Научная статья на тему 'АГРОСЕРВИСДА КЛАСТЕРЛАШ'

АГРОСЕРВИСДА КЛАСТЕРЛАШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
78
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
агросервис / кластер / иқтисодий кластер / консалтинг / хизмат кўрсатиш. / агросервис / кластер / экономический кластер / консалтинг / сервис.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мирзаев Қулмамат Жанузақович, Рахимов Зафар Комилович

Мақолада агросервисда кластер муносабатларининг аҳамияти ҳамда мазмуни ёритиб берилган. Маълумотлар муаллифларнинг кузатишлари ҳамда чет эл адабиётларини таҳлил этиш асосида тузилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Мирзаев Қулмамат Жанузақович, Рахимов Зафар Комилович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КЛАСТЕРИЗАЦИЯ В АГРОСЕРВИСЕ

В данной статье освещены значение и теоретические основы кластерных отношений в агросервисе. Показатели были сформулированы по наблюдениям автора и анализа иностранной литературы по данной тематике.

Текст научной работы на тему «АГРОСЕРВИСДА КЛАСТЕРЛАШ»

Мирзаев Кулмамат Жануза^ович,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти укув ва тарбиявий ишлари буйича проректор, «Менежмент» кафедраси профессори Рахимов Зафар Комилович,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти «Тармоклар иктисодиёти» кафедраси ассистенти

АГРОСЕРВИСНИ КЛАСТЕРЛАШ

УДК: 338.49

МИРЗАЕВ Ц.Ж., РАХИМОВ З.К. АГРОСЕРВИСДА КЛАСТЕРЛАШ

Маколада агросервисда кластер муносабатларининг ах,амияти х,амда мазмуни ёритиб берилган. Маълумотлар муаллифларнинг кузатишлари х,амда чет эл адабиётларини тах,лил этиш асосида тузилди. Таянч иборалар: агросервис, кластер, иктисодий кластер, консалтинг, хизмат курсатиш.

МИРЗАЕВ К.Ж., РАХИМОВ З.К. КЛАСТЕРИЗАЦИЯ В АГРОСЕРВИСЕ

В данной статье освещены значение и теоретические основы кластерных отношений в агросер-висе. Показатели были сформулированы по наблюдениям автора и анализа иностранной литературы по данной тематике.

Ключевые слова: агросервис, кластер, экономический кластер, консалтинг, сервис.

MIRZAYEV Q.J., RAKHIMOVZ.K. AGROSERVICE CLUSTERING

In the article are highlighted the significance and theoretical foundations of cluster relations in agroservice. The system of indicator was formulated by the author's collected data and related international literature analyzes.

Keywords: agroservice, cluster, economic cluster, consulting, service.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

Кириш.

Бугунги кунда мамлакатимиз ахолисининг усиб бораётган озик-овкат махсулотларига булган талабини кондиришда аграр сохани жадал ривожлантириш ва кишлок хужалиги тармоFига ракамли технологияларни куллаш хамда улар-нинг катор сохалар, тармоклар билан турли кооперация ва интеграцияга киришига асосла-ниб юкори самарадорликка эришиши респу-бликамиз иктисодиётининг мухим вазифалари-дан хисобланади.

Тахлиллар шуни курсатадики, кейинги йил-лардан аграр соха махсулотларни мавжуд эхтиёж асосида тезкор етиштириш, айникса, сифатга ва соф экологик тоза махсулот сифатида истеъмолчи талабини кондиришига эътибор бериш алохида ёндашувни талаб этмокда. Буларнинг барчаси кишлок хужалигида янги технологияларни куллаш, ишлаб чикаришда янгича муносабатлар натижа-сида соха ракобатбардошлигини ошириш хамда экспорт килишнинг янги имкониятларини очиб беради. Бу эса аграр сохани ягона тизим сифатида ривожлантириш заруриятини такозо этади.

Таъкидлаш жоизки аграр сохани илFор техника хамда технологиялар билан таъминлаш учун хизмат курсатувчи корхоналар фаолиятини ягона максад сари кооперациялашга алохида ахамият берилмокда. Бу борада Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2020 йил 24 январь куни Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъ-кидлаганларидек, "Кишлок хужалигида фермер ва дехконларнинг манфаатдорлигини ошириш борасидаги урганиш ва изланишларимиз давом этмокда. Сохага илFор технологиялар ва кластер тизими жорий этилмокда"1. Бу эса соха олдига янгича ёндашувни кластерлаш асосида аграр тармокни жадал ривожлантириш имко-нини беради.

Натижада, агросервис хизматларини курсатаётган корхоналарнинг фаолиятини кластер услубида ташкил этиш оркали уларнинг аграр сохада ишлаб чикариш самарадорлигини оши-ришга кенг имкониятлар яратиб берилмокда.

1 Узбекистан Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. / "Халк, сузи" газетаси 2020 йил 25 январь № 19.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Иктисодий ривожланишнинг асосий омилла-ридан бири бу - иктисодий тармокларда замо-навий ишлаб чикаришни ташкил этиш шакллари-дан самарали фойдаланиш хисобланади. Бу эса хизмат курсатиш асосида, энг аввало махсулот ишлаб чикаришни юкори унумли булишига таъ-сир курсатади.

Тадкикот шуни курсатадики республикамизда аграр сохани тез суръатлар билан ривожланиши учун энг аввало агросервис сохасига алохида эътибор бериш хамда замонавий техника ва технологияларни куллаш талаб этилмокда.

Жахон тажрибаси шуни курсатадики аграр сохани кейинги тараккиёти кластерлаш асосида агросервисни ривожлантириш билан бево-сита боFланган. Маълумки сохада кластер услу-бидан фойдаланишни жорий этиш агросервис корхоналарининг уЙFунлигини таъминлаб мутлако янги шароитда ишлашини ва иктисодий самарадорлигини бир неча баробар оширишга имкон беради. Кластерлашнинг кулайликлари кишлок хужалигида фаолият юритаётган асосий ишлаб чикарувчи, етиштириб берувчи ва хизмат курсатувчи корхоналарнинг ягона бир механизм сифатида фаолият юритиши билан белгиланади.

Кластер (ингл. Cluster - бирикма, бедлам, туда)2 деган маънони бериб, ушбу тушунча кимё фанла-рида ишлатилган. Кенгрок килиб айтганда - маъ-лум хусусиятларга эга мустакил бирлик сифатида куриб чикилиши мумкин булган бир нечта бир хил элементларнинг комбинациясидир.

Америкалик иктисодчи М.Э.Портер томони-дан "Кластер" (ингл. Cluster - тола, панжа, бо^ча, туплам) атамасига биринчилардан булиб уз таъ-рифини берган. М.Портернинг таърифига кура кластер мамлакат ижтимоий-иктисодий хаётидаги урни жуда катта булиб, уни куйидагича изохлаган. У кластерни "географик жихатдан узаро бо^анган маълум бир тармоклардаги фирма, хизмат курсатувчи ва товар етказиб берувчилар хамда компанияларнинг шундай бирлашган гурухидан иборатки улар ягона максад сари турли сохаларда (масалан, университетлар, агентликлар, стандарт-лаштириш ва савдо уюшмалари) фаолият юри-тади ва айни пайтда ракобатчи булади"3.

Умуман, иктисодиётда кластер терминига куйидагича таъриф бериш мумкин: Иктисодий

2 https://ru.wikipedia.org/wiki/

3 Портер М.Э. Конкуренция: учеб. пособие: пер. с англ. / М.Э.Портер. М.: Изд. дом «Вилямс», 2000. С. 205.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

кластер - иктисодиётни маълум бир йуналишда худудий бир бирига якин булган ишлаб чикариш ва хизмат курсатишнинг узаро боFлик иктисодий элементлари мажмуаси асосида натижавий ишлаб чикариш ва хизмат курсатишга эришиши хисобланади.

Иктисодий кластерларни куллаш оркали хизмат курсатувчи билан ишлаб чикарувчи корхона-ларнинг фаолиятини боFлик холда ташкил этиш, фермер ва дехкон хужаликлари учун аник хизмат курсатувчини билиш, арзон хизмат курсатишни ташкил этиш оркали махсулотлар таннархини пасайтириш, замонавий техника ва технология-лар оркали керакли ахборотларга тез ва кулай эга булиш имкониятларига эришиш мумкин булади.

Шундай экан, иктисодий кластер - бу, маълум бир худудда тупланган узаро боFлик ташкилотлар (компаниялар, корпорациялар, университетлар, банклар ва бошкалар), махсулотларни бутловчи кисмлар ва ихтисослаштирилган хизматларни етказиб берувчилар, инфратузилма объектлари, компаниялар ва умуман ракобатбардошликни таъминлайдиган бошка ташкилотлар мажмуаси-нинг пировард иктисодий натижаларга эриши-шидан иборат.

Иктисодиётнинг тармок ва сохаларини кла-стерлаш натижасида иштирокчиларнинг узаро ракобати хамда хамкорлиги, минтаканинг ноёб компетенцияларини шакллантириш, муайян худудда корхона ва ташкилотларнинг концентра-циясини шакллантириш имкониятига эга булади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Аграр сохани тезкор ривожлантириш, ракамли технологиялар элементларини сохага жорий этиш талабидан келиб чикиб, айникса кишлок хужалиги корхоналарини (фермер, дехкон ва томорка хужаликларида) интенсив асосда сифатли махсулот етиштириш учун агросервис хизмат-лари курсатувчи корхоналар фаолиятини асо-сий куйилган максад сари комплекс йуналтириш талаб этилади.

Ушбу муаммони хал этиш агросервисни кла-стерлаш асосида амалга оширилади.

Таъкидлаш жоизки, агросервис хизматларини амалга ошириш хозирги кунда фермер ва дехкон хужаликларига курсатилаётган ММТП хизмат-лари, СИУ (сув истеъмолчилари уюшмаси) хиз-матлари, ЁММ сотиш хизматлари, уруFчилик хиз-матлари, минибанк хизматлари, кишлок хужалиги махсулотларини сотиш хизмати, агрокимё ва минерал уFит таъминоти хизматлари, ахборот

- консалтинг хизматлари ва шу каби корхоналар фаолиятини кластерли услубда, шаффофлик билан ва соддалаштирилган куринишда ташкил этиш лозим.

Айни пайтда агросервис хизматларини юк,ори сифатли амалга ошириш учун кишлок хужалиги тармокларида банд булган кадрларнинг илмий салохияти етишмаслиги, уларнинг янги техника ва технологиялардан уз вактида ахборотга эга булмаслик холатлари хам учраб туради. Шу сабабли хам кишлок хужалиги, агросервис корхо-налари хамда илмий тадкикот муассасалари фаолиятини узвий боFл и к холда олиб бориш лозим. Агросервис кластерида илмий ва таълим муасса-салар фаолиятининг узвий боFлик холда ташкил эттирилиши натижасида сифатли хизмат курсатиш, сифатли махсулотлар етиштириш, махсулотларни саклаш, микдорини купайтириш, экспортга тай-ёрлаш каби масалаларга ечим топилади.

Тадцицот мацсади.

Аграр сохани жадал ривожланишида агро-сервисда кластерлар урнини асослаб бериш ва сохада хизмат курсатиш сифатини ошириш буйича илмий таклифлар ишлаб чикиш хамда кишлок хужалигига ракамли технология элементларини жорий этиш асосида юкори иктисодий самара-дорликка эришишдан иборат.

Тадцицотнинг илмий мо^ияти.

Республикамизнинг етакчи тармокларидан бири кишлок хужалигида фаолият юритаётган ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш корхона-ларининг фаолиятини куллаб-кувватлаш хамда уларни ягона максад сари йуналтириш натижасида кластердан фойдаланиш сохага замонавий услубларни жалб килиш йулларидан бири хисобланади. Айнан аграр сохани кластер услу-бида ривожлантиришга Узбекистон Республи-каси Президенти Ш.М.Мирзиёев алохида эътибор каратиб "Аграр тармок,да фермерлик харакатини куллаб-кувватлаш билан бирга, пахта ва Fалла етиштиришни кластер шаклига боск,ичма-боск,ич утказиш буйича изланишларимизни давом этти-рамиз. Мева-сабзавот, шоличилик, чорвачилик, ипакчилик каби бошка тармок,ларда хам бугунги кун талабига жавоб берадиган кластерларни ташкил этиш ишларини давом эттирамиз. Бу йил 2 миллиард долларлик, кейинги 5-7 йилда эса 3-4 баробар куп мева-сабзавот махсулотларини экспорт килиш учун махсулот етиштиришни кескин купайтириш чораларини куриш зарур. Парламен-тимиз ушбу ислохотларимизнинг хукукий асоси

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

1-расм. Кластерлаш услубияти. Тадк.ик.от методологияси.

булган "Кооперация ва кластерлар тутрисида"ги янги конунни тезрок кабул килса, ушбу катта режа ва ниятларимизга мос иш булур эди"1, деб таъ-кидладилар. Бу эса мазкур сохани кейинги якин келажакдаги фаолияти учун асосий дастурамал булиб хизмат килади.

Илмий изланиш натижасида аграр сохада хизмат курсатиб келаётган корхоналарнинг фаолияти урганилиб, сохада арзонлаштирилган сифатли хамда замонавий хизмат курсатиш йулларини очиб беришга эришилади.

Аграр сохадаги барча мураккаб жараёнларни кластер асосида ташкил этиш куйидаги кластерлаш услубияти элементларига ботлик булади. Таклиф этилаётган кластер фаолиятини ташкил этиш услубияти куйидаги 1-расмда ифода этилган.

Билишнинг аник усуллари йитиндисига таян-ган холда анализ ва синтез, индукция ва дедукция, илмий тахлиллар, тизимли ёндашув, тахлилнинг мантикий усуллари хамда натижани илмий урганиш услубларидан фойдаланилди.

1 Узбекистан Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. / "Халк, сузи" газетаси 2020 йил 25 январь № 19.

Асосий натижалар.

Бугунги кунда агросервис корхоналари техник-технологик нуктаи назардан кишлок хужалигида фермер ва дехкон хужаликлари учун тезкор ва уз вактида хизмат курсатмокда. Узбекистон Респу-бликасида бундай корхоналардан МТП, банк, урут етиштириб берувчи корхоналар, кишлок хужалиги техникасини етказиб берувчи, етиш-тирилган махсулотларни сакловчи корхоналар, кайта ишловчи корхоналар, савдо корхоналари ва бошкалар хисобланади. Уларнинг фаолиятини такомиллаштириш ва ягона бир механизм сифатида ишлашини жорий килиш учун республика-миз турли худудларида имкониятларни хисобга олиб кластерли усуллардан фойдаланишни такозо этмокда.

Бинобарин, кишлок хужалиги, айникса унинг дехкончилик тармотига мос агросервис хиз-матлари бозорини шакллантириш бугунги кун-даги республика аграр сохаси олдидаги дол-зарб вазифалардан хисобланади. Агросервисда кластерларни ташкил этиш оркали товарлар-нинг ракобатбардошлиги ошиши, яъни ишлаб чикарувчиларнинг хизмат курсатувчилар билан уйтун ишлашини ташкил этиш билан бирга, етиш-тирилаётган махсулотлар сифати янада яхшилаш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

2-расм. Республика деодончилигида агросервис тузилмаларининг кластер тузилиши1.

ва уларнинг таннархини пасайтиришга эриши-лади. Шу нуктаи назардан, хусусан, дехкончилик тармоFига курсатилаётган агросервис хизматлари асосий турларини уз ичига оладиган дехкончиликда агросервис кластерини жорий этиш максадга мувофик деб хисоблаймиз (2-расм).

Маълумки, аграр соханинг узига хос хусу-сиятларидан бири бу фермер ва дехкон хужаликларида банд булган ишчилар экинни парваришлашга куп вакт сарфлайдилар. Бу эса,

1 Мирзаев К.Ж. Агросервис хизматлари самарадорли-гини оширишнинг методологик асослари. Иктисодиёт фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзил-ган диссертация. - Самарканд. 2012. 157 бет.

уз навбатида уларнинг жахон бозорларида янги техника ва технологияларнинг таклиф этилиши-дан муайян вакт утганидан сунг билиб олишади-лар. Шу боис, республикамизда жахонда етакчи уринларни эгаллаган агросаноат корхоналарининг дилерлик компанияларини ташкил этиш, уларни Узбекистан Республикаси худудида филиалларини очиш максадга мувофик хисобланади. Энг мухими ушбу дилерлик компаниялари биз таклиф этаёт-ган агросервис кластери таркибига кириш ижобий иктисодий натижа беради. Бундай дилерлик компаниялари фермер ва дехкон хужаликлари учун, уларга хизмат курсатувчи инфратузилма сохасида кечаётган янгиликлардан дилерларнинг реклама

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

харакати орк,али тез хабардор булишларига имкон беради. Бундан ташкари, дилерлик компания-лари оркали етказиб берилган товар ёки хиз-матлар республикамиз шароитидан келиб чикиб хамёнбоп булиши керак.

Хулоса ва таклифлар.

Кишлок хужалиги фаолиятини замона-вий ташкил этиш максадида агросервис кор-хоналарининг урни ало,ида эътиборни талаб этади. Агросервис корхоналарининг фаолиятини янгича ёндашув асосида ташкил этиш оркали кишлок хужалигида етиштирилаётган ма,сулотларнинг таннархини арзонлаштириш ва ишлаб чикарилган махсулотларни жа,он бозор-ларига ракобатбардош товар сифатида етишти-риш имконини беради.

Агросервисда кластерларни ташкил этиш республикамизда фермер ва дехкон хужаликларига янгича ёндашилиб ракамли технология элементларидан фойдаланишнинг кулай имкониятларини очиб беради. Яъни, фермер ва дехкон хужаликларининг ма,сулот етиштириш жараёнида керакли хизматларни кидириб топиш учун сарфланадиган вак,тларини тежайди. Етишти-рилган махсулотларни к,ачон, к,андай, к,айси тех-нологиялар асосида йиFиштириб олиш, саклаш хамда сотиш каби хизматларни курсатувчи таш-килот ва корхоналарнинг вазифаларини аник, бел-гилаб бериш имкониятини яратади.

Маълумки, корхона ра,барлари жами ишлаб чикаришга сарфланадиган вактларининг куп к,исмини ахборот йитишга сарфлайдилар. Хозирги кунда таклиф этилаётган агросервис кластерла-рида ракамли технология элементларидан фой-даланган холда ушбу муаммоли масалага бархам беради ва зарурий натижага эриштиради.

Айникса, ахборот таркатиш ёки консалтинг марказларининг фаолияти натижасида агросервис корхоналари, фермер ва дехкон хужаликлари уз вак,тида узларини к,изик,тирган саволларга ёки маълумотларга эга булишлари мумкин булади.

Халкаро тажрибалардан келиб чикиб агросер-висни кластер асосида кишлок хужалигида фао-лият олиб бориши ушбу со,ада фаолият олиб бораётган корхоналарнинг ягона бир механизм (организм) сифатида ишлашини таъмин-лайди. Бундан ташкари, корхоналар аник хиз-мат курсатувчиси ва истеъмолчисини олдиндан билиши, ишлаб чикарувчилар уз вактларини хизматлардан фойдаланиш учун изланишлар-дан холос булишлари, доимий ва аник хиз-

мат курсатувчиларга эга булганлари билан бирга арзон ва сифатли махсулотларни ишлаб чикариш имконига эга буладилар. Айни пайтда барча корхоналарнинг ягона механизм сифатида ма,сулотни ишлаб чикаришлари учун истеъмол-чилар э,тиёжлари ва истакларини урганишга эътибор берадилар. Бу эса, агросервис кластери тармокдаги корхоналарда курсатилаётган хизмат-лар ва ишлаб чикарилаётган ма,сулотлар сифати янада яхшиланади.

Таклиф этилаётган агросервис кластерида консалтинг хизматлари ало,ида а,амиятга эга. Консалтинг хизматлари мамлакатимизда кишлок хужалиги корхоналарининг фаолиятини урганган холда, уларга зарур ва маъкул булган арзон ва сифатли хизматларни таклиф этишлари, уларнинг товарларини ракамли технология элементларидан фойдаланиб качон ва каерда сотиш имкон-ларини таклиф этадилар. Худди шундай, инфра-тузилма корхоналарининг хизматларини уларнинг истеъмолчилари булган фермер ва дехкон хужаликларига таклиф этиб юк,ори сифатли консалтинг хизматларини курсатадилар.

Умуман юкоридагилардан келиб чикиб, агросервис кластери аграр со,анинг кейинги тараккиёти учун куйидаги масалаларни ечиб беради:

1. Аграр со,ада фаолият юритаётган корхоналар, Давлат органлари ва турли жамоат корхона хамда ташкилотлари билан хамкорликда юритиш имкониятини яратади;

2. Аграр со,ага илмий тадкикот институт-лари, Олий укув юртлари ва бошк,а сотлом илмий фикрлар жалб килиш имконини беради;

3. Маълум бир худудда аграр со,а билан ботлик, ,ар кандай муаммоларни хал килиш имко-нияти яратилади;

4. Аграр со,ада ишлаб чикариш, фан-таълим занжирини тизимли ишлаш имконияти яратилади;

5. Худуддаги барча ресурс ва сало,иятни ишга солиш окибатида аграр со,анинг ишлаб чикариш, иктисодий ва ижтимоий самарадор-лигини тизимли олиб бориш имконияти ярати-лади;

6. Худуднинг ички имкониятларидан келиб чикиб аграр со,анинг барча тармок ва со,аларида инновацион технологиялар ва ракамли иктисодиёт элементларидан фойдаланиш имконияти яратилади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатно-маси. - "Халк сузи" газетаси, 2020 йил 25 январь № 19.

2. Узбекистон миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти. - Т.: 2003.

3. Мирзаев К.Ж. Агросервис хизматлари самарадорлигини оширишнинг методологик асослари. Иктисодиёт фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Самарканд: 2012. 157 бет.

4. Мирзаев К.Ж., Пардаев М.К. Хизматлар сох,аси иктисодиёти. - Тошкент.: Молия-иктисодиёт, 2014.

5. https://lex.uz/

6. https://ru.wikipedia.org/

7. http://xs.uz/uz

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.