Научная статья на тему 'АГРОСАНОАТ СЕКТОРИДА РАҚАМЛАШТИРИШНИ АМАЛГА ОШИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ'

АГРОСАНОАТ СЕКТОРИДА РАҚАМЛАШТИРИШНИ АМАЛГА ОШИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
20
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АГРОСАНОАТ СЕКТОРИДА РАҚАМЛАШТИРИШНИ АМАЛГА ОШИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Received: 16 December 2021 Accepted: 21 September 2022

Published: 30 September 2022 УЛГ: 631.6

Агротехнология

АГРОСАНОАТ СЕКТОРИДА РАКДМЛАШТИРИШНИ АМАЛГА ОШИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

А. Мадалиев,

Тошкент давлат аграр университети, "Агроик;тисодиёт" кафедраси профессори, ик;тисодиёт фанлари доктори.

Республика аграр сох;асида девдон, фермер ва томорк;а хужаликлари х,амда боцща хизмат курсатувчи корхоналар фаолият юритмокда. Улар к;ишлок; хужалигининг барча сох,алари буйича куплаб экинларни етиштиради. Х,ар бир экиннинг бир нечта навлари, узига хос агротехник талаблари мавжудки, девдон ва томорца ер эгалари буларнинг барчасини х,ам билавермайди. Шунинг учун экинларга агротехник ишловберишнингизчилтехнологик жараёнларини амалга оширишда дастуриламал булиб хизмат к;илувчи агротехнологик тадбирларнинг таь;вим-режасини тузиб чи^иш мацсадга мувофивдир. Агротехнологик фаолият бир неча турларга булинади. Биз деадонларга купэм булиши учун экинларга вегетация даврида агротехник ишлов бериш муддатлари, иш турлари, цажми ва бопща жих,атларини узида акс эттирган занжирли агротехнологик электрон та^вим-режани ишлаб чикиб, х,аётга жорий этиш таклифини илгари сурмокдамиз.

Кишло^ хужалик экинларига

агротехнологик ишлов бериш та^вим-режаси вегетация даврида биологик к;онун-^оидалар ва дезщончилик маданиятига йуналтирилган парваришни, агротехник ишловлар кетма-кетлиги ва муддатларини таъминлаш асосида кщори х;осилдорликка эришишни кузлайди.

Ишларнинг барчаси аввалдан

режалаштирилиб, бажарилиши лозим булган ишлар вегетация даври буйича кунларга та^симланиб, график-режа тузиб чи^илиши керак. Бунинг экинларга ишлов бериш технологик харитаси ишлаб чицилиши керак (3-жадвал).

Фермер хужаликларининг ^ажман майдалиги туфайли уларни мутахассис кадрлар, агроном, бухгалтер ва бопща ходимлар билан таъминлаш - жиддий муаммо.

Мутахассисларсиз эса, ишлаб чи^аришни ривожлантириб булмайди. Шундай шароитда агротехнологик тадбирлар электрон так;вим-режаси дехдонларга кул келади.

Де^кончиликда агротехнологик

харита ва так;вим-режа экинларга ишлов беришнинг агротехник ва ташкилий-ик;тисодий тадбирларини акс эттиради. Шу асосда ме^натга тугридан-тугри харажатлар, молиявий маблаглар, ишчи ходимлар, техника ва боцща мех,нат куролларига булган талаб, дехдончилик ма^сулоти бирлиги буйича таннарх ва ходимларнинг иш х,аклари х,исоб-китоб к;илинади.

Электрон таквим-режа к;ишлок; хужалик тузилмаларининг режалаштириш ва и^тисодий тах^ил цилиш буйича бошлангич )^ужжати булиб, хужалик ва корхоналарнинг ишлаб чи^ариш, молиявий ва истицболли режаларига дойр бопщарув ^арорларини мутахассислар уюшмаси, х,амкор ва сервис корхоналари иштирокида ишлаб чи^ишда кулланма булиб хизмат к;илади. )^ар бир корхонанинг агротехнологик так;вим-режасида юзага келган ишлар х,ажми, ижро муддатларидан келиб чик;иб, иш ва хизматлар учун объектив контрактация шартномлари имзоланади.

Так;вим-режа кенг маънода интеграцияга киришган фермер хужалиги билан ^амкор корхоналарнинг хизмат ва таъминот имкониятлари мужассамлашувини, цишлок; хужалигидаги мураккаб жараёнлар ва структуранинг тулаконли амал цилишини таъминлайди. Шунинг учун агротехнологик тадбирлар так;вим-режаси пухта ва сифатли ишлаб чик;илиши зарур. Харакат доираси буйича таквим-режани и^тисодий, ташкилий, ижтимоий, техник ва агротехнологик к;исмларга булиш зарур.

Agro Inform N3 [S] 2022

Я J* я о\ s

В х

SU su

-Sc s

fe EU

£ 5 s a

: Й s >

: a g S "O

: w ж s о

I la s и 4

2 *

га Ж

й ж

5 -о

su

s

S ж Ja

SU Ж

E s S Ж cu ж S ж s

Е

s3 w "5

fl *

S ja

m ж g1

fD 3- P

ta Ë

S ■<! S

s 5e J*

s S о s

ш о

£ я

ш Eu

ж Î3

s S

su 5

ta ,

S

ж re

St n

ïa -g s fe ■ s an

E ж

5 S

ь<; 03 S s

4 » -a

й s -g

Ж ж

s Й

E S

ta ж

eu о

"О 3 ь ь

S ¿ „ Ja И n щ

fe ^ s -g 2 J» О

ж » 5 О S о

Í Ь ¿ и ь n

ё ё о» ta S ж

"Ж я " Eu "О fe

Ж M -С S W

m s л I г- X

S E

Ж ж

§ e I Ei

i

ж s

3 -Й s ш

5 -О fi -о

Ja

04 ш с\

5 H ж ■о ж -а

» -. g

н » g

ге V fe

X S п> fe

Е чз ь

su а\

а\ ж

ж »ÜS

я В

С\ SU

Sa Ö M su а\ -а

[U (У- о s

l| M S *

llsll»

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

S Й Ш 3 с ta

■ïï w ? Ë n

"ö 1 S 1 s

я a w "a w H

ж л ж ^ тз

I ills

av ж o\ w ь

~ 5 ж g s su

i s w s

a s ж s

S S 2 2 ' ^

О V, ÛJ тз ^ T О 1—

w Sa ^

»J — MJ ¿3

тз В X er

su чз

S s

< ж

M EU

Ь C\ X

re QJ о

* "а 2

ж " Ж

re; H о

W £D -О

J! ta

ж c\ s

¥ o\ л

g EU su ï ?

U) Su Su О я H su

ж s

Ja

fe н

s Is fe Ж' S со a

a a "< su eu s s ■ a s

ь -а

ta ta

EU su

ж 10

fe EU

•5 i fe

a w

ж й E

^ S

S g1 Ы

s § I

s G d ta s

, X << ■о Ж w

> тз

„ . M EU

Ч -а -а й

Ж й о EU

ï * Е Я ï jË

SU

- n Я "O fe

™ 3

СО Sc

£ ж

S -о

Ж S

™ ta

- 5 ь ® » 3 fe Я 5 ^с"13

Й S eu -а n

S ж S ж g g

S *

S. ж

S!

S

-S s ж

s g

5 t. Ж 'с

,, S

со

C\

S ja

я Ж

-Хм Ж Ж

В ж<

Е „ н л a

SU EU Ж

Л ti -Ж

m !U я

s 'S 'S s

ta В ta

О Ж Eu

SE

fe ta H 5

4 s s s

S -a

S Ja

ж E

^ w го 4 St

E ж

a 5 x ж 3 к

о 5

ta « M

m Ьз

H S

S Я

X %

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

fe ^

а\ ж ж E ■a s

ta ta

SU EU

•a fe я

: ® re

■a

5 ж

S "О 'тз

ta S Lu

ш S

H «

av s eu "< ë

a E 4»

33 5 s

su ж ж

Sc s

со Ж ■

00 >1 сь 1Л 00 2

Ташиш ва х,.к. Йигиб-териб олиш Кимёвий ишлов Бериш ■<= ч в Е Сугориш Эгат тортиш с±з X Е Мола босиш м •а X Ьа К: 1= Щ Е Ишлар руйхати

Улчов бирлиги К Е X и й 2 к

Физик куринишдаги микдори

Меъёрий муддат Амалга ошириш муддати

Амалда бажарилган муддат

Иш куни меъёр буйича

Амалда бажарилган иш куни

2 К

* Е я ^ §

-х н ё

о К о а

чан^атиб ^уйилса, экин х,олсизланиб, узининг биологик сог лом х,олатини йу^отади. Ок;ибатда олдинги ва кейинги ^илинган ишлар бехуда кетади. Зараркунандалар ва бегона утларга царши курашишдаги кечикишлар х,ам шундай салбий ок;ибатларни келтириб чи^аради. Экиш, йигиб-териш муддатларига риоя этилмаса нам носилнинг маълум кисми нобуд булади. Бундан куринадики, деадончиликда агротехнологик так;вим-режасиз фаолият юритиш кур-курона Наракат к;илиш демакдир.

Айни даврда фермер ва томор^а хужаликлари агротехнологик харитага эга ва ундан фойдаланади деб булмайди. Бундай шароитда интенсив ривожланишни тасаввур к;илиш к;ийин.

«Цишлок; хужалиги корхоналарининг ишлаб чик;ариш салох,ияти - мех,нат, моддий ва табиий ресурсларнинг сони, сифати ва нисбати, жумладан хужалик фаолияти юритишнинг объектив шарт-шароитлари, ихтисослашиш йуналиши билан аник^анадиган, шунингдек уларнинг кайтимлилик даражасига боглик; х,олда корхоналарнинг кишлоц хужалиги мах,сулотлари ишлаб чи^ариш борасидаги объектив цобилиятидир».

Экинларни малакали жойлаштириш, цайси уругларни экиш, агротехник ишлов бериш турларини танлаш, угитлаш, кимёвий ишлов бериш, сугориш ва х,осилдан олинадиган фойданинг харажатларга нисбатан мутаносиблигини прогноз к;илиш учун ерларнинг бонитетини аник;лаб, уларни районлаштириш керак. Шундай булгач, девдон ердан к;андай фойдаланиш кераклигини олдиндан билиб, кур-курона эмас, шароит ва х,олатга к;араб иш тутади. Бу билан эса девдон ёки фермер хужалиги мех,натидан нимага эришиши ва нималарни йу^отиши ^амда бунинг учун к;андай ишларни амалга ошириши лозимлигини олдиндан аникдаб режалаштиради ва мак;бул карорлар цабул килиш имконига эга булади.

Ерга ишлов бериш, угитлаш, алмашлаб экиш каби йуллар билан унинг х,осилдорлигини муттасил ошириб бориш лозим. Омилкорлик билан фойдаланиш натижасида бир неча сотих ердан х,ам бир гектар ердан олинадиган даромадни топиш мумкин. Агар шу кичик майдондаги ерга к;иск;а фурсатларда етиладиган экинлар йил буйи кетма-кет экилса, айрим экинлар кучати исси!д«шаларда етиштирилиб, вегетация даври бир неча кунга к;иск;артирилса,

к;ишда ернинг устига плёнка ёпиб, турли экинлар етиштирилса, ернинг самарадорлиги бир неча баробарга ортади. Бундай ишларни томорь;а ер эгалари, дехдон хужаликлари омилкорлик билан амалга оширишлари мумкин.

Дехдончиликда экинларга агротехник талаблар асосида зарурий ишлов бера олмаётганлигимиз, нар бир ишни режали ва о^илона бажаришни билмаётганимиз туфайли куп имкониятлар бой берилмокда, десак хато булмайди.

Кишло^ хужалик мансулотларини етиштириш жараёнидаги ишлар фермер хрткаликлари билан бир к;аторда хизмат курсатувчи ижрочи х,амкор корхоналар уртасида так;симланиши керак. Агротехник маданият шу даражада булиши керакки, агротехнологик электрон так;вим-режада белгиланган вазифалар хизмат курсатувчи корхоналар томонидан пайсалга солинмай уз ва^тида ва х,ажмида бекаму куст бажарилиши керак.

Шунингдек, механизация, кимёвий ва бошка агросервис ишларининг узига хос агротехнологик тадбирлар тацвим-режаси ишлаб чик;илиши - бундай корхоналарнинг ^ам уз ишларини режали, узо^ни кузлаган нолда бажариши, кам харажат билан юк;ори самарадорликка эришиш учун энг ма^бул йулларни танлаш имконини вужудга кел-тиради.

Агротехнологик тацвим-режани ишлаб чи^иш жуда масъулиятли вазифа булиб, бажарилиши лозим булган фаолият модели унда акс этади. Электрон так;вим-режага куйиладиган асосий талаблар куйидагилардан иборат:

- агротехнологик тадбирларнинг Накдонийлиги;

-илмий асосланганлиги;

-аник; йуналганлиги ва

йуналтирилганлиги;

- вак;т буйича ^иск;алик ва ани^лик;

- вазифаларни бажариш оперативлиги.

Агротехнологик тадбирлар так;вим-

режасини ишлаб чик;иш ва амалиётда куллашда куплаб талаблар юзага келади. Вазифаларнинг мураккаблиги ва мазмунига караб, харитани тайёрлашда, ик;тисодий тахлил, эксперт бах,олаш каби усуллардан фойдаланилади. Агротехнологик так;вим-

режадаги вазифаларни амалга ошириш кетма-кетлигининг умумий схемаси ишлаб чик;илиши зарур. Агротехнологик так;вим-режани ишлаб чи^ишда куйидагилар аниклаб олиниши шарт:

-наракат мак,сади ва унга эришиш йуллари;

- муаммонинг мух,им тарафлари;

- зарурий моддий-техник, молиявий ва меннат ресурслари;

- бажарувчиларнинг вазифалари;

- тадбирларин ташкил этиш муддатлари ва тартиби.

Агротехнологик харита - и^тисодиётни жадал ривожланишининг бош омили Нисобланади. Унда корхона, тармок; тара^киётининг бутун ик;тисодий ва ижтимоий муаммолари кесишади ва бир жойда жамланади. Агротехнологик так;вим-режа самарасига бир к;атор омиллар таъсир курсатади:

- рах;бар ва мутахассисларнинг касбий салох,ияти;

- та^вим-режани ишлаб чик;иш учун зарурий ахборот таъминоти;

-ташкилий характер омиллари (так;вим-режани ишлаб чик,ишга мутахассисларни, хизмат курсатувчи корхоналарнинг рах,барларини таклиф к;илиш, усуллар тизими ва кабул к;илинган агротехнологик та^вим-режани ижрочиларга етказиш шакли, назорат тизими ва ноказо).

Агротехнологик тадбирлар та^вим-режасида куйидаги вазифалар уз аксини топиши ма^садга мувофик; (2-расм]:

Агротехнологик тадбирлар электрон та^вим-режаси ёрдамида хужалик юритувчи вах,амкор субъектлар фаолиятидаги камчилик ва ютуклар изчил равишда кузатиб борилади. Агротехнологик тадбирлар так;вим-режасини наддан ташцари соддалаштириш ёки мураккаблаштириш мех,нат самарадорлигини пасайтириши мумкин. Так;вим-режа доимий равишда тизимли тахлил этилса, мунтазам такомиллашиб боради.

Ижрочилар фикрларини инобатга олишнинг кенг тарщалган шаклларидан бири уларни харитани ишлаб чи^иш ва к;арор к;абул Килишга жалб этишдир. Бу билан так;вим-режага нак;ик;атга як;ин вазифаларнинг киритилиши таъминланади.

Агротехнологик тадбирлар так;вим-режаси тугри ва малакали тузилган булса, ишлаб чи^ариш технологияси уз ва^тида тугри

ва тулик х,ажмда амалга оширилади. Лекин Кишлок; хужалигида турли сабаб ва омилларга кура, уларни тула амалга ошириш мураккаб масала. Чунки бунга турли омиллар - об-х,аво, ернинг х,олати, моддий-техник ресурслар, уруг ва уруг навлари кабилар уз таъсирини утказмай колмайди. Х,ар бир жойнинг узига хос хусусиятлари ва шароитлари булади. Таквим-режада мавжуд имконият, муаммо ва ресурслар х,исобга олиниши керак. Экин ривожида му^им булган уруг, угит, гербицид ёки боищалар йук булса, уларни харитага киритишдан нима наф?! Уларни бутлаш устида тинмай ишлаш ва изланиш зарур. Бу билан агротехнологик тадбирлар так;вим-режаси йилдан-йилга такомиллашиб бораверади. Бу уз-узидан х,осилдорликнинг ошишига хизмат к;илади. Шу билан бирга, так;вим-режа ёрдамида бизда етишмаётган материал ва бошк;а зарурий ашёлар тугрисида х,ам маълумотга эга буламиз.

Янги угит ва технологияларни куллаш натижасида мах,сулот таннархи ошиб кетиши х,ам мумкин. Бунинг устида х,ам мутахассислар зарурий ишларни олиб боришлари зарур булади.

Фермер, девдон хужаликлари ва томорца эгаларини агротехнологик так;вим-режа билан таъминлаб бериш экинларга оби-тобида агротехник ишлов бериш, хатоликларнинг олдини олиш, имконият коэффициентларидан самарали фойдаланишда кул келади. Х,ар бир корхона фаолияти биринчи навбатда уз фаолиятини та^вим режага мослаши керак.

Фермер, девдон хужаликлари ва томорка эгалари экинларга ишлов беришда куп^олларда ишлаб чик;ариш тажрибасига таянишади. Лекин фак;ат тажриба билан интенсив ривожланиш йулига утиб булмайди. Агротехнологик тадбирлар так;вим-режасини мутахассислар нар бир хужалик ва корхонанинг ишлаб чик;ариш шароитидан келиб чикдан х,олда яратадилар.

Шунга кура, так;вим-режани икки хилда тузиш мумкин:

- жорий;

- исти^болли (перспектив).

Жорий агротехнологик таквим-режа тузилаётганида мавжуд имконият ва ресурларга таянилса, перспектив так;вим-режага илгор агротехнологик ва инновацион гоялар х,ам киритилади х,амда уларга эришиш йулидаги саъй-наракатлар ривожанишнинг янги бос^ичларига олиб чик;ишга хизмат

N3 [5] 2022 Лцго [пГнпп

Агротехнологик тадбирлар таквим-режасига оид бош ма^сад ва _вазифаларнн аюгулаш_

Куйилган вазифаларнинг максадга етншшп йулини белгплаш

Мавжуд ЩШМШШЖЗ 91Ы ШЙЩЙ ва тажцпбавпц лщыгдоотищщп щганпш

Фойдаланиладиган ресурслар I

Агротехнологик таквим-режани ншлаб чикиш учун зарур буладиган ахборот базасинп шакллантирпш

.....I -

Агротехнологик тадбирлар таквим-режасини тахлил кплиш ва бахолаш

Агротехнологик тадбирлар таквим-режасини тасдиклаш ва уни _нжрочиларга етказиш_

Агротехнологик тадбирлар таквим-режасидагн вазифаларнинг

бажарилишини назорат кнлиш ва самарадорягиинн бахолаш

[

Агротехнологик тадбирларнннг кейингн вазифаларга булган эхтиёжини

аннклаб бориш

2-расм. Агротехнологик тадбирлар электрон так;вим-режаси олдига цуйиладиган ма^сад ва вазифалар мажмуаси.

к;илади.

Режанинг математик моделини ишлаб чик;иш мух^м ах,амият касб этади. Натижада экинга ишлов беришдаги агротехник тадбирлар к;ачон ва цай даражадаамалга оширилганлигини узида акс эттирган хронологик динамика вужудга келади. Шунга к;араб эришилган ютук; ёки натижалар тахлил этилади.

Х,озирги даврда экинларга агротехник

талаблар асосида ишлов бера олинмаётгани, }^ар бир иш режали ва омилкорлик билан бажарилмаётгани туфайли куп имкониятлар ^авога совурилмоеда. Буни биз энг илгор хужалик мисолида курсак булади. Яъни, агротехнологик тадбирлар та^вим-режаси тузилиб, агротехник тадбирлар шу асосида амалга оширилса, ^анча имкониятлар йукотилаётганлиги маълум булади.

Изох,

Техник ишлов берадиган механизм ва ишлов муддати(мото-соат) амалда

Ишчи кучи (одам-соат) | Оч

s п. Амалда бажарил. иш кун и О.

н 5 СС >, £ Меъёр буйича иш кун и

d s О. S Э о Амалда бажа-рилган сана

? s Меъёрий муддат (сана)

S S О. ч g Й" Э к Физик куринишдаги микдор а S ч р. о ч ч К и о X в га 4 5

Улчов бирлиги(га)

Ишлар руйхати & s 1 1 ■8 ¡1 1 я¡11 1 || ¡'¡1 |11 11| I I I4 5 р. Е- ПЗ Ч СП

as tr 5 Ж !>, \Q X s Ьй n X к >я ПЗ >> s

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2 (N СО iri ЧО К со ст^ о в H

Ушбу агротехнологик тадбирлар электрон так;вим-режаси ёрдамида амалга ошириладиган ишларнинг изох,и:

1. Экин турлари них,оятда куп. Уларнинг х,ар бирига курсатиладиган агротехник ишловлар х,ам турлича. Буларнинг х,аммасига вегетация даврида курсатиладиган ишлов ва парваришларни х,атто етук мутахассислар хам батафсил билмаслиги мумкин, ёхуд уддасидан чи^а олмайди. Шу боис, экинлардан кузланган хосил тулалигича олинмайди. Куп х,олларда ёнма-ён жойлашган, тупроги хам, табиати хам, суви х,ам бир булган ерлардан турлича х,осилдорлик олинади. Бунга асосан агротехник тадбирлар бирлай оби-тобида бажарилмаслиги сабаб булади. Куп х,олларда фермерлар ва томорк;а ер эгалари экинларга ишлов беришнинг агротехник к;оидаларини пухта билмайди. Ёки билса-да, уни амалга ошириш имконига эга булмайди. Вазиятга к;араб ёки тусмоллаб к;илинган ишдан кузланган ма^садга эришиб булмаслиги х,акик;ат. Шунинг учун х,ар бир худуд шароити ва талабларидан келиб чик;к;ан холда, экинларга оптимал муддатлар ва агротехник талаблар асосида ишлов бериш жараёнларининг агротехнологик тадбирлар таквим-режаси ишлаб чицилиши керак. Бунда агрономия ва щишлок; хужалик фанларига оид илмлар асос булиши зарур. Ушбу та^вим-режа муттасил равишда такомиллаштирилиб, янги инновацион гоялар билан бойитиб борилади. Мисол учун, янги ва кщори хосилли навларни экиш, серунум техникалардан, таъсирчан киёвий урит ва гербицидлардан фойдаланиш, сувни тежаш технологияларини куллаш натижасида соф экологик ва сифатли махсулотлар ишлаб чик;иш мумкин. Бундан куриниб турибдики, фермер ёки томорк;а ер эгасига мукаммал ва интеллектуал агротехнологик тадбирлар так;вим-режаси кулланма сифатида тайёрлаб берилса, у бундан фойдаланиб, кщори самараларга эришади. Ушбу кулланма ёрдамида бир йил ичидаёк хамма ишлар дарров кузга ташланади ва тарак;к;иёт сари силжиш содир булади. Афсуски, бизда бундай агротехнологик таквим-режа ишлаб чик;илиб, унга таянган ^олда фаолият юритаётган хужаликлар йук;. Так;вим-режага чет элларда эришилган ютуклар ^ам киритилса, хужалик х;ам шу йулдан бориб, ривожланиш сари юз тутади. Бундай агротехнологик таквим-

режани х,еч иккиланмай тарами ётнинг калити, десак муболага булмайди.

2. Худуд (туман)даги барча аграр сектор субъектларида агротехнологик тадбирлар та^вим-режаси ишлаб чикилиши натижасида туман буйича экилган экинлар микдори, улардан олинадиган з^осил, агротехник хизмат курсатадиган техникалар, уруглар, навлар, кимёвий угитлар, гербицидлар, сув ва боцща таъминотлар микдори ва мутаносиблиги х;ак;идаги маълумотлар вужудга келади. Шу харита ёрдамида аграр секторда хизмат курсатиш ва моддий-техник таъминотдаги мутаносиблик даражасини билиш имкони пайдо булади.

3. Агротехнологик так;вим-режа асосида худуддаги барча хужаликларда сув ва боцща моддий-техник ресурслар асосида экинлар оптимал равишда жойлаштирилади, техникалар кенг майдонда иш олиб боради. Натижада аграр сектор комплекс ривожланади.

4. Агротехнологикта^вим-режаёрдамида фермерхужаликлари, айник;са,томорка эгалари учун ернинг катта ёки кичиклиги мух,им булмай к;олади. Чунки та^вим-режа ёрдамида бир нечта экинни танлаб, ердан йил давомида бир неча бор х,осил олиш, кичик майдонлардан ^ам бозорбоп мах,сулотлар етиштириш эвазига катта даромадга эга булиш имкони мавжуд.

5. Так;вим-режа ёрдамида туманга аграр сектор со^аси буйича к;анча ишчи кучи, техника ва механизм зарурлиги ани1у1анади. Агротехнологик та^вим-режа инновацион ривожлантириш элементлари билан бойитилиши натижасида яна зарурий миадорда кушимча иш уринлари ташкил этилади.

6. Та^вим-режа асосида фермер хужаликлари ва томорца эгаларининг агросервис ва моддий-техник таъминот корхоналари билан муайян талабларга жавоб берувчи контрактация шартномалари тузилади. Шартнома тулалигича график-режа талабларига мое келади. Бу билан мавжуд техникалардан оптимал муддатларда фойдаланиш коэффициенти х,ам келиб чи^ади. Шундан сунг етишмаётган техника ёки боцща ресурслар кузга ташланиб, уларнинг урнини Кандай цоплаш масаласи кундаланг булади. Яъни, бу билан мавжуд камчиликларни бартараф этиш чора-тадбирлари ишлаб чи^илади. Худудда барча аграр сектор субъектлари агротехнологик так;вим-режага

эга булгандагина бундай маълумотлар кулга киритилади.

7. Худудларда юкори савияли инновацион агротехнологик таквим-режалар ишлаб чикиш учун агрономлар, мунандислар, иктисодчилар ва бошка мутахассисларнинг уюшмалари тузилиши керак. Фермерлар ва томорка ер эгалари кулига кандай даражадаги агротехнологик тадбирлар таквим-режаси тавдим этилса, шундай даражадаги ривожланиш йулидан боради. Бунда биз факат чет элдаги илгор хужаликларнинг ривожланишини таъкидлабгина колмай, балки улардан крлишмаган даражадаги ривожланиш йулига утиб олишимиз нам х,еч ran эмас.

8. Хизматлар нарх-навоси агротехнологик таквим-режа ёрдамида белгиланади.

9. Так;вим-режадаги вазифаларни билиши ходимларнинг малакаси ошишига хизмат цилади.

10. Таквим-режага олимлардан тортиб, оддий дехдонга кадар узининг илгор тажриба мах,суллари ва гояларини киритиши мумкин.

11. Х,ар бир иш, узаро алока ва муносабатлар нам агротехнологик таквим-режа асосида бажарилиши лозим.

12. Стратегик режалар нам таквим-режа асосида ишлаб чикилиши керак.

13. Агротехнологик таквим-режадаги вазифалар биринчи галда энг муним ишларни бажариш ва мавжуд талабларни крндиришга Каратилиши зарур.

14. Агротехнологик таквим-режа девдоннинг йул харитасидир.

15. Так;вим-режа ёрдамида хужалик салониятини тула диагностика килиш мумкин. Яъни фойдаланилмаётган имкониятлар, уларни ишга солиб кушимча мансулотлар ишлаб чикариш, инновацион фаолият билан шугулланиш, мансулотлар сифатини ошириш, янги иш уринлари яратиш имкониятлари вужудга келади.

16. Сонада белгиланган агротехник тадбир ва талабларни тулалигича бажариш, ёки унга риоя килишнинг имконияти йук;. Бунга моддий-техник база ва технологиялар етишмаслиги сабаб булади. Чет элларда эришилаётган ютукларнинг айни сабаби шу каби камчилик ва етишмовчиликларни муттасил равишда кискартириб ва бартараф этиб боришидадир.

Агротехнологик таквим-режадан

келадиган самарадорлик купинча корхонадаги масала ва муаммолар занжири, уларнинг аник ечими, ишлаб чикариш, техник, иктисодий ва бошка вазифаларни тугри жойлаштириш ва уз вактида бажаришга боглик. Бошкарув фаолиятини тугри ташкил этиш ниноятда муним. Бунда ранбар кишлок хужалиги ишлаб чикаришидаги жараёнларни тугри банолаб, амалга оширмоги лозим.

Анолининг имконияти ва талаблари асосида оз-оздан булса-да ер ажратиб берилиши ишсизлик масаласи уткир булиб турган даврда муним анамият касб этади. Х,ар бир фермер, денкон хужалиги ва томорка эгаси уз фаолиятини агротехнологик таквим-режа асосида ташкил этса, кузда тутилган ютукларга эришиши шубнасиз. Ернинг умрини бехуда указишлик - бу катта иктисодий йукотиш, халк ризкини кийиш, бойликка нисбатан беписандлик. Ахир юртимизда ортикча ер ресурси йук-ку, унинг нар бир каричи улчовли, ундан олинадиган носилга мунтожмиз. Ердан фойдаланиш самарадорлиги кузатилиши ва назорат килиниши, самарасиз фойдаланилаётган ер эгаларига кумак курсатилиши керак. Республика кишлок хужалиги факат юкори агротехнологик тадбирларни амалга ошириш шароитидагина кузланган максадларга эришиш имконини беради.

Агротехнологик таквим-режанинг

мундарижасида маналлий шароитни нисобга олган нолда тараккийпарвар технология, илм-фан ютуклари ва илгор тажрибаларни нисобга олиш, кам меннат ва тежамкорлик билан куп мивдорда носил олиш максад килиниши керак. Бунда кишлок хужалик мансулотларини етиштиришнинг интенсив технологиялари бизга кул келади. Таквим-режадаги ишлар хронометражи асосида экиннинг вегетация даврида агротехник тадбирларни амалга оширганлик тарихи вужудга келади.

Аграр интеграцияга киришган хужалик ва корхоналарнинг маданият даражаси юксалса, нар бир хизмат курсатувчи корхона уз вазифасини узи билиб бажаради.

Агротехнологик тадбирлар таквим-режасида куйидаги талабларни амалга ошириш максад килинади:

1. Экинларга кандай агротехник ишлов бериш керак?

2. Операциялар кетма-кетлиги кандай?

3. Операциялар давомийлиги-чи?

4. Х,ар бир операция учун к;анча вак;т сарфланади?

5. Кднча материал ёки техник воситалар зарур булади?

Х,ар бир экин тури учун алох,ида та^вим-режа ишлаб чи^илади. Хизмат курсатувчи корхоналар х,ам уз вазифалари доирасида агротехнологик тадбирлар так;вим-режасини тайёрлайди. Режа соддаликдан бошланиб, давомий равишда такомиллашиб бораверади ва шу тарифа илм-фаннинг ривожланиш динамикаси юзага келади. Пировард натижада йул куйилган хато ва камчиликлар аникданади ва бах,оланади.

Агротехнологик та^вим-режа худуддаги фермер хужаликларининг бир-бирига яцинлигига богли^ равишда тузиб чицилиши, улар орасидаги буш вак;тни имкон к;адар Кис^артириш, техникаларнинг хужаликларга бориб келишини оптималлаштириш зарур. Бу график асосида агротехник тадбирлар кетма-кет, параллел ва аралаш усулларда амалга оширилиши белгиланади. Экин турларини хам шундай кетма-кетликка монанд равишда жойлаштириш керак. Ортикча, уринсиз харажатларнинг олдини олиш учун булар тацвим-режани тузишда максимал даражада Хисобга олинади.

Бундай тартиб юзага келтирилмаса, ишда пала-партишликлар кузатилади. Техника ва материаллардан фойдаланишда вахтдан ютк;азилиб, омилкорлик йуколади. Холат тизимли равишда такрорланиши салбий о^ибатларга олиб келади.

Мисол учун, муайян вак;т давомида битта трактор билан 80 гектар ерни шудгорлаши мумкин. Аммо техникани режасиз равишда туманнинг у бурчагидан бу бурчагига бехуда харакатлантириш ок;ибатида, бор-йу™ 50 гектар ерни хайдашга улгуради. Яъни деярли бир хил сарф-харажат билан икки хил натижага эришилади. Бопща хизматлар хусусида хам шундай дейиш мумкин.

Дастлаб техникалар фаолиятини оптималлаштиришда мавсумда к;андай ишларни канча мивдорда амалга ошириш имкониятлари аник;ланади. Кейинги бос^ичларда улар орасидаги муддатларни янада хисдартириш, техникадан фойдаланиш самарадорлигини оширишга жиддий эътибор

к;аратилади.

Экинларнинг технологик та^вим-режалари мутла^о илмий асосда тузилади. Илмий услубларнинг афзаллиги шундаки, улар тахлил хажми тугрисида ишончли маълумот олишга, объектнинг келажакдаги холатини башорат ^илишга имкон беради, билимларни ишончли текширишни таъминлайди, таъсир Килиш воситаларини курсатади. Улар ижтимоий сохада к;арорлар кабул к;илиш жараёнини ма^буллаштириши мумкин.

Бу экинларга ишлов беришнинг агротехнологик занжиридир. У экинга ишлов бериш кетма-кетлиги, муддати, хажмини узида ифода этади. Яъни дехк;ончилик ишларини конвейер асосида ташкил этишни билдиради.

Хулоса к;илиб айтганда, мусик;ачи ноталарга караб нотаниш куйни хам бемалол ижро этганидек, так;вим-режа ёрдамида дехконлар, томорк;а ер эгалари хам турли экинларни экиб, агротехник талаблар асосида мустакил тарзда ишлов бериш ва парваришлаш имкониятига эга булади.

Кишло^хужалиги махсулотларини ишлаб чи^иш ва чорвачилик молларини парваришлаш тулик илм асосида амалга оширилади. Масалан, табиатдаги битта маъдан миллионлаб йиллар давомида табиатдаги жараёнлар таъсирида шаклланади. Уни табиатдан ажратиб олиб, ишлов бериб фойдаланилади. Шу ишлар учун Хам мураккаб технологиялар талаб килинади. Пахта етиштиришга бир мавсумда табиатнинг курсатадиган таъсири бирор маъданда миллионлаб йиллар мобайнида буладиган жараёнлардан кам эмас. Нафак;ат яхши нав танлаш, кщори агротехник ишлов бериш, балки об-хавонинг нормадан 2-3 даражага ошиб ёки пасайиб кетиши, сувнинг бир-икки кунга кечикиши, орти^ ёки кам берилиши, минерал угитлар хам экиннинг табиатига, унинг касалланганлик ёки согломлик даражасига караб беришни так;озо этади. Табиатдаги ёки парваришдаги озгина узгариш экиннинг табиати ва хосилига уз таъсирини курсатади. Экин хам тириклик хусусиятига -эга. Унинг нормал усишини таъминлаш учун фан талаб килувчи имконият ва шароитни яратиб бериш зарур. Унинг ахволига караб, ёки биологик жихатларидан келиб чикдан холда уни парваришлаш лозим. Бундай мураккаб, илмталаб ишларни оддий дехконнинг зиммасига юклаб куйишни тугри деб булмайди.

Афсуски, айни пайтда бу ишларни пухта амалга ошириши учун ук;итиш эмас, х,атто кулига кулланма нам берилмайди.

Табиатдаги куп йиллик жараёнларда вужудга келаётган маъдан кумир булиб шаклланиши ёки олмос булиши нам мумкин. Бу фак;ат табиат шароитига боглик;. Усимликлар нам агротехник ишлов ёки табиат таъсирида узгаради. Натижада мул-кул носил олиш ёки

буткул куриб барбод булиши нам мумкин.

Чорвачиликда нам худди шундай. Шунинг учун нам бу тилсиз мавжудотлар билан илм оркали тиллашиш ва меъёрни топиб иш куриш -жуда муним. Шунда самарадорлик индексининг ривожланиш вектори вужудга келади.

(Давоми келгуси сонда)

N3 [5] 2022 Лцго Ыоггп

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.