Научная статья на тему 'Ахборотлар оқимининг ижобий ва салбий жиҳатлари'

Ахборотлар оқимининг ижобий ва салбий жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
589
101
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахборот / ахборотни тизимлаштиришнинг мезонлари / ахборотнинг таснифланиши / интернет / information / sistematization of information / factors / classification of information.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Алиев Б. А.

Мазкур мақолада мамлакатимизни модернизациялаш жараёнида ахборот оқимининг ижобий ва салбий жиҳатлари ўрганилиб, маълум хулосаларга келинган. Шунингдек, ахборот оқимининг таркибий қисми бўлган интернет тармоғининг ривожланиш ҳолати таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POZITIVE AND NEGATIVE BEHAVIOUR OF INFORMATION FLOWS

The article is focused on the role of information in society, and to analyze the positive and negative sides and information flows. Besides, there is payed attention of Internet development as important part of the information flows structure.

Текст научной работы на тему «Ахборотлар оқимининг ижобий ва салбий жиҳатлари»

Алиев Б.А.,

Тошкент давлат иктисодиёт университети «Узбекистонда демократик жамият куриш назарияси ва амалиёти» кафедраси профессори, фалсафа фанлари доктори; Мелик,улов А.Н.,

Тошкент давлат иктисодиёт университети катта илмий ходим-изланувчиси

АХБОРОТЛАР ОКИМИНИНГ ИЖОБИИ ВА САЛБИЙ ЖИ^АТЛАРИ

АЛИЕВ Б.А., МЕЛИЦУЛОВ А.Н. АХБОРОТЛАР ОКИМИНИНГ ИЖОБИЙ ВА САЛБИЙ ЖИЦАТЛАРИ

Мазкур маколада мамлакатимизни модернизациялаш жараёнида ахборот окимининг ижобий ва салбий жих,атлари урганилиб, маълум хулосаларга келинган. Шунингдек, ахборот окимининг таркибий кисми булган интернет тармоFининг ривожланиш х,олати тах,лил килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: ахборот, ахборотни тизимлаштиришнинг мезонлари, ахбо-ротнинг таснифланиши, интернет.

АЛИЕВ Б.А., МЕЛИКУЛОВ А.Н. ПОЛОЖИТЕЛЬНЫЕ И ОТРИЦАТЕЛЬНЫЕ СВОЙСТВА ПОТОКОВ ИНФОРМАЦИИ

В статье изучены положительные и отрицательные стороны потоков информации в процессе модернизации, сформулированы определённые выводы. Также проанализировано развитие сети интернета как структурной части информационного потока.

Ключевые слова и понятия: информация, факторы систематизации информации, классификация информации, интернет.

ALIEV B.A., MELIKULOV A.N. POZITIVE AND NEGATIVE BEHAVIOUR OF INFORMATION FLOWS

The article is focused on the role of information in society, and to analyze the positive and negative sides and information flows. Besides, there is payed attention of Internet development as important part of the information flows structure.

Keywords: information, sistematization of information, factors, classification of information.

Биз озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон цаётни таъ-минлайдиган фуцаролик жамиятини яратмоцдамиз. Бу жамият ривожи кишиларнинг маънавияти, демократик тафаккури юксалиши билан бевосита ботлиц. Шу билан бир вацтда инсоният ахборот асрига цадам цуйди ва айни пайтда ахборотлашган жамият шаклланмоцда.

v.

Бир вактда карор топаётган фукаролик жамияти ва ахборотлашган жамият бир хил, яъни узаро ухшаш ходисалар эмас, бу тушунчалар ягона жамиятнинг турли кирраларини ифодалайди.

Ахборотлашган жамият фукаролик жамияти карор топишининг зарурий шар-тидир. Уларнинг алокаси бир томонлама эмас. Албатта, инсон эркинлиги ва юксак маънавиятига асосланган фукаролик жамияти ахборотлашув жараёнининг эркин ва самарали карор топишини таъминлай-ди. Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримов таъкидлаганидек, «... х,ар кандай ислохотнинг пировард натижаси аввало унинг заруратини ахолининг кенг катламлари кай даражада тушуниши ва куллаб-кувватлаши, бу узгаришларнинг инсон хаётига, унинг фаровонлигини оши-ришга курсатадиган амалий таъсири билан улчанади. Ана шу хакикатдан келиб чиккан холда, одамларга ислохотларнинг маъно-мохиятини аник-равшан тушунтириб бе-риш, шу асосда жамият аъзоларида ишонч уЙFотиш, уларни бунёдкорлик сари сафар-бар этиш мухим ахамиятга эга»1.

Ахборотлашган жамият концепцияси-нинг асосчилари ва йирик назариётчи-лари (Д.Белл2, Э.Тоффлер3, Й.Масуда4 ва бошкалар) янги ижтимоий тизимнинг асо-сий белгиларини курсатганлар. Юкорида келтирилган ахборотлашган жамиятнинг характерли белгиларини тахлил килсак, бу тизим айрим мамлакатларда амалга ошаёт-ганлиги х,акида хам, аксинча, узок келажакда вокеъ булиши хакида хам хулоса чикариш мумкин. Таъкидлаганимиздек, ахборот тех-нологиялари ривожи, айникса компью-тернинг кенг таркалиши баъзи белгилар-

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -102-103-б.

2 Белл Д. Социальные рамки информационного общества. // Новая технократическая волна на Западе. -М.: «Прогресс», 1986.

3 Тоффлер Э. Шок будущего. / Пер. с англ. - М.: ООО «Издательство ACT», 2002. -С. 557.

4 Masuda Y. The information Society as Post-Industial

Society. Wash., 1981.

нинг амалга ошишини рад этмокда. Айрим тадкикотчилар (жумладан, И.Саифназаров, Г.Каримова, М.Бекмуродов) маданий ме-зонлар асосида янги тизим мох,иятини ту-шунтиришга уринадилар. Бу мезонларни кискача тавсифлаганимизда куйидагилар аён булади.

Технологик мезонда ахборотлашган жа-миятни ХХ аср охирида кенг таркалган, жамият х,аётини сезиларли узгартирган янги технологиялар оркали таърифлашга х,аракат килинади.

И^тисодий мезонда жамиятнинг икти-содиёт сох,асидаги ахборот жараёнларини тах,лил килишга жиддий х,аракат килинади (Ф.Махлуп5 ва М.Порат6).

Социологик мезон ахборотлашган жами-ятни бандлик сох,асидаги узгаришлар, кул ва машина мех,натининг ахборот техноло-гиялари, менежмент, бошкариш сох,асидаги мутахассислар, интеллектуал мех,натда банд ходимларнинг усиши нуктаи назаридан ифодалайди.

Маконий мезон ахборотлашган жами-ятни ишлаб чикариш фаолиятини ташкил этишнинг янги шакллари (аутсорсинг, ин-сорсинг, тармок структураси) нуктаи наза-ридан ифодалайди.

Маданият мезони фан ва инновацион технологияларнинг усиб бораётган роли-ни ифодалайди. Бу мезон х,озирги замон жамиятларининг тезкорлигини таъкидлай-ди. Ахборот мух,ити кишиларга илгаригига караганда катта босим утказади.

Шундай килиб, бу мезонлар х,ам постиндустриал, ахборотлашган жамиятда билим-нинг, биринчи навбатда илмий-назарий би-лимнинг, х,аётнинг барча сох,аларида кенг таркалиб бораётганлигини курсатади.

Гуманитар фанлар ва фалсафада ахборот тушунчасига кизикиш «ахборотлашган жамият назарияси»нинг шаклланишига олиб келди.

5 The Problem of Verification in Economics, 1955.

6 Porat M., Rubin M. The Information Economy: Development and Measurement. Wash., 1978.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

Ахборотнинг турли куринишлари ва шакллари мавжуд булиб, улар маданият ривожига мос равишда ривожланиб, тако-миллашиб боради.

Идрок килиш усулига кура ахборот куйидаги куринишларга ажратилади:

- визуал-куриш органлари оркали кабул килинадиган ахборотлар;

- аудиал-эшитиш органлари оркали кабул килинадиган ахборотлар;

- хидлаш оркали кабул килинадиган ахборотлар;

- тери оркали кабул килинадиган ахборотлар.

Такдим этиш куринишига кура ахборот-ларнинг куйидаги шакллари мавжуд:

- матнли ахборот - турли рамзлар оркали ифодаланади;

- сонли ахборот - ракамлар ва белгилар ёрдамида ифодаланади;

- график ахборот - предметлар, тасвир-лар, графиклар ёрдамида ифодаланади;

- товушли ахборот - оFзаки ёки товуш узатадиган ёзув шаклида ифодаланади.

Ахборот вазифасига кура куйидаги тур-ларга ажратилади:

- оммавий - жамиятнинг купчилик кисми учун тушунарли булган ахборотлар;

- махсус - тор ижтимоий гурух доираси учун мулжалланган ахборотлар;

- шахсий - кайсидир шахс туFрисидаги маълумотлар мажмуидан иборат ахборот-лар.

Инсоният жамияти тарихида содир булган хар бир ахборот инкилоби натижаси-да унинг жамият, инсон хаётидаги мавкеи юксалиб келганлигини курамиз. Инсо-ният тарихида юз берган бешта ахборот инкилобини ажратиб курсатиш мумкин:

биринчи ахборот инкилоби - ёзувнинг кашф этилиши;

иккинчи ахборот инкилоби (VIII асрнинг урталаридан) - китоб босишнинг ихтиро килиниши (Гутенберг ва Иван Фёдоровлар томонидан);

учинчи ахборот инкилоби (XIX асрнинг охири) - электр энергияси кашф этилгани-

дан сунг телеграф, телефон, радионинг пай-до булиши;

туртинчи ахборот инкилоби (XX асрнинг урталари) - хисоблаш техникасининг ихтиро килиниши, шахсий компьютерларнинг пайдо булиши, алока ва телекоммуникация тармокларининг яратилиши;

бешинчи ахборот инкилоби (XX асрнинг охири) - глобал ахборот компьютер тармокларининг яратилиши.

Мазкур тармоклар хозирги вактда деяр-ли барча мамлакатларни камраб олган. Бутунжахон компьютер тармокларига Ер юзи ахолисининг ярмидан купи кириш им-кониятига эга.

Бу инкилобларнинг окибатларини тахлил килар эканмиз, ахборотнинг урни масала-сида икки хусусият алохида ажралиб тура-ди. Биринчи ва энг мухим хусусияти унинг куп нусхада ва узок масофаларга, келажак даврларига етиб боришида бекиёс юкса-лишлар содир булганлигидадир.

Шулар билан бирга фанда зарарли ахборотнинг куйидаги турлари ажратиб кур-сатилади:

- керак булмаган реклама;

- инсоннинг иш кобилиятини зарар-лашга, диструктив таъсир курсатишга кара-тилган ахборотлар;

- ахлокий бузукликни тарFиб килувчи ахборотлар;

- мамлакатда мавжуд меъёрий-хукукий меъёрларга зид келувчи ахборотлар;

- фукаролик жамияти карашларига мос келмайдиган ахборотлар.

Жахон микёсида биргина интернет ах-боротларидан фойдаланиш даражасини тахлил киладиган булсак, бунда 2014 йил 30 июнь холатига кура, Осиё минтакаси етакчилик килмокда (1386,2 млн. фойда-ланувчи), кейинги уринда Европа (582,4 млн. фойдаланувчи), Лотин Америкаси ва Кариб хавзаси давлатлари (320,3 млн. фойдаланувчи), Шимолий Америка мамла-катлари (310,3 млн. фойдаланувчи) туради (1-расм).

1 Манба: internetworldstats.com /stats.htm

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

Ч.

1-расм. 2014 йил 30 июнь х,олатига кура дунё минтак,алари буйича интернетдан фойдаланувчилар сони (млн. киши)1

internetworldstats.com сайтининг маълу-мотларига кура, 2014 йил 30 июнь х,олати буйича интернет тармоFидан 3035,7 млн. киши фойдаланган (1-жадвал).

Жадвалдан Осиё минтакасида интернет тармоFидан фойдаланувчилар сони 2000 йилнинг 31 декабрида 114,3 млн. киши-ни, 2014 йилнинг 30 июнида бу курсаткич 1386,2 млн. кишини, Европа минтакасида эса 2000 йилнинг 31 декабрида 105,1 млн. кишини ташкил этган булса, 2014 йилнинг 30 июнида бу курсаткич 582,4 млн. кишини ташкил этганлигини куришимиз мумкин.

Жах,он минтакаларида интернет тармо-Fидан фойдаланувчилар сонининг ах,оли сонига нисбати 2-жадвалда ифодаланган.

МДХ мамлакатлари ах,олисининг интернет тармоFидан фойдаланиш курсаткичи 3-жадвалдаги каби куриниш олган.

Узбекистон мустакилликка эришгандан сунг дастлабки йилларда жамият ахборот-лашувини жадаллаштириш киска вакт мо-байнида, миллий тараккиёт манфаатларини кузлаб, эх,тиёткорлик билан амалга оши-рилди, ахборотлашган жамиятга утишнинг иктисодий, технологик, ижтимоий, маъна-вий асосларини яратишга киришилди.

1997 йилда кабул килинган «Кадр-лар тайёрлаш Миллий дастури» асосида

олий таълимнинг икки боскичда ташкил килиниши, х,озирги замон фани ва техноло-гияларига мос, ишлаб чикариш талабларига жавоб берадиган мутахассислар тайёрлаш-га утилиши ахборотлашган жамият асосларини яратишда катта ах,амият касб этди. Мустакил Узбекистонда бу борада ундан ортик конун ва карорлар кабул килинди. 1992 йил 8 декабрда Узбекистон Респуб-ликаси Вазирлар Мах,камаси томонидан «Узбекистон Республикаси Фан ва техника давлат кумитаси марказий аппарати тузил-масидаги узгаришлар туFрисида»ги карор кабул килиниб, Узбекистон Республикаси Фан ва техника давлат кумитаси зиммасига ахборотлаштириш сох,асида давлат сиёсати-ни шакллантириш ва амалга ошириш вази-фаси юкланди. Бу карор асосида Ахборотлаштириш бош бошкармаси х,амда Халкаро илмий-техникавий х,амкорлик бошкармаси тузилди.

Узбекистон Республикаси Олий Кенга-шининг 1993 йил 7 майдаги 868-ХП-сонли карори билан кабул килинган Узбекистон Республикасининг «Ахборотлаштириш туFрисида»ги Конуни (жужжат уз кучини

1 Манба: internetworldstats.com /stats.htm

2 Уша манба.

1-жадвал. Интернет тармогидан фойдаланувчилар сонининг 2000-2014 йиллардаги узгариши1

Дунё минтакалари 2000 йил 31 декабрь холати 2014 йил 30 июнь холати Усиш

млн. киши млн. киши марта

Осиё 114,3 1386,2 12,1

Европа 105,1 582,4 5,5

Лотин Америкаси ва Кариб хавзаси 18,1 320,3 17,7

Шимолий Америка 108,1 310,3 2,9

Африка 4,5 297,9 66,2

Як,ин Шарк, 3,3 111,8 33,9

Океания, Австралия 7,6 26,8 3,5

Жами дунё буйича 361,0 3035,7 8,4

2-жадвал. Дунё минтак,алари ах,олисининг интернет тармотидан фойдаланиш курсаткичлари2

Дунё минтакалари Ахоли сони ( 2014 й.) Интернет тармоFидан фойдаланувчилар сони (2014 йил 30 июнь холати) Фойдаланувчилар сонининг ахоли сонига нисбати

млн. киши млн. киши фоиз

Осиё 3996,4 1386,2 34,7%

Европа 825,8 582,4 70,5%

Лотин Америкаси ва Кариб хавзаси 612,3 320,3 52,3%

Шимолий Америка 353,9 310,3 87,7%

Африка 1125,7 297,9 26,5%

Як,ин Шарк, 231,6 111,8 48,3%

Океания, Австралия 36,7 26,8 73,0%

Жами дунё буйича 7182,4 3035,7 42,3%

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

йукотган) ахборот мажмуи фаолиятининг иктисодий, хукукий ва ташкилий асослари, унинг Узбекистан Республикасида тутган урни ва ахамияти, ахборот эгалари ва ахбо-ротдан фойдаланувчилар булмиш Давлат хокимияти ва бошкарув органлари, юридик ва жисмоний шахслар уртасидаги муноса-батларни тартибга солишга асос булди.

Узбекистон Республикаси Олий Маж-лиси 2003 йилнинг 11 декабрида ахборот-лаштириш сохасида эришилган ютукларни умумлаштириб, янги вазифаларни белги-лаш максадида Узбекистон Республика-сининг янги тахрирдаги «Ахборотлашти-риш туFрисида»ги Конунини кабул килди. Конунда ахборотлаштириш сохасидаги давлат сиёсатининг асосий йуналишлари белгилаб берилди.

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2012 йил 16 октябрдаги «Узбекистон Республикаси Алока, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат кумитасини ташкил этиш туFрисида»ги ПФ-4475-сонли Фармонига хамда Узбекистон

Республикаси Президентининг 2012 йил 23 октябрдаги «Узбекистон Республикаси Алока, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат кумитаси фаолиятини ташкил этиш туFрисида»ги ПК-1836-сонли карорига мувофик, респуб-ликада алока, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари сохасида давлат бошкарувини янада такомиллаш-тириш максадида Узбекистон Республикаси алока ва ахборотлаштириш агентлиги негизида Узбекистон Республикаси Алока, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат кумитаси ташкил этилди. Турли сохаларда ахборотлашувнинг кенгайишини таъминлашга мулжалланган аник чора-тадбирлар белгиланди.

Шундай килиб, ахборотлашув жараё-ни жахонда ва Узбекистонда жамияти-миз иктисодий, ижтимоий ва маъна-вий тараккиётида ижобий ахамият касб этмокда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

v.

3-жадвал. МД^ мамлакатлари ах,олисининг интернет тармогидан фойдаланиш курсаткичлари1

МДХ мамлакатлари Ахоли сони (2000 йил 31 декабрь холати) Интернет тармотидан фойдаланувчилар сони (2014 йил 30 июнь холати) Фойдаланувчилар сонининг ахоли сонига нисбати

млн. киши млн. киши фоиз

Арманистон 3,1 1,8 58,1%

Белоруссия 9,6 5,2 54,2%

К,иртизистон 5,6 2,2 39,3%

Козотистон 17,9 9,9 55,3%

Латвия* 2,2 1,6 72,7%

Литва* 3,5 2,4 68,6%

Молдова 3,6 1,7 47,2%

Озарбайжон 9,7 5,7 58,8%

Россия 142,5 87,5 61,4%

Тожикистон 8,1 1,4 17,3%

Туркманистон 5,2 0,5 9,6%

Узбекистан 28,9 11,9 41,2%

Украина 44,3 18,5 41,8%

Эстония* 1,3 1,0 77,4%

Жами 285,5 151,3 53,0%

* Собик, Иттифок, таркибига кирган мамлакатлар.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -102-103-6.

2. Белл Д. Социальные рамки информационного общества. // Новая технократическая волна на Западе. - М.: «Прогресс», 1986.

3. Меликулов А.Н. Миллий иктисодиётнинг халкаро ракобатбардошлигини оширишда интернет маркетингдан самарали фойдаланиш. // «XXI аср - интеллектуал авлод асри» илмий-амалий конференцияси материаллари. - Т., 2014. -190-б.

4. Саифназаров И., Каримова Г. Ахборотлашган жамият. Укув услубий кулланма. - Т.: «Иктисодиёт», 2013. -31-б.

5. Тоффлер Э. Шок будущего. / Пер. с англ. - М.: ООО «Издательство ACT», 2002. -С. 557.

6. Masuda Y. The information Society as Post-Industial Society. Wash., 1981.

7. The Problem of Verification in Economics, 1955.

8. Porat M., Rubin M. The Information Economy: Development and Measurement. Wash., 1978.

9. internetworldstats.com.

10. www.lex.uz

1Манба: internetworldstats.com /stats3.htm; internetworldstats.com /stats4.htm

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.