Научная статья на тему 'АХБОРОТЛАШГАН ДАВРДА ФИКРИЙ ҚАРАМЛИККА УНДОВЧИ АХБОРОТЛАР'

АХБОРОТЛАШГАН ДАВРДА ФИКРИЙ ҚАРАМЛИККА УНДОВЧИ АХБОРОТЛАР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

42
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ахборот / ахборот алмашиш / жаҳон ОАВ / ахборот таҳдидлари / ахборот қарамлиги / интернет ва виртуал олами / information / information exchange / global media / information threats / information dependence / Internet and virtual world

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Исмаил Саифназаров, Бахриддин Примов

Ушбу мақолада ахборотлашган даврда фикрий қарамликка ундовчи ахборотлар моҳияти очиб берилган, унда биз яшаѐтган бугунги жамият тўлатўкис ахборотлашиб улгурганлиги ва янада такомиллашаѐтганлиги таъкидланади. Ҳозирги замон билан ҳам нафас яшаѐтган инсонлар ўз ҳаѐтини янги ахборотсиз таъсавур эта олмайди. Шундай экан дунѐнинг у ѐки бу четидаги бўлаѐтган воқеа ва ҳодисалардан хабардорлик ҳисси ҳар қачонгидан ҳам юқори. Мақолада шу каби инсоният оламини фикрий қарамликка ундовчи ахборотлар тўлиб тошганлиги аниқ далиллар орқали изоҳланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article reveals the essence of information, which encourages intellectual addiction in the information age, emphasizing that today's society in which we live is comprehensively informed and improving. Even today, people who breathe life cannot imagine their life without new information. Therefore, the feeling of awareness of events and developments in one part of the world or another is higher than ever. The article explains that the human world is full of information that encourages intellectual addiction.

Текст научной работы на тему «АХБОРОТЛАШГАН ДАВРДА ФИКРИЙ ҚАРАМЛИККА УНДОВЧИ АХБОРОТЛАР»

АХБОРОТЛАШГАН ДАВРДА ФИКРИЙ ЦАРАМЛИККА УНДОВЧИ

АХБОРОТЛАР

Исмаил Саифназаров

Тошент давлат и;тисодиёт унивеситети Ижтимоий гуманитар фанлар кафедраси профессори, ф.ф.д (Dsc) profis48_48@mail.ru

Тошент давлат и;тисодиёт унивеситети Ижтимоий гуманитар фанлар

Ушбу ма;олада ахборотлашган даврда фикрий ;арамликка ундовчи ахборотлар мохияти очиб берилган, унда биз яшаётган бугунги жамият тула-тукис ахборотлашиб улгурганлиги ва янада такомиллашаётганлиги таъкидланади. Хрзирги замон билан хам нафас яшаётган инсонлар уз хаётини янги ахборотсиз таъсавур эта олмайди. Шундай экан дунёнинг у ёки бу четидаги булаётган во;еа ва ходисалардан хабардорлик хисси хар ;ачонгидан хам ю;ори. Ма;олада шу каби инсоният оламини фикрий ;арамликка ундовчи ахборотлар тулиб тошганлиги ани; далиллар ор;али изохланган.

Калит сузлар: Ахборот, ахборот алмашиш, жахон ОАВ, ахборот тахдидлари, ахборот ;арамлиги, интернет ва виртуал олами.

This article reveals the essence of information, which encourages intellectual addiction in the information age, emphasizing that today's society in which we live is comprehensively informed and improving. Even today, people who breathe life cannot imagine their life without new information. Therefore, the feeling of awareness of events and developments in one part of the world or another is higher than ever. The article explains that the human world is full of information that encourages intellectual addiction.

Keywords: information, information exchange, global media, information threats, information dependence, Internet and

Бахриддин Примов

кафедраси докторанти ф.ф.д. (PhD) primov.baxriddin@bk.ru

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

virtual world

June, 2022

КИРИШ

Ахборот оркали инсонларда билим олиш сохаси энг кадимдан мавжуд булиб, бу атроф-мухитни урганишга олиб келган. Ибтидоий даврда хам шубхасиз, хозирги даврда хам ахборотларга эга булиш эхтиёж ва хаётий зарурат хисобланган. Жамиятдаги инсонлар учун ахборот - энг кучли таъсирга эга воситалардан биридир. Олинаётган ва тупланаётган билимда ахборот олишнинг оддий усуллари хам шу кадар мухим ахамиятга эгаки, хеч ким унга хеч нарсани карши куя олмайди. Табиатан инсон шундай яралганки, кундалик ахборотни кабул килмасдан, тушуниб тугри хулоса чикаришга харакат килмасдан яшай олмайди. Ахборот бошкариш, таъсир утказиш, яратиш кучига эга булиб, у одамларни бошкаради ва таъсир доирасида ушлайди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ

Хрзирги кунда ахборот окими назарияси илмий-методологик жихатдан ишланди. Бу назарияга Ж.Фон Нейман, Н.Виннер, К.Шенон каби олимлар томонидан асос солинган. Ахборот ва ахборотлаштиришнинг фалсафий-методологик масалаларини тахлил этиш асосида В.Канке, А.Ракитов, В.Стёпин, В.Горохов, М.Розов сингари олимлар махсус илмий-назарий карашларни ишлаб чикишган. Жумладан, В.Канке "Ахборот ва ахборотлаштириш масалалари узининг рационал асосларига эга. Буни Лейбниц ва Декарт карашларида куришимиз мумкин. Шунинг учун хам Норберт Винер, "Агар менга фалсафа тарихида танлаш имконияти берилганида эди, мен Лейбницнинг карашларини кибернетика учун асос килиб олган булардим" [1], деган эди. Чунки, Лейбниц бир пайтнинг узида файласуф, физик, математик, техник, тилшунос ва мантикшунос булган. А.Ракитов эса куйидаги фикрларни таъкидлаган: "Компьютер инкилоблари фалсафий тафаккур тарзининг узгаришига олиб келди. Шунинг учун хам фалсафий-методологик масала сифатида ахборотлашган ёндашув каби кенг камровли янги тушунча пайдо булди" [2] деб таъкитланади.

НАТИЖА ВА МУХ,ОКАМАЛАР

XXI аср бошига келиб ахборот алмашиш шу кадар тезлашдики, уни назорат этишнинг имкони колмади. Шунинг учун ахборот таркатувчилар ахборотларни кетма-кетликда усталик билан жойлаштирмокдаки, унга ишониш ёки ишонмасликнинг иложи йукдек. Утган асрлар давомида хукмронликка эришиш турли куролли тукнашувларни келтириб чикарган булса, хозирги даврда буларнинг

June, 2022

62

хаммасига ахборот оркали эришиш максад килинган. Бунга ёркин бир мисол сифатида, 2011 йилда "Араб бахори" номи билан амалга оширилган харакатларни келтиришимиз мумкин. Бу борада интернет маконидаги ижтимоий тармокларнинг кучайиши бу жараёнларни янада тезлаштирди. Дунё халклари ва миллатларининг минг асрлик кадриятларни ва маънавий-ахлокий хаётини узгартиришга, издан чикаришга булган интилишлардан билиш мумкин. Айникса, ёшлар онгини эгаллашга булган уринишлар ва тарбиясини издан чикаришга каратиган таргиботлардан хам билса булади.

Ахборотлар алмашуви ва жадаллашуви натижасида бугунги кунда глобаллашув жараёни ахборот глобал майдонида хам яккол намоён булмокда. Яъни, ахборотлаштириш глобаллашув жараёнлари билан узвий боглик холда кечмокда. "Бугунги дунёда мислсиз илмий кашфиётлар, улкан техникавий имкониятлар, универсал технологиялар, ахборот таркатишнинг глобаллашуви, яъни уларнинг бутун курраи заминни камраб олиш жараёни шиддат билан бормокда. Масалан, Интернет тизими оркали ахборот алмашув, бинобарин, гоявий таъсир утказиш имкониятлари хам тобора кенгаймокда. Аслида ахборот сохасидаги глобаллашув инсоният учун, дунёнинг барча худудларидаги одамларнинг узаро мулокоти учун, илм-фан ва маданий бойликларни узлаштириш учун улкан имкониятлар яратадиган жараёндир" [3]. Айтиш мумкинки, жамиятнинг глобал ахборотлашуви илмий-техник, иктисодий ва социал тараккиётнинг узагини ташкил этади. "Ахборот асри" деб ном олган XXI асрда ахборот стратегик ресурс сифатида табиий бойликлар, энергия манбалари каторидан жой олди. Бошкача айтганда, ахборот тараккиётнинг бош омилига айланди. Таассуфки, ахборотни тараккиёт кушандасига айлантираётган кучлар хам йук эмас. Ахборотлаштириш жараёнининг ижобий жихатлари билан бир каторда ахборот сохасидаги ютуклардан ёмон ниятларда фойдаланиш хавфи хам тугилмокда. Яъни, ахборотдан жахонда тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш, давлатларнинг суверен тенглиги тамойилларига амал килиш, низоларни тинч йул билан хал этиш, инсон салохиятидан самарали фойдаланиш, ички ишларга аралашмаслик, инсон хукук ва эркинликларини хурмат килиш каби максадларга зид равишда фойдаланилмокда

Бундай чора-тадбирларга бизда хали хожат йук, лекин интернетдаги ёлгон хабарлар, компьютердаги хавфли уйинлар, ёшларда реал борликка нофаол муносабатларни шакллантирмокда. Энг хавфли томони шундаки, бундай холатлар ёшларни миллий маданиятдан, халкимизнинг тарихий-маданий анъаналарини урганиш ва уларга мехр куйишдан чалгитиши мумкин. Биз интернетнинг

June, 2022

63

ижобий томонларини инкор этмокчи эмасмиз, у, шубхасиз, информациялар топишда, алокалар урнатишда инсон имкониятларини кенгайтиради. Аммо, у шахсни реал хаётдан узоклаштирмаслиги, балки, аксинча, унинг маънавий дунёсини, узлигини намоён этиб, янги муносабатларни баркарорлаштириб яшашга хизмат килиши зарур.

Ушбу маконда у узига ёккан киши билан мулокот килади, истаган шахсни севиши ёки ундан нафратланиши мумкин. Реал хаёт уз хиссиётларинг ва истакларингни эмас, балки ён-атрофингдаги кишиларнинг холатини хисобга олишга мажбур килади. Хдтто интернетда «виртуал никох»дан утиб «эр-хотин» булиб яшаш мумкин, чунки у реал оила куришдан кура «интернет оилага» тез куникади. Чунки "интернет оилада" реал оилада дуч келадиган ташвишлар, мураккабликлар йук.

"Инсон мутлако озоддир" гоясининг амалий таргиботчиси сифатида хизмат килаётган "оммавий маданият" унсурларининг дунё буйлаб кенг ёйилиши натижасида маънавий ва хусусий даражада инсон курук истеъмолчига айланди - энди бахт моддий фаровонлик билан белгиланади. Яшашдан максад максимал даражада хаётдан лаззатланишдангина иборат булади. Бу ерда рухий-маънавий кадриятларга, эзгулик, савоб, бировга бегараз ёрдам курсатиш каби олий тушунчаларга урин йук. Балки, бу мавзу тадкикотчилари ифодалаганларидек, "инсонлар муносабатлари фойда ва зарар конунлари асосида ишлайди. Хизмат курсатиш тизими кенг ривожланиб, кунгил хушликнинг куз куриб, кулок эшитмаган турлари юзага келади. Айникса, аёлнинг инсон сифатида кадр-киммати жуда тушиб кетади. ОАВда куз-куз килинадиган гузал хонимларга инсон сифатида эмас, балки махсулот сифатида каралади [4].

Бугунги кунда инсон хукуклари химояси билан шугулланишни даъво этувчи турли ташкилотлар томонидан "чексиз эркинлик тимсоли" сифатида намоён килинаётган, хатто, бир катор давлат хукуматлари томонидан дастакланиб, конун асосида тасдикланаётган ахлокий бузуклик шаклларидан бири - бир жинслилар никохи хисобланади. Бундай турдаги "никох" кувватланиб, конун доирасида маъкуллаган хукуматларга кура, бир жинсли никохдаги кишилар анъанавий никох оркали курилган оилаларга тааллукли хукуклардан фойдаланишлари мумкин. Улар каторида, жумладан, фарзанд асраб олиш ва сунъий уруглантиришни утказиш кабилар хам бор. Мамлакатда тузиладиган хам бир жинсли, хам анъанавий никох шартномаларида "эр" ва "хотин" сузлари урнига нейтрал "шартнома иштирокчилари" сузлари ишлатилади [5].

June, 2022

64

Табиийки, бу типдаги "никох" тарафдорлари фаолияти дунёнинг турли чеккаларида кораланиб, гайриинсоний ишга кул ураётганлари таъкидланаётган булсада, улар уз хатти-харакатларини химоялаш максадида бир катор (ривожланган) давлатлар худудида "юридик маком"га эга булиш йулида "ташаббус" курсатиб келмокдалар. Масалан, Рим католик черковининг собик етакчиси Бенедикт XVI томонидан сузланган нуткда юкоридаги кимсалар "Худо тарафидан ато этилган инсоний хилкат асосини вайрон этувчилар" сифатида таърифланиб, "бир жинсли никох" вакилларига карши уларок, 2012 йил анъанавий оила кадриятларини куллаб-кувватлашга багишланиши таъкидланишига карамай, А^Ш, Франция, Буюк Британия ва бошка мамлакатларда уларнинг фаолияти конуний кучга эга булиб бормокда[6].

Жамият ижтимоий-иктисодий, ахборот ва технология жихатдан канчалик тараккий этмасин хар бир тарихий давр инсон маънавий-маърифий камолоти, ёшлар тарбияси борасида янгидан-янги, мураккаб масалаларни кундаланг куяверади.

Интернет эса виртуал вокеликни шакллантириб, ундан фойдаланувчиларда маданиятнинг янги куриниши - кибермаданиятни карор топтирмокда. Виртуал вокелик ва кибермаданият, уз навбатида, кишиларнинг феъл-атворини осонликча программалаштириш имконини беряпти.

Дунё олимлари ер юзи ахолисини купчилиги хозирда бир-бири билан жонли муокот килишга кизикмай куйишган деб хисоблашмокда. Чунки, кундалик турмушда инсонллар телефон оркали сузлашишни хол ахвол сурашни авфзал куришмокда. Замонавий ишлаб чикарилаётган смартфонлар куплаб функцияларга эга булиб, унда мусика эшитиши кунгилочар нарсаларни томаша килиши мумкин. Бу инсонлар рухий холатига таъсир уткаразиб "баъзан телефонга янги хабар келмаган буса хам, кулок остида "SMS" хабари эшитилаверади. Тиббиёт ходимарининг айтишича, хар йили 4 миллионга якин одам ушбу хасталикка дучор булади. Сунги 5 йил ичида "бемор"лар сони 38 фоизга ошган.

Одамлларни бир-биридан узоклаштираётган ва телефон экранига михлаб куяётган яна бир омил-смартфон эгалари сонинг купайишидир... Тадкикот натижаларига кура, смартфон эгаларининг ярми ижтимоий тармоклар хамда электрон почта оркали муокат килишни афзал билишади.

Шу уринда такъкидлаб утиш керакки, хозирги кунда айрим гарб давлатларидан кириб келаётган, бизнинг миллий кадриятаримизга буткул ёт булган ахборотлар ва карашлар

хамда инсонлар онгини захарловчи маълумотлар-интернет

June, 2022

тармоги оркали ёшарнинг онгига салбий таъсир курсатиши хавфи тобора ортмокда" [7].

Хрзирда биз ута кескин ва мураккаб зиддиятларга эга булган ахборот асрида яшамокдамиз. Замонавий технология ютуклари билан уйгунлашган ахборотлар, бир томондан жахон халкларнинг иктисодиётини глобал тармокка боглаб жамият тараккиётини ижтимоий, маданий-маърифий жихатдан масъулиятни англаган умумжамоага айланишга хизмат килаётган булса, иккинчи томондан, бузгунчи гояларнинг жахон майдонида узаро кескинликнинг кучайишига сабаб булмокда.

Дархакикат, интернет инглиз тилининг глобаллашувига кучли туртки берди. БМТ томонидан 5 тил - инглиз, француз, испан, рус ва хитой тиллари халкаро мулокот тили сифатида тан олинган булса-да, инглиз тили охирги йилларда кенг таркалмокда. Ахборот сохасидаги устуворликни таъминлайдиган бу омиллар инсон онгига кучли таъсир утказиш ва уни бошкариш имкониятларини кенгайтирди. Хусусан, жахон медиа-холдингларининг эгалари вокеа-ходисаларни ёритишда ургуни узгартириш йули билан хам томошабинда бу вокеликка нисбатан узлари истаган муносабатни шакллантириш кудратига эга.

Бундай карашлар замирида кандай мафкурафий максадлар ётганини пайкаш кийин эмас. Кейинги вактда бутун дунёниг гарб рахнамолигида бирлашуви, келгусида хукумати битта булган ягона давлат ташкил топишини, пулга сигиниш ва индивидуализм фаласафасини таргиб этаётган карашлар тизими вужудга келаётирки, улар дунё киёфасини кай тарзда узгартириб юбориши мумкинлигини хеч ким тасаввур кила олмайди. Шунга карамай, бундай карашлар барча воситалар ёрдамида, хусусан, оммавий ахборот воситалари Интернет ва хатто Гарб мамлакатларида ишлаб чикарилаётган кинофильм хамда видеофильмлар оркали зур бериб таргиб этилмокда.

Дунё ОАВда хам бундай муаммолар сезиларли даражада ошган. Биз факат уларнинг маълум бир жихатига эътибор каратадиган булсак, бугун нафакат шахарларда, балки кишлок жойларда хам замонавий ракамли ва кабел телевидение ёки махсус антенналар воситасида Гарб ва бошка мамлакатлар телеканаллари оркали бизнинг маънавий - ахлокий кадриятларимизга зид фильмлар, бехаё курсатувларни кураётган ёшларимизда миллий узлигимизга хос гурур ва ватанпарварлик, мардлик туйгулари шаклланиши, давлатимиз хомийлик килаётган илм-маърифатга, ота - оналаримиз ва

динимиз бераётган тарбияга рагбати ошиши мумкинми?

June, 2022

Шунингдек, айни пайтда, "янги давр"нинг замонавий киёфаси дея аталиб, баъзи гурухлар таъбирича, "инсоннинг тамомила хурлиги" намунаси сифатида намоён этилаётган "оммавий маданият" куринишларидан бири - жинсни узгартириш ва танани турли суратлар билан "безаш" хисобланади. Аслида, эс-хуши тукис одамнинг, энг камида, таажжубланишга мажбур киладиган бу каби холатлар, афсуски, айрим оммавий ахборот воситалари томонидан "жинсий озчилик тенг хукуклилиги" деб бахоланиб, бундай кимсалар турли халкаро тадбирларнинг голибига хам айланмокда.

Хрзирда ОАВ ва интернетда таркатилаётган жамият ва ёшлар маънавий-ахлокий хаётига таъсир этувчи, инсонларни шахсий ва жамиятдаги муаммолардан чалгитувчи бир канча сабаблар мавжудки, буларни таъкидлаш мухим хисобланади. Булар:

- Ахлокий бузуклик (хаёсизик, андишасизлик) бу (ОАВ ва интернетда) таркалаётган жамиятдаги инсонлар ва ёшлар хиссий онгига салбий таъсир курсатувчи, хиссизликни таргиб этувчи, маънавий-ахлокий хаётни таназзулга учратувчи, ялангочлик ва андишасизликни, жинсий эркинлик ва бир никохлиликни куллаб-кувватловчи, жамият ва баъзи давлат конунлари билан мустахкамланишига олиб келаётган иллат оркали намоён булмокда.

- Фанатизм бу (ОАВ ва интернетда) таркалаётган виртуал кампьютер уйинларга, шоу бизнес вакилларининг юриш - туришига, кейинишга кизикиш ва таклид, ичкиликбозлик ва наркотик моддаларни кабул килиш, диний акидапарастлик окими гоялари таъсирига ва футбол уйинларига муккасидан кетиш оркали намоён булмокда.

- Х,азил мутойиба (анекдот) бу одамлар ва ёшлар орасида урфга айланган, шунингдек, баъзи жамият вакилларини мазах килиш ва улар камчиликлари устидан кулиш, узлаштирилган ва янгича жаргон сузлар билан сукиниш, хатто инсонларнинг нозик жинсий аъзоларини айтиб уят ва андишасизларча кулгуга олиш, жинсий муносабатга бошловчи сузларни очикдан - очик талкин этиш оркали намоён булмокда[8].

Ёшларни ОАВ ва глобал ижтимоий тармоклардаги ёт маънавий-ахлокий оммавий маданият тахдидларидан химоялаш, фикрий карамликдан асрашни такозо этмокда.

Биз интернетнинг ижобий томонларини инкор этмокчи эмасмиз, у, шубхасиз, ахборот олишда, алокалар урнатишда инсон имкониятларини кенгайтиради. Лекин, интернетнинг энг хавфли салбий томони шундаки, бундай холатлар ёшларни миллий

маданиятдан, халкимизнинг тарихий-маданий анъаналарини

June, 2022

урганиш ва уларга мехр куйишдан чалгитиши мумкин. У шахсни реал хаетдан узоклаштирмаслиги, балки, аксинча, унинг маънавий дунесини, узлигини намоен этиб, янги муносабатларни баркарорлаштириб яшашга хизмат килиши зарур. Албатта, халкимиз, жумладан, еш авлод фан-техника, маданияти, адабиет-у санъатининг илгор жихатларини инкор этмайди.

ХУЛОСА

Мухтасар килиб шуни таъкидлаш жоизки, баркамол авлодни хукукий, маънавий-ахлокий жихатдан вояга етказишда оила тарбия учоги вазифасини бажаради. Жамият равнаки учун хизмат килиш, фарзанд камолотини куриш, оилада миллий кадриятларни саклаш учун хар бир ота - она уз бурчини адо этиши лозим. Шунинг учун хам хар бир халкнинг яшаш тарзи, утмиши, бугуни, эртаси ва келажаги билан боглик булган урф - одат ва анъналари, аждодлар яратган моддий ва маънавий мероси, маънавияти-миллат равнакини таъминловчи асосий манбадир.

REFERENCES

1. Винер Н. Человек управляющий. СПб: Питер, 2001. -С.25.

2. Ракитов А.И. Философия комьютерной революции. -Москва: Политиздат, 1991. -С.334.

3. Миллий истиклол гояси: асосий тушунча ва тамойиллар. -Тошкент: Узбекистон, 2001, 23-бет.

4. www. ziyonet.uz / Азизбек Максудов "Узбек миллий-диний кадриятлари ва "оммавий маданият" уртасидаги муносабат"

5. www. ziyonet.uz / Азизбек Максудов "Узбек миллий-диний кадриятлари ва "оммавий маданият" уртасидаги муносабат"

6. www. ziyonet.uz / Азизбек Максудов "Узбек миллий-диний кадриятлари ва "оммавий маданият" уртасидаги муносабат"

7. Мухаммад Амин Яхе "Интернетдаги тахдидлардан химоя" Ёрдамчи укув куланма-Тошкент: Movarounnahr, 2016, 260-261 бет.

8. Примов Б.А. "Ахборот окими жадаллашувининг ешлар маънавий-ахлокий тарбиясига таъсири" монография-Тошкент: "Lesson Press"МЧЖ нашриети, 2022, 33-34 бет.

June, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.