлакатлари ахборотлашган ицтисодиётга асосланган

жамиятга утиш жараёнини бошдан кечирмоцда. Табиийки, Узбекис-

тан х,ам бу жараёнлардан четда к,ола олмайди.

Ик,тисодий ислох,отларни жадаллаштириш

боск,ичида макроик,тисодий барк,арорлик, ик,ти-

содиётни модернизация ва диверсификация

к,илиш, мех,нат унумдорлигини ошириш орк,али

юк,ори ик,тисодий усиш суръатларини таъмин-

лашга к,аратилган кенг к,амровли ик,тисодий

ислох,отлар амалга оширилмокда. Шу боис,

Узбекистан Республикаси Президенти

Ш.М.Мирзиёев «Рак,амли ик,тисодиёт ялпи ички

мах,сулотни камида 30 фоизга устириш, корруп-

цияни кескин камайтириш имконини беради»1,

деб таъкидлаб утган.

Ик,тисодиёт ривожига жиддий туртки бера-

диган сох;аларни ривожлантириш стратегиясини

ишлаб чик,иш ва амалга ошириш борасида

рак,амли технологиялар асосида янгилашни

назарда тутадиган Рак,амли ик,тисодиёт миллий

концепциясини ишлаб чик,иш вазифаси

к,уйилмок,да. Шу асосда «Рак,амли Узбекистан -

2030» дастурини х,аётга татбик, этиш кузда

тутилмокда. Х,озирги давр талабларидан келиб

чик,к,ан х,олда мазкур тушунчаларнинг илмий-

назарий жихдтдан тавсифини бериш, ахборот-

лашган ик,тисодиётга хос белгилар ва талабларни

ишлаб чик,иш зарурияти ик,тисодчи-олимлар

олдига жиддий вазифаларни к,уймок,да.

Ик,тисодиёт тушунчаси иккита нук,таи назар-

дан тавсифланиши мумкин. Биринчидан,

ик,тисодиёт - ижтимоий х;аёт сох,аси булиб, унда

неъматлар, яъни инсоннинг яшаши ва ривожла-

ниши учун зарур булган товарлар ва хизматлар

яратилади, так,симланади ва фойдаланилади. Бун-

дай вазиятда ик,тисодиёт объектив вок,елик

булиб, к,андайдир субъектив бах,оларга бомик,

булмайди. Ик,тисодий х,одиса амалий ик,тисо-

диётнинг таркибий унсури булиб, эмпирик

(грекча «empeiria» сузидан олинган булиб «таж-

риба» деган маънони англатади) усуллар билан

аник,ланиши ва тадк,ик, этилиши мумкин. Ик,ти-

содий х,одисалар уртасидаги узаро боглик,лик

объектив к,онунларга буйсунган: жисмоний,

1 Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат

Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси.

2018 йил 28 декабрь.

мантик,ий, математик ва б. Шу сабабли бир жами-

ятга ва бир даврга тегишли барча ик,тисодий

х,одисалар узаро келишилган ва бир-бирига зид

булиши мумкин эмас.

Иккинчидан, ик,тисодиёт - фан, неъматларни

яратиш, так,симлаш ва фойдаланиш жараёнла-

рини урганади. Бундай вазиятда ик,тисодиёт онг

мах,сули булиб, инсоннинг бетакрор шахсий

сифатларига боглик, булади, шу сабабли х,ам

субъектив тавсифга эга булади. У назарий

ик,тисодиёт булиб, амалий ик,тисодиёт унинг

тадк,ик,от объекти х,исобланади.

Ик,тисодиёт назариясида айни вак,тда бир-

бирига зид келадиган назариялар х,ам мавжуд.

Ик,тисодчилар орасида куп сонли тарафдорла-

рига эга булган ва шу билан биргаликда, узаро

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

келишилган назариялар тизимини яратиш учун

асос булиб хизмат к,иладиган назарий ок,им

ик,тисодий мактабни шакллантиради. Бир-бирига

к,арама-к,арши турадиган ик,тисодий йуналиш-

ларга классиклар ва социалистлар, неоклассик-

лар ва институционалистлар, кейнсчилар ва

монетаризмни киритиш мумкин. Умумий базавий

к,оидаларга эга булган ик,тисодий мактаблар

ик,тисодий фанда йуналиш х;осил к,илади. Иккита

асосий йуналишни ажратиш мумкин: либерал ва

ижтимоий-институционал. Либерал йуналишга

физиократлар, классик сиёсий ик,тисод, мальтус-

чилар, маржинализм, неокласик мактаб, моне-

таризм, ик,тисодий империализм ва бошк,алар

киради. Ижтимоий-институционал йуналишга

утопик социализм, марксизм, тарихийлик мак-

таби, институционализм ва бошк,алар киради.

Х,ар бир ик,тисодий мактаб тарафдорларининг

фикрича мух,им х,исобланган айрим х,одисалар

мазкур мактабнинг эмпирик асоси булиб хизмат

к,илади. Бу х,одиса ик,тисодий доминанта дейи-

лади. Агар ик,тисодий х,одиса объектив равишда

амалий ик,тисодиётда етакчи роль уйнаса,

и^тисодий мактаб одатда назарий ик,тисодиётда

етакчи х,олатни эгаллайди, яъни х,укмрон булиб

к,олади. Агар узок, тарихий даврда бир-бирини

узгартирадиган таялар бир йуналишга кирса, у

х,укмрон йуналишга айланади. Ик,тисодиёт

ИК.ТИС0Д ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019,2(122)

f 54 ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ /

,__________________ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

фанида уч аср давомида либерал йуналиш

хукмронлик К.ИЛДИ, шу сабабли уни мейнстрим

сифатида (инглизча «mainstream» сузидан олин-

ган булиб, асосий йуналиш деган маънони англа-

тади) х,ам таърифлайдилар. Барча либерал мак-

таблар учун умумий булган ик,тисодий доминанта

моддий неъматлар ишлаб чик,ариш ёки инду-

стриал ишлаб чик,аришнинг белгиловчи ах,а-

миятида ифодаланади. Шу сабабли либерал

ик,тисодий назариялар тизимини индустриал

ик,тисодиёт назарияси сифатида ёки шунчаки,

индустрлашган ик,тисодиёт сифатида х,ам тавсиф-

лаш мумкин. Бошк,ача айтганда, индустрлашган

ик,тисодиёт индустрлашган жамиятнинг ик,ти-

содий назариясидир. Индустрлашган ик,тисо-

диётни анъанавий ик,тисодиёт деб аташ к,абул

к,илинган.

Х,ар бир и^тисодий мактаб вакиллари орасида

мук,обил ик,тисодий назарияларнинг амал к,илиш

х,ук,ук,ини тан олмайдиган ва уз мактабининг

номини бутун ик,тисодий фандан устун куядиган

олимлар х,ам учраб туради. Бу тенденция хукмрон

либерал йуналиш тарафдорлари орасида

кучлирок, тарк,алди. Дарх,ак,ик,ат, А.Маршалл

томонидан неоклассик назарияни номлаш учун

киритилган ик,тисодиёт тушунчаси (инглизча

«economics» сузидан олинган булиб, ик,тисодиёт

назарияси деган маънони англатади)1 х,озирги

пайтда куп х,олларда ик,тисодиёт назарияси фани-

нинг синоними сифатида кулланилмокда. Бундай

вазиятда ик,тисодиёт тушунчасини индустрлаш-

ган ик,тисодиётга тенглаштириш тутри булмайди.

Ик,тисодиётнинг ривожланиш боск,ичи тарихий

давр дейилади, у к,андайдир бир доминанта

сифатида тавсифланади. Хдр бир боск,ичга уз

назариясининг эмпирик базиси сифатида хукмрон

ик,тисодий х,одисани танлаб олган х,укмрон наза-

рия жавоб беради. Ик,тисодий мактабнинг ном-

ланиши купинча мос келувчи ик,тисодий доми-

нантани курсатишдан иборат булади:

Меркантилизм. Бу ном инглизча «merchant»

сузидан х;осил к,илинган булиб, «харид к,илувчи»

деган маънони англатади. Ик,тисодий доминанта

бозорларнинг шаклланиши, савдо сох,асининг

кенгайишидир. Бу мактабнинг гуллаб-яшнаган

1 Маршалл А. Принципы экономической науки. - М.,

1993.

даври XVII асрдир. Физиократия - грекчадан

«табиат хукмронлиги» деб таржима к,илинади.

Ик,тисодий доминанта к,ишлок, хужалиги

мех,натининг устунлик к,илишидир. Гуллаб-

яшнаган даври XVIII асрнинг иккинчи ярми булиб,

х,ар икки йуналишнинг ватани Франция

х,исобланади.

Классик мактаб жисмоний мех,натни к,иймат-

нинг ягона манбаи сифатида эътироф этадиган

мех,нат-к,иймат назарияси асосига курилган.

Ик,тисодий доминанта - жисмоний мех,нат ва

мануфактура ишлаб чик,аришининг устуворлик

к,илиши. Гуллаб-яшнаган даври XVIII аср иккинчи

ярми - XIX асрнинг биринчи ярми, ватани Англия

х,исобланади.

Институционализм. Мактабнинг номланиши

асосида тарихан вужудга келган институт - ижти-

моий урф-одат тушунчаси ётади. Ик,тисодий

доминанта хужалик х,аётига маданийлашган

омиллар таъсирининг кучайишидир. Гуллаб-

яшнаган даври XIX аср охири - XX аср бошлари

булиб, ватани АК,Шдир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

XX асрнинг охирида ривожланган мамлакат-

лар ижтимоий х,аётида х,ал к,илувчи роль уйнай

бошлаган ик,тисодий х,одиса ва жараёнлар як,к,ол

намоён була бошлади. Бу х,одиса неъматлар яра-

тишда ижодий мех,натнинг х,укмрон ах,амиятидан

иборат булди. Ижодий деганда, инсоннинг к,ан-

дайдир олий фаолияти тушунилиб, уни бошк,а

жонзотлар ёки машиналар амалга ошира

олмайди. Ижодий мех,нат мах,сули булиб моддий

мах,сулот эмас, балки ахборотлашган мах,сулот

хизмат к,илади. Бу индустрлашган давр учун хос

булган хусусиятдир. Шундай к,илиб, х,озирги

замон ривожланган жамиятида янги ик,тисодий

доминанта эскисининг урнига келади. Биноба-

рин, жамият бундай чук,ур узгаришларни бир

неча асрлар давомида бошдан кечирмаган эди.

Жамиятда хукмронлик к,илган неъматларнинг

мазмун хусусиятлари узгаради:

Биринчидан, неъматларнинг жисмоний шакли

узгаради, у буюмлашмаган булиб к,олади.

Иккинчидан, неъматларнинг ик,тисодий шакли

узгаради, у нотовар хусусиятга эга булади, яъни

ахборотлашган мах,сулотларни ишлаб чик,ариш,

так,симлаш ва фойдаланиш юзасидан борадиган

ижтимоий муносабатлари х,ар доим х,ам товар

ИК,ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019,2(122)

ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ / 55

ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ_________________

айирбошлаш ва пулдан фойдаланиш билан

бо-глик, булавермайди.

Шундай к,илиб, индустрлашган ик,тисодиётнинг

урнига ахборотлашган ик,тисодиёт келади. Ахбо-

ротлашган ик,тисодиёт даври уз мох;иятига кура,

мураккаб талк,инга эга ва иккита турлича тушун-

чаларни бирлаштиради. Биринчидан, ахборот-

лашган ик,тисодиёт цивилизация ривожланиши-

нинг замонавий боск,ичи булиб, у ижодий мех,нат

ва ахборотлашган неъматлар ролининг устувор-

лиги билан тавсифланади. Иккинчидан, ахборот-

лашган ик,тисодиёт назария булиб, биринчи

талк,индаги ахборотлашган ик,тисодиёт унинг

тадк,ик,от объекти булиб хизмат к,илади. Бундай

вазиятда ахборотлашган ик,тисодиёт ахборот-

лашган жамиятнинг ик,тисодий назарияси ёки

ахборотлашган ик,тисодиёт назарияси х,исоб-

ланади1.

Х,озирги пайтда ахборотлашган ик,тисодиёт

назарияси уз ривожланишининг бошлантич

боск,ичида турибди. Чунки цивилизациянинг

ахборотлашган боск,ичга утиши атиги бир неча

ун йил олдин бошланди. Ахборотлашган ик,ти-

содиёт даври испан-америка ик,тисодчиси

Мануел Кастельс туфайли кенг илмий муомалага

кирган булиб, у 1996-1998 йилларда «Ахборот-

лашган давр: ик,тисодиёт, жамият ва маданият»

номли уч томли монографияни чоп эттирган.

Х,озирги вак,тгача ахборотлашган ик,тисодиётнинг

бир бутун назарияси х,али шаклланмади, у куплаб

ик,тисодчилар томонидан ажратилмаган. Ахбо-

ротлашган жамиятни аник,лашда улар турли

мезонлардан фойдаланадилар: технологик,

ик,тисодий, мех,нат, макон, истеъмол ва креатив.

Уларни батафсил куриб чик,амиз (1-жадвал).

Ахборотлашган жамиятни аник,лашнинг

ик,тисодий мезони Герберт Шиллернинг асарла-

рида назарий жих,атдан асосланди. У ахборот ва

коммуникациялар билан бо-глик, к,андайдир

инновацияларга нисбатан бозорнинг роли х,ал

к,илувчи булиб к,олади, деган хулосага келди:

ахборот товарга айланиши керак, яъни фак,ат

тижорат асосидагина ундан фойдаланиш мумкин

булади. Шу нук,таи назардан ахборот к,андайдир

бошк,а товарларга купрок, ухшашдир. Шиллер-

1 Кастельс М. Информационная эпоха: экономика,

общество и культура. / Пер. с англ. Под науч. ред.

О.И.Шкаратана. - М.: ГУ ВШЭ, 2000.

нинг таъкидлашича, бозор тамойиллари (куп

даражада фойдани максималлаштиришга ури-

ниш) бутун бозор ик,тисодиётига асосланган

жамиятда к,андай булса, ахборотлашган ик,тисо-

диётда х,ам шундайлигича амал килаДи- Шу

тамойилга мувофик,, ишлаб чик,арилган ахборот-

ларнинг микдори ва сифати уни фойдали сотиш

имконияти бор-йук,лигига бо-гликдир. Бундан

бозорнинг босими, айник,са, к,андай турдаги

ахборотларни ким учун ва к,андай шароитларда

ишлаб чик,ариш кераклигини х,ал к,илишда кучли

акс этиши келиб чик,ади.

Мех,нат мезони узининг назарий асосини

Дениел Беллнинг асарларида топди. У ижтимоий

тузумнинг шундай таснифланишини таклиф

к,илдики, унинг к,айсидир боск,ичи гула ва бутун-

лай мех,натнинг х,укмрон тури билан белгила-

нади. Д.Беллнинг фикрича, мех,нат фаолиятининг

энг куп таркалган тури у ёки бу жамиятнинг бел-

гиловчи чегараси х,исобланади2.

Юкорида келтирилган мезонлардан фак,ат

креатив мезон ахлок,ий х,исобланиб, у ижтимоий

Кадриятларни инсоннинг ижодий фаолияти

х,ажми сифатида талк,ин к,илади. Шу сабабли маз-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

кур мезон замонавий ахборотлашган ик,тисодиёт

назарияси негиз к,оидалари к,аторига киритилган

булиб, ахборотлашган ик,тисодиёт креатив наза-

рияси ёки шунчаки креатив назария сифатида

чик,ади. К,уйида ахборотлашган ик,тисодиёт наза-

рияси деганда айнан шу назария кузда тути-

лади.

Индустрлашган ик,тисодиёт асосий к,оидала-

рининг кискача так,к,ослама тах,лилини келтира-

миз, буни ахборотлашган ик,тисодиёт билан

алмаштиришга тутри келади:

1. Мах,сулот. Индустрлашган жамиятда мод-

дий объект, ахборотлашган жамиятда эса моддий

куринишга эга булмаган ахборотлашган объект

етакчи мах,сулот тури х,исобланади. Ахборотлаш-

ган жамиятнинг вужудга келиш даврида ик,тисо-

диётда аралаш моддий-ахборот мах,сулотлари

мух,им роль уйнайди: ахборот ташувчилар, видео-

кассеталар ва б. Индустрлашган жамиятда мод-

дий ишлаб чик,ариш, ахборотлашган жамиятда

эса ахборот ишлаб чик,ариш устунлик к,илади.

2 Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество

(The Coming of Post-Industrial Society). 1973.

ИК,ТИС0Д BA МОЛ ИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019,2(122)

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

1-жадвал. Ахборотлашган жамият мезонлари1 ( >

№ Мезонлар Ижобий томонлари Салбий томонлари

1. Технологик мезон Янги технологиялар ахборотлашган жамият вужудга келишининг белгиси сифатида к,абул к,илинади. Кабель ва сунъий йулдош телевидениеси, компьютер тармою, персонал компьтерлар, янги идора технологиялари ва х,.к. Технологик янгиликлар х,ажми ижтимоий к,айта тузилишга олиб келиши зарур, чунки унинг жамиятга таъсири жуда катта. Японияда 1975 йилдан ахборот ва телекоммуникация вазирлиги телефон сузлашишлари х,ажми ва ахборотларни етказиш воситаларини улчаш учун х,исоблаш мураккаб техникасидан фойдаланилади. -жамиятда ахборот-коммуникацион технологиялар х,ажмини улчашнинг ак,лли бирлиги мавжуд эмас; - технологик шкаладаги жамият ахборотлашган х,исобланадиган нук,тани аник,лаш муаммосининг бир хил булмаган ечимига эга; - технологиялар ижтимоий сох,адан ажратилмайди, улар ижтимоий сох,анинг бир К.ИСМИ х,исобланади. Масалан, у ёки бу тадк,ик,отлар ва илмий ишланмалар юзасидан к,абул к,илинадиган к,арорлар ижтимоий устунликларни ифодалайди х,амда ушбу бах,оловчи юялар асосида у ёки бу технологиялар ривожланади. Технологик детерминизм технологияга асоссиз равишда устунлик ролини беради. Аммо технология ижтимоий хддисадан олдин тураркан, ижтимоий тарак,к,иётнинг асосий ижтимоий омили булиб хизмат к,ила олмайди.

2. Ик,тисодий мезон Ик,тисодий мезон ахборотлар ик,тисодий к,ийматининг ошишини х,исобга олиш имконини беради. Ялпи ички мах,сулотда ахборот бизнеси ва ахборот бозори улушининг усиши ахборотлашган жамиятга томон йуналишдаги х,аракат сифатида талк,ин к,илинади. Ик,тисодий мезонни биринчилардан булиб куллаган Фриц Махлуп ахборотлашган тармокдарга таълим, хукук,, нашриёт иши, оммавий ахборот воситалари ва компьютерлар ишлаб чик,ариш кабиларни киритди. М.Порат ик,тисодиётнинг бирламчи ва иккиламчи секторлари уртасидаги фарк,ни киритди. Бирламчи сектор аник, ик,тисодий бах,олашга тортилади, чунки у бевосита бозор к,ийматини яратади. Иккиламчи сектор билан, гарчи у ик,тисодиёт учун мух,им х,исоблансада, буни к,илиш к,ийинрок,. Чунки у компаниялар (масалан, компаниялардаги ходимлар булимлари) ва давлат муассасалари орасида ахборотлашган фаолиятни уз ичига олади. Ик,тисодий мезонга к,арши к,уйидаги фикрларни келтириш мумкин: - айнан нимани ахборотлашган секторга киритиш лозимлиги тутрисидаги масалани х,ал к,илишда тах,лилий юялар ва яширин мулох,азалардан к,очиб к,утулиб булмайди. Ок,ибатда ахборотлашган секторнинг и^тисодий ах,амияти мос булмаган х,олда ошириб юборилиши мумкин. Масалан, Махлуп узининг «билимлар шохчасига» «ахборотлашган бинолар» к,урилишини киритади. Бу эса масалан, университетлар ва кутубхоналар сингари биноларнинг курилиши озик,- овк,ат мах,сулотларини сак,лаш учун омборхона бинолари курилишидан тубдан фарк, к,илишига имкон беради. М.Порат узининг «иккиламчи ахборотлашган сектори»ни тадк,ик, этганда, к,андайдир тармок,ни ахборотлашган ва ахборотлашмаган к,исмларга ажратади. Аммо «интеллектуал таркибий к,исм» ва «иш»га бундай ажратишда, масалан, х,ар хил турдаги вазифаларни бирлаштирган назорат компьютер тизимлари операторининг ишини к,айсинисига киритиш зарурлигини тушуниш к,ийин; - ахборотлар х,ажмини улчашга к,иймат ёндашуви ик,тисодий фаолиятнинг х,ар хил турларини так,к,ослайди, бунинг ижтимоий ах,амияти турличадир. Бундай ёндашувда рекламага сарфланган 1долл. илмий журнал чоп этишга сарфланган 1 долл.га тенглаштирилади.

1 Муаллифларнинг ишланмаси.

ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ /

ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ экономики

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

Мех,нат

мезони

Бу ерда ах,оли бандлигининг таркиби ва бу

таркибнинг узгариш тенденциялари урганилади.

Бандларнинг аксарият к,исми ахборот тармо-гида

ишласа, жамият уз ривожланишининг

ахборотлашган боск,ичига кириши кузда тутилади.

Бундам ёндашув ахборот акдий мех,натучун «хом

ашё-материал» х,исобланиши билан асосланади.

Ахборотлар тезлиги ва уларнинг трансформацион

имкониятлари бандлик сох,аси узгаришларига

туртки беради. Кимнинг асосий лаёк,ати

ахборотларни яратиш ва фойдаланишдан иборат

булса, уша кишилар замонавий ик,тисодиётнинг

х,аракатлантирувчи кучларидир.

Агар тоиндустрлашган жамиятларда к,ишлок,

хужалиги мех,нати устунлик к,илган булса,

саноатлашган жамиятда мануфактура мех,нати энг

куп тарк,алди, юк,ори даражада индустрлашган

жамиятда эса хизмат сох,асидаги бандлик асосий

роль уйнайди. Шу сингари узгаришларнинг асосий

сабаби мех,нат унумдорлигининг усиши деб

х,исоблайди. Чунки унумдорлик ошади, жамият

ук,итувчилар сонини, касалхоналар мик,дорини

ошириш имконига эга булади. Саноат к,анчалик

куп бойлик яратса, шунчалик куп хизматлар

такдим ^илиниши ва шунчалик куп саноат

ишчилари хизмат курсатиш сох,асига утишлари

мумкин булади. Чунки хизмат курсатиш сох,асидаги

мех,нат, айник,са, к,ийин автоматлаштирилади,

унинг ишчиларининг сони саноат мех,нати

унумдорлигининг ошиб бориши билан купайиб

боради. Шу сабабли бандликнинг сезиларли

пасайишидан чучимаслик керак.

Мех,нат мезонига к,арши куйидаги фикрлар илгари сурилади:

- мех,натни ахборотлашган ва ахборотлашмаган турларга ажратишнинг

объектив услуби мавжуд булмайди. Масалан, темир йулга туташ

келадиганлар йуллар, поездлар х,аракати, йуналишлар ва х,.к.лар

тутрисидаги маълумотлар катта захирасига эга булишлари керак. Бирок,

улар барибир индустрлашган аср ишчиларига кирадилар;

- мех,нат мезони бандлик сох,асида стратегик жих,атдан марказий

урин эгаллаган ишчиларни ажратиш имкониятини бермайди. У

ахборот ишларини табак,алаштириш воситаси эмас ва ахборот

фаолиятининг маълум турлари жамият учун мух,им ок,ибатларга эга

булиши мумкинлигини х,исобга олмайди. Ахборот ишчиларининг

оддий х,исоб-китоблари жамиятдаги иерархия ва улар билан бо-глик, бу

ишчиларнинг х,окимияти ва мак,омини тушуниб олиш учун х,еч нарса

бермайди. Дарх.ак.ик.ат, х,озирги замон жамиятида ижтимоий ах,амиятга

молик муаммолар, оилавий низолар ва тарбияси ofnp усмирлар билан

шутулланадиган кекса кишилар, ижтимоий ишчилар сонинингтез

усиши к,айд этилмок,да. Гарчи бу ишчилар ахборот технологиялари

билан бевосита ботланмаган булсалар-да, уларни ахборот ишчилари

тоифасига киритиш зарур;

- интеллектуаллар ва техник интеллигенциядан иборат янги синф

ахборотлашган жамиятнинг х,аракатлантирувчи кучи х,исобланади. Бу

синф сони к,анчалик ошмасин, у бандлар умумий сонига Караганда,

камлигича к,олади. Шу сабабли расмий статистика купол маълумотлари

куринишида ифодаланган микдорий омил белгиловчи х,исобланмайди.

г

Ln

V___У

ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ /

ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ экономики

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

Макон

мезони

Бу мезон географик тамойилга асосланади. Асосий

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ypfy турли жойларни узаро бо-глайдиган ахборот

TapMOfnra берилади. Шу сабабли х,ам ижтимоий

х,аётнинг макон-вак,т жих,атларига чукур таъсир

курсатиши мумкин. Бундай ёндашувда замонавий

жамият ахборот тармо-FH сифатида к,аралади.

Мануэль Кастельс ахборотлашган капитализм

деб номлаган капитализмнинг янги шаклини

бевосита ишлаб чик,аришда иш юритиш учун х,ам,

бутун дунё буйича маркетинг учун х,ам ахборот

тармотини шакллантиради. Тармок, ик,тисодиётида

ишбилармонлик фаоллиги макон чекловларисиз

реал вак,тда утади, буни ривожланган ахборот-

коммуникацион технологияларсиз тасаввур к,илиб

булмайди. Йирик трансмиллий корпорацияларда

бюрократия бутун дунё буйича келишувга келган

х,олда тармокдарда устунлик к,илган ва вак,тинча

ишлаётган компаниялар билан купрок, ботлик,

булган ахборот ишчиларига урин бушатиб беради.

Корпорация узи дастурланадиган ташкилий

бирликларга ваколатларини бушатиб бериб,

улар учун номарказлаштириш, к,атнашиш ва

мувофикдаштириш тамойиллари асос булиб

хизмат к,илади. Рак,обатнинг глобаллашуви йирик

корпорацияни турли-туман тармок,ларнинг

чирмашиб кетишига айлантиради. Кастельснинг

таъкидлашича, глобал ахборот тармок,лари

миллий давлатлар мавк,еининг тушиб

кетишини билдиради, чунки глобаллашув

тенденциясига к,арамасдан, бу жараённинг барча

иштирокчиларини максимал мослаштиришга

булган эх,тиёж мавжуд булади.

Макон мезонига тармок,ни киритиш мумкин, чунки у мезодаражаги

ик,тисодиётни тавсифлайди, ик,тисодий фаолияттурлари унга киради.

Мазкур мезонга к,арши куйидаги фикрлар илгари сурилади:

- тармок,нинг пухта таърифланиши жуда мураккаб. Масалан, тармок,ни

почта алок,аси ёки телефон деб х,исоблаш мумкинми?

Чунки охирги юз йилда ик,тисодий, ижтимоий ва сиёсий фаолиятни

мазкур ахборот тармокдарисиз тасаввур к,илиш мумкин эмас,

индустрлашган жамиятни х,ам тармок, сифатида урганиш мумкин;

- тармок, тушунчасининг иккита турлича талк,ини мавжуд: 1) тармок,

технологик тизим сифатида унсурлар таркиби ва тузилиши х,амда

узининг фойдаланиш имкониятлари билан тавсифланади; 2) тармок,

ахборот ташкилий ок,имлари тизими сифатида ахборот х,ажмлари ва

узатиш тезлиги билан тавсифланади.

Агар биринчи талк,ини к,абул к,илинса, ахборотлашган жамиятнинг

ривожланишини бах,олаш учун тармок, тизимларининг ягона техник-

ик,тисодий тавсифини киритиш зарур булади, бу вазифа эса амалиётга

жорий этилмай к,олади.

Агар иккинчи талк,ини к,абул к,илинса, ахборотларнинг к,андай х,ажми

ва уни узатиш тезлиги ахборотлашган жамиятнинг яратилиши ва амал

к,ила бошлашини белгилайди, деган савол ту-гилади.

s---\

Ln

00

ч___J

ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ /

ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ экономики

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

Истеъмол

мезони

Х,озирги дунёда кенг куламли неъматлар

истеъмоли ахборот фаолияти воситачилик

к,илишига йул к,уяди. Бу хддиса истеъмолни

ахборотлаштириш номини олди. Кийимлар

ахборот мазмунининг доимий равишда ошиши

бунга мисол булиб, унинг ёрдамида инсон уз

имижини яратади, шу орк,али бошк,а кишиларга

ахборот хабарини етказади. Агар куп асрлар

давомида купчиликнинг кийими х,исобланган

дех,к,онлар куйлаги кам ах,амият касб этган булса,

х,озирги замон жамиятида арзон ва энг урф булган

кийимнинг кулайлиги атрофдагиларга инсоннинг

маълум ижтимоий гурух,га мансублиги, маданий

к,адриятлари, шахсий сифатлари ва бошк,алар

х,ак,ида инсонга маълумот бериш имкониятини

беради ва шу орк,али унга шахслараро узаро

алок,алар учун к,ушимча имкониятлар очади.

Истеъмол мезонига к,арши куйидаги эътирозлар илгари сурилади:

- ахборот истеъмоли х,ажмларининг ошиши инсонга ахборот

босимининг ошиб кетишига олиб келади, бунинг натижасида х,ар бир

ахборот бирлиги унинг учун кам ах,амиятли булиб к,олади. Кишилар

х,амма томондан белгилар хужуми остида к,олган. Бу эса ахборотларни

к,абул к,илиш ва тушунишни чеклаб туради. У купайиб боради, ах,амияти

эса камаяди;

- ахборот истеъмоли ошиши билан ахборотларнинг вок,еликни

акс эттириш лаёк,ати камаяди. Чунки белгилар турли манбалардан

тушади, улар тез узгаради, бир-бирига зид келади, шунинг учун х,ам

ишончлилиги текшириб курилмаслиги мумкин. Белги узиникидан

ташк,ари, к,андайдир вок,еликни мужассамлаштириши х,ак,идаги тушунча

долзарблигини йук,отади. Инсон адолатлирок, белгиларга мух,тож

эмас, чунки бунинг х,ак,ик,атлиги нисбатанлигини тушунади. Шу нук,таи

назардан ахборотлашган жамият «етуклик даври» х,исобланади, бунда

инсон айбни зиммасига олиши мумкин булган барча белгиларининг

сунъийлиги х,ак,ида х,исобот беради;

- купинча реклама компаниялари ва сиёсий партиялар мак,садларига

буйсунган ахборотларни яратиш ва тарк,атиш, кишиларни ишонтириш

воситаларини онгли равишда сиёсийлаштириш XX аср ва унинг

урушдан кейинги даврдаги хусусиятининг тарк,атилиши булиб к,олди.

Бу воситалар сиёсатда кенг кулланилади ва улар истеъмол сох,асига

чукуррок, кириб боради. Бунга билимларнинг товарга айланиши,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

мух,окамага эмас, балки ишончга таяниш, рекламага ва бошк,аларга

к,аратилган оммавий ахборот воситалари эскалациясини киритиш

зарур. Медия корпорациялари, энг аввало, сотиш бозори ва уларнинг

бирламчи мак,сади - реклама берувчилар учун энг катта аудиторияни

йи-гишдир.

Пировардида улар яхши сотиладиган, аммо янги ахборотларга

эга булмаган кунгилочар мах,сулотларнинг х,ар хил турларинигина

яратадилар. Бу мах,сулотлар муаллифлари уз олдиларига аудиторияни

кунгилочар товарлар узлуксиз истеъмолига жалб к,илишдан кура,

жиддий ижтимоий вазифаларни куймайдилар.

Маълумотлар билан муомала к,иладиган жамиятда демократия мавжуд

булиши шубх,а остида к,олади. Чунки сайловларга масъулиятли, онгли

ва ук,имишли муносабатда булишни сайловчилардан талаб к,илиб

булмайди. Юрген Хабермаснинг фикрича, бошк,арувдан тизимли

фойдаланиш давридан буён «оммавий сох,а» ахборотлар ёрдамида

туша бошлаган1.

Ижтимоий фикр тартиботининг тарк,алиши ахборотлашган ва рационал

фикрловчи жамият юясидан намойиш к,илиш ва реклама технологияси

томонига кетиш х,ак,ида гувохдик беради.

Ln

V___У

ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ /

ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ экономики

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 2(122)

6. Креатив мезон Ахборотлашган жамият ижтимоий х,аётда олий, ижодий фаолиятнинг (инглизча creative сузидан олинган булиб, ижодий деган маънони англатади) хукмронлиги билан тавсифланади. Вак,т бирлигида ифодаланган ижодий фаолиятнинг ялпи х,ажми - ахборотлашган ик,тисодиётнинг етуклик даражасини ифодалайди. Креатив мезон Австрия-Америка ик,тисодчиси Йозеф Шумпетернинг асарларида узининг илмий- назарий ифодасини топиб, у ижодкорликни ик,тисодий ривожланишнинг асосий омили сифатида урганди. Шумпетернинг фикрича, тадбиркорнинг муваффак,ияти биринчи навбатда, унинг «янги комбинациялар»ни, яъни ижодкорнинг фойдасини таъминлайдиган махсус ахборот мах,сулотларини яратиш лаёк,атига бо-глик, булади1. Бирмунча вак,т утгандан кейин янги юя рак,обатчилардан олинади, бунинг натижасида унинг муаллифи фойдаси кескин к,иск,аради ва ижодкорликни давом эттириш заруриятига дуч келади. Шундай к,илиб, ижодкорлик тадбиркор х,аётий фаолиятининг узвий унсури булиб к,олади. Креатив мезонга к,арши к,уйидаги эътирозлар илгари сурилади: - фанда х,озирга к,адар ижодкорликнинг бир хил таърифи мавжуд эмас. Ошиб бораётган ижодкорлик инсоннинг олий фаолиятими ёки йук,ми, деган масала ноаник,лигича к,олмокда. Айрим муаллифларнинг таъкидлашича, ижодкорлик лаёк,ати купчилик кишиларда мавжуд булмаган так,чил сифат х,исобланади; - инсоннинг к,андайдир фаолияти к,уйи ва юк,ори вазифаларни уз ичига олади ва уларни ажратиш жуда к,ийин. Маълум к,айд к,илинган вак,т оралитида инсоннинг ижодий фаолиятининг жами давомийлигини улчаш янада мураккаб вазифа х,исобланади; - ахборотларни технократик таърифлаш тарафдорлари уни белгиларнинг х,осилавий туплами сифатида талк,ин к,илади. Мазкур вазиятда ахборотлар мутлак,о инсон олий фаолияти мах,сули х,исобланмайди, балки машиналар билан х,ам яратилиши мумкин. Сунъий интеллект сох,асида муваффак,иятли ишлаш бундай ёндашувнинг салмокди к,уллаб-к,увватланиши булиб хизмат к,илади.

1 Шумпетер Й. Капитализм, социализм и демократия. - М.: «Экономика», 1996. -С. 540.

ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ /

ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ / 61

ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ экономики_________________

2. Мех;нат. Индустрлашган жамиятда хукмрон

мех,наттури оддий мех,нат (жисмоний, к,ул, мала-

касиз, оддий) х,исобланиб, у унумли мех,нат сифа-

тида эътироф этилади. Бунда ижодий мех,нат

унумсиз х,исобланади. Ахборотлашган жамиятда

эса аксинча, ижодий мех,нат хукмронлик к,илади.

У унумли, оддий мех,нат эса унумсиз х,исобланади.

Ак,лий фаолиятни унумли мех,натга киритган

биринчи ик,тисодчи немис олими Фридрих Лист

булган.

3. Капитал. Индустрлашган жамиятда мод-

дийлашган (ташк,и) капитал: бинолар, станоклар,

машиналар ва бошк,алар хукмрон капитал тури

х,исобланади. Ахборотлашган жамиятда интел-

лектуал (ички) капитал, яъни таълим, тажриба,

саломатлик ва бошк,алар мух,им роль уйнайди.

Г.Беккернинг инсон капитали назарияси ички

капитал биринчи назарияси х.исобланади1.

4. Бойлик. Индустрлашган жамиятда бойлик

деганда, инсонга тегишли моддий к,ийматлар

тушунилиб, бундай бойлик инсонга нисбатан

ташк,и х,исобланади. Жисмоний капитал моддий

бойликнинг таркибий к,исми х;исобланади. Ахбо-

ротлашган жамиятда бойлик деганда, инсоннинг

ички бойлиги — унинг шахсий сифатлари тизими

тушунилади. Инсон капитали ички бойликнинг

таркибий к,исми х,исобланади. Ташк,и бойлик

инсондан бегоналаштирилиши мумкин, ички

бойлик эса йук,.

5. К,иймат. Индустрлашган жамиятда неъмат-

нинг ижтимоий к,иймати унинг бозор нархи, яъни

неъматнинг инсон моддий бойлигини купайтириш

лаёк,ати билан аник,ланади. Индустрлашган

ик,тисодиёт асосини ташкил этадиган классик

мактабда мех,нат фаолияти к,иймат сифатида

чик,ади. У мах,сулот яратишга сарфланган оддий

мех,нат х,ажмини ифодалайди. Ахборотлашган

ик,тисодиётда неъматнинг ижтимоий к,иймати

унинг инсон олий фаолиятининг давомийлигини

ошириш лаёк,ати билан аник,ланади. Мазкур

вазиятда к,иймат креатив к,иймат х,исобланади.

Шундай к,илиб, мех,нат к,иймати ва креатив

к,иймат бир хил улчов бирлигига - инсон х,аётий

фаолияти даврига эга.

1 Беккер Г.С. Избранные труды по экономической

теории. Человеческое поведение (экономический под-

ход). - М.: «Экономика», 1996. -С. 540.

6. Эцтиёжлар. Индустрлашган ик,тисодиётда

истеъмол моддий мах,сулотдан мак,садли фой-

даланиш сифатида тушунилади. Шу сабабли

эх;тиёжлар моддий неъматларни таснифлаш асо-

сида таснифланади. Инсон куплаб эх,тиёжларга

эга булиб, уларнинг х,ар бири неъматларнинг

маълум синфига бириктирилган: ейишга, кийим-

кечакка, турар-жойга булган эх,тиёж.

Ахборотлашган ик,тисодиёт назариясида

истеъмол инсоннинг олий фаолияти натижасини

купайтириш мак,садида мах;сулотлардан (моддий

ёки ахборотлашган) фойдаланиш сифатида тушу-

нилади. Бундай вазиятда к,андайдир неъмат

истеъмолининг фойдали самараси универсал бир

бутун курсаткични оширишдан иборат. Шу

сабабли неъматлар таснифи мик,дорга эга эмас.

Уларнинг х,аммаси инсоннинг ижодий фаолия-

тидаги мох,иятли, тутма эх,тиёжни к,ондиради.

Бунда анъанавий ик,тисодиётда урганиладиган

барча бошк,а эх,тиёжлар иккиламчи, ёрдамчи

х,исобланади.

7. Фаровонлик. Индустрлашган жамиятда инсон

фаровонлиги моддий неъматлар (пул даромад-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

лари) ок,ими билан, ижтимоий фаровонлик эса

маълум даврда миллий даромад мик,дори билан

аник,ланади. Моддий фаровонлик яна ик,тисодий

фаровонлик деб аталади. Ик,тисодий фаровонлик

назариясига инглиз ик,тисодчиси Артур Пигу

томонидан асос солинган. Ахборотлашган жами-

ятда инсон фаровонлиги креатив неъмат (ижод

даврлари) ок,имлари, ижтимоий фаровонлик эса

аник, олинган даврда жамият барча аъзолари

ижодий фаолияти жами давомийлиги билан

улчанади. Бундай вазиятда фаровонлик креатив

деб номланади.

8. Пул. Индустрлашган жамиятда фаровонлик

пул шаклига эга булади. Шу сабабли пул хужалик

субъектлари ик,тисодий фаоллигининг пировард

мак,сади булиб хизмат к,илади. Ахборотлашган

жамиятда инсоннинг пировард мак,сади олий

фаолият х,исобланади, пул эса креатив фаровон-

ликни ошириш воситаси сифатида чик,ади.

9. Ижтимоийузаротаьсир. Жамиятда ижти-

моий узаро таъсирларга асосланган ик,тисодиёт-

нинг амал к,илиши индивидларнинг ижтимоий

х,аракатлари билан биргаликда булиб, бунинг

натижасида уларнинг фаровонлиги ошади.

Индустрлашган жамиятда товар айирбошлаш

ИК.ТИС0Д ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019,2(122)

^"б2 ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ /

,__________________ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ экономики

шаклидаги - шахссизлантирилган ва пул муома-

ласи воситасидаги узаро таъсирлар х;укмронлик

к,илади. Ахборотлашган жамиятда ижодий мех,нат

мах,сули билан ахборот айирбошлаш шаклидаги

ижтимоий узаро таъсирлар х;укмронлик к,илади.

Бу узаро таъсирлар шахслараро хусусиятга эга

ва маданиятнинг бевосита (масалан, мулок,от) ва

билвосита институтлари (масалан, китоб ёзиш)га

ажратилади.

10. Инсон модели. Индустрлашган ик,тисодиёт

назарияси «ик,тисодий инсон» моделига, ахбо-

ротлашган ик,тисодиёт назарияси эса «креатив

инсон» моделига асосланади.

Ахборотлашган ик,тисодиётнинг асосий услу-

бий тамойилларини куриб чик,амиз.

Шахсий ёндашув. Бетакрор индивид ахборот-

лашган ик,тисодиётнинг марказий объекти х,исоб-

ланади. Кишиларнинг ухшашликларига (индустр-

лашган ик,тисодиётдаги каби) эмас, балки улар-

нинг сифатлари турли-туманлигига ypfy бери-

лади.

Гуруцли ёндашув. Индивидуализм фалсафа-

сига асосланган индустрлашган ик,тисодиётда

урганилмайдиган индивидлар шахсий сифатла-

рининг хилма-хиллиги уларнинг ижтимоий гурух,-

ларга бирлаштирилишига сабаб булиб хизмат

к,илади.

Психологик ёндашув. Индивиднинг ик,тисодий

хулк,-атвори урганилаётганда унинг шахсий

сифатлари тизимида мух,им роль уйнайдиган

психологик хусусиятлари х,исобга олинади.

Индустрлашган ик,тисодиётда к,атор базавий

к,оидаларни асослаш учун физиологиянинг айрим

натижаларидангина фаол фойдаланилади. Уильям

Жевонс бу к,онундан индустрлашган ик,тисодиёт

мух,им к,оидаси - камайиб борувчи чекланган

фойдалилик к,онунини асослашда фойда-

ланди1.

Эмпирик ёндашув. Ахборотлашган ик,тисодиёт-

нинг асосий к,оидалари ишончли эмпирик маъ-

лумотлар тах,лили асосида к,абул к,илинади, яъни

индуктив усул хусусийдан умумийгача устунлик

к,илади. Индустрлашган ик,тисодиётда дедуктив

тамойилдан фойдаланилади: асосий назарий

хулосаларга жиддий эмпирик асослашга эга

1 Jevons W. The Coal Question. - London: Macmillan

and Company, 1866.

булмаган бошлантич к,оидалар тизимини расмий-

мантик,ий тах,лил к,илиш ёрдамида эришилади.

Мах,аллий ёндашув. К,айсидир жамият учун ва

к,айсидир даврда адолатли универсал к,онун-

ларнинг амал к,илиш имконияти ташлаб юбори-

лади. Х,ар бир аник,ланган к,онуният макон-вак,т,

гурух,ий ва бошк,а чегараларга эга. Индустрлаш-

ган ик,тисодиёт универсал к,онунлар тизими асо-

сига к,урилган: мех,нат к,иймати, камайиб борувчи

к,айтим, талаб ва б.

Социометрик ёндашув. Ик,тисодий х,одиса-

ларни тавсифлайдиган мик,дорий курсаткичлар

социологик суровлар асосида шакллантирилади.

Ик,тисодий курсаткичларни улчаш кишиларнинг

субъектив бах,осига асосланганлиги кузда тути-

лади.

Фанлараро ёндашув. Ахборотлашган ик,тисо-

диёт фанлараро ик,тисодиёт ва социологиянинг

кесишувидан иборатдир. Чунки социология асо-

сий ижтимоий фан х;исобланади, у инсонлараро

узаро таъсирнинг барча шаклларини урганади,

у барча ижтимоий фанлар усуллари ва ютук,-

ларидан фойдаланади: фалсафа, психология,

х,ук,ук,шунослик ва бошк,алар.

Х,озирги вак,тда умуман, маълум турдаги

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

хатарларни, харажатлар ва жавобгарликнинг бир

К.ИСМИНИ компания ва жамиятдан ишчиларга

утказиш тенденциясининг сак,ланиши тутрисида

гапириш мумкин, бунинг натижасида бандлик

бек,арорлиги экспансиясини кутиш зарур булади.

Фикримизча, тадк,ик,отлар бандлик бек,арорлигига

олиб борадиган хатар омилларини аник,лаш ва

бах,олаш йуналишида давом этиши мумкин. Бу

эса уларни пасайтириш ва бандлик барк,арор-

лигини ошириш буйича тегишли тавсиялар

ишлаб ЧИК.ИШ имкониятини беради. Шундан

келиб чик,к,ан х,олда, Узбекистон олдида ривож-

ланган мамлакатларга к,араганда, бирмунча

к,ийинрок, вазифа - ик,тисодиёт ривожланишида

инновацион силжишларга олиб келадиган

ик,тисодиёт таркибинининг назарий асосларини

шакллантириш вазифаси турибди. Бу борада маз-

кур мак,ола кичик бир дебочадир.

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019,2(122)

ПОСТИНДУСТРИАЛ ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ / 63

ТЕОРИЯ ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЙ экономики_________________

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-

жаатномаси. 2018 йил 28 декабрь.

2. Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество (The Coming of Post-Industrial Society).

1973.

3. Беккер Г.С. Избранные труды по экономической теории. Человеческое поведение

(экономический подход). - М.: «Экономика», 1996. -С. 540.

4. Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. / Пер. с англ.

Под науч.ред. О.И.Шкаратана. - М.: ГУ ВШЭ, 2000. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Polit/

kastel/04.php 1/42

5. Маршалл А. Принципы экономической науки. - М., 1993.

6. Шумпетер Й. Капитализм, социализм и демократия. - М.: «Экономика», 1996. -С. 540.

7. Юрген Хабермас. Структурное изменение публичной сферы. - М.: «Весь мир», 2016.

-С. 344.

8. Jevons W. The Coal Question. - London: Macmillan and Company, 1866.

ИК.ТИС0Д BA М0ЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019,2(122)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.