Ag8GeS6–Ag8GeSe6 SİSTEMİNDƏ FAZA TARAZLIQLARI VƏ BƏRK MƏHLULLARIN BƏZİ XASSƏLƏRİ Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

16

Ag8GeS6-Ag8GeSe6 SÍSTEMÍNDe FAZA TARAZLIQLARI УЭ B9RK

[16]) va selenin (Tqay=958 K [16]) doymu§ buxar tazyiqi yüksak oldugundan sintez maili sobada ikizonali rejimda aparilmi§dir. Uzunlugu ~15 sm, diametri ~1.5sm olan ampula sobaya ela yerla§dirilmi§dir ki, onun taxminan 1/4 hissasi sobadan kanarda qalsin. Soba tadrican sintez edilan birla§manin arima nóqtasindan 30-50 K yüksak temperatura qadar qizdirilmi§dir. Ampulanin sobadan kanarda qalan hissasi su ila soyudulmu§dur. Ampulanan a§agi "isti" zonasi reaksiya mühiti rolunu oynayir, "soyuq" zonada isa elementar xalkogen kondensla§arak reaksiya zonasina qayidir. Reaksiya gedi§inda xalkogenin soyuq zonada miqdari getdikca azalir va 1-2 saat müddatinda o, praktiki olaraq tam sarf olunur. Bundan sonra ampula tamamila sobaya daxil edilir, hamin temperaturda daha 1-2 saat saxlanilir va sobani carayan manbayindan ayirmaqla soyudulur.

Sintez olunan birla§malarin DTA naticalari onlarin 495 va 320 K-da polimorf 9evrilmaya maruz qalmasi va müvafiq olaraq 1220 va 1175 K temperaturda arimasini góstarir ki, bu da yuxarida verilan adabiyyat malumatlarina uygun galir.

Rentgenfaza analizi da sintez edilan nümunalarin bircinsli olmasini tasdiq edir. Har iki bir-la§manin difraksiya manzarasi adabiyat malumatlari ila [10, 11, 15] üst-üsta dü§ür va müvafiq sinqoniyalarda tam indekslanir.

Alinmi§ ilkin birl§malarin müxtalif nisbatda qari§iqlarinin vakuumla§dirilmi§ kvars ampulalarda aridilmasi ila Ag8GeS6-Ag8GeSe6 sisteminin xalitalari hazirlanmi§dir. Nümunalari tarazliq halina gatirmak ü9ün onlar 900 K-da uzun müddat (500 saat) termiki emal edilmi§lar. Har tarkib ü9ün iki nümuna hazirlanmi§dir, onlardan biri termiki emaldan sonra carayan manbayindan ayrilmi§ sobada tadrican soyudulmu§, digari isa ampulani 900 K-dan soyuq suya atmaqla tavlanmi§dir.

Tadqiqatlar DTA (NETZSCH 404 F1Pegasus sistemi) va RFA (Bruker D8 ADVANCE difraktometri) üsullari ila, ham9inin

(-) Ag (bark) | Ag4RbJ5 (bark) | (Ag xalitada) (bark) (+) (1)

tipli qatiliq dóvralarinin elektrik harakat qüvvasinin (EHQ) ól9ülmasi ila aparilmi§dir. Elektrokimyavi qurgunun tartib edilmasi va EHQ ól9malari metodikasi [17]-daki kimi olmu§dur. Tartib edilan qatiliq dóvralarinda sag elektrod olaraq Ag8GeS6-Ag8GeSe6 sisteminin tarazliq ha-linda olan xalitalari, elektrolit olaraq otaq temperaturunda Ag+ ionlarina góra yüksak ionke9irici-liyina malik olan Ag4RbJ5 birla§masi gótürülmü§dür [4].

EHQ ól9malari V7-34A markali raqamli voltmetrla, kompensasiya üsulu ila 300-390 K temperatur intervalinda aparilmi§dir. EHQ-nin ilk takrarlanan qiymatlari elektrokimyavi yuvani 360 K-da 30-40 saat saxladiqdan, sonrakilar isa verilmi§ temperaturun sabitla§masindan 3-4 saat sonra alinmi§dir. EHQ-nin o qiymatlari takrarlanan hesab edilmi§dir ki, verilmi§ temperaturda qizma va soyuma zamani bir ne9a ól9manin naticasi 0.5 mV-dan 9ox farqlanmasin.

T0CRÜBÍ N0TÍC0L9R V0 ONLARIN MÜZAKÍR0SÍ

DTA naticalari cadval 1-da, onlar asasinda qurulmu§ T-x diaqram isa §akil 1-da verilir. Góründüyü kimi, Ag8GeS6-Ag8GeSe6 sistemi müvafiq dórdlü sistemin kvazibinar kasiyi olub, komponentlarin maye halda va yüksak temperaturlu kristallik modifikasiya halinda tam qar§iliqli hallolmasi ila saciyyalanir (§akil 1a). Likvidus va solidus ayrilari üzarinda ekstremum nóqtasi yoxdur.

Bark mahlullarin amala galmasi har iki birla§manin polimorf 9evrilma temperaturunu kas-kin azaldir. Ag8GeS6-in polimorf 9evrilmasi 0-30 mol% Ag8GeSe6 qatiliq intervalinda 496-dan 360 K-a qadar azalir va 40 mol% Ag8GeSe6 tarkibdan sonra otaq temperaturundan a§agi sahaya ke9ir. Ag8GeSe6 birla§masinin polimorf 9evrilmasi isa hatta 90 mol% Ag8GeSe6 tarkibli nümu-nada da otaq temperaturundan yuxarida mü§ahida olunmur. Alinan naticalar góstarir ki, sistemda avazolunma bark mahlullari amala galmasi yüksak temperaturlu kubik qurulu§lu fazanin termiki davamliliq sahasini geni§landirir va o, artiq otaq temperaturunda tarazliq halinda móvcud olur.

Cэdvэl 1. Ag8GeS6-Ag8GeSe6 sistemi исип DTA пэйсэЬЬ

ТэгЫЬ Termiki effekt1эr, K

Ag8GeS6 495; 1220

Ag8GeS5.4Seo.6 480; 1212

Ag8GeS4.8Sel.2 440; 1205

Ag8GeSз.6Se2.4 350; 1195-1205

Ag8GeS2.4Seз.6 1190-1200

Ag8GeSl.2Se4.8 1185

Ag8GeSo.6Se5.4 1180

Ag8GeSo.зSe5.7 307; 1177

Ag8GeSe6 320; 1175

11.0 10.992

а, А 10.8

Ь

10.7 1

Т, К 1-;"1) м а

1200* - ---•—----».-

1150 М+у ■1175

500

450 У \ \ X \ \

400 \\ У+а, \ V/

350 300 \ л а. \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ у+а2 • '320

§эк11 1. Ag8GeS6-Ag8GeSe6 sis-teminin faza diaqraml (а) уэ 900 K-dэn taуlaпdlnlml§ питипэ1э-г1п qэfэs periodunun (Ь) tэrkib-dэn aslllllgl.

АёкСе8„ 20 40 60 80 А^еБе, то1.% AgsGeSe„

RFA пэйсэ1эп qeyd еёИэп1э1эг1 tэsdiq edir. §экП 2-ёэ уегНэп ovuntu rentgenoqramlanп-dan g6rипиr ki, tэrkibiпdэ 20 mol% Ag8GeSe6 olan питипэ Ag8GeS6 bir1э§mэsi ilэ keyfiyyэtcэ eyni difraksiya mэnzэrэsinэ malikdir. 40-80mol% Ag8GeSe6 tэrkibli питипэ1эг isэ hэr iki Ыг-1э§тэшп а§а§1 temperaturlu modifikasiyalaппdaп fэrqli difraksiya mэпzэrэsiпэ malikdirlэr. Нэ-miп rentgenoqram1aпn aпa1izi g6stэrdi ki, onlar kubik sinqoniya (Г.дг. ¥-43ш) исип хагаЙепк difraksiya xэt1эriпэ ma1ikdir. Be1э1ik1э, 40-80 mol% Ag8GeSe6 qatl1lq iпterуa1lпda Ьэгк mэh-lullar kubik quru1u§1udur.

18 Ле8ае8б-Ле8ае8еб SiSTEMiNDЭ РЛ2Л TARAZLIQLARI УЭ BЭRK

3000 ,. .... ь Ag8GeS6

* . Л, к лж^Ал^ ^ л .. 1 ... Лg8GeS4.8Sel.2

2000 ■ , Ag8GeSз.6Se2.4

1000 1 L . 1. .1 1 . Лg8GeSl.2Se4.8

0 - ,,1 Лg8GeS6

20 30 40 50 29 60 70

§экП 2. Лg8GeS6-Лg8GeSe6 sisteminin bэzi xэlitэlэrinin оуийи difraktoqramlan (о^ 1ешрега1иги).

ilkin Ыг1э§тэ1эг1п vэ Ьэгк mэhlullaпn ovuntu rentgenoqramlaпndan TOPAZ 3.0 котри-1ег proqraml эsaslnda hesaЫanml§ krista1 qэfэs parametr1эri cэdvэ1 2^э veri1ir.

Cэdvэl 2. Лg8GeS6-Лg8GeSe6 sistemindэ Ьэгк mэh1uЦann кг181а1 qэfэs йрЬЬ уэ paraшetr1эri

TэrkiЬ Otaq teшpeгatuгunda 900 К^ЭП tay1anml§

sinqoniya, fэza qrupu qэfэs parametг1эгi, А sinqoniya, fэza qrupu qэfэs peгiodu, А,

а Ь с

Лg8GeS6 oгtoгoшbik, Рпа2] 15.129(1) 7.4565 (5) 10.5535(8) Kubik, Б -43ш, 10.705(2)

Ag8GeS4.8Sel.2 10.772(3)

Лg8GeSз.6Se2.4 kubik, ^ -43т 10.812(3) - - "_" 10.816(3)

Лg8GeS2.4Seз.6 10.875(3) - - 10.879(3)

Лg8GeSl.2Se4.8 10.930(3) - - 10.935(2)

Лg8GeSe6 oгtoгoшbik, Ртп21 7.8402(6) 7.7322 (6) 10.912 (1) 10.992 (1)

Cэdvэ1dэki гэqэm1эгin mиqayisэ1i ana1izi g6stэгiг к1, 40-80 шо1% Лg8GeSe6 tэгkiЫi Ьэгk mэh1u11ar hэm о1ад 1ешрега1игипёа, hэm dэ 900 К^э киЫк quru1u§1uduг уэ hэr Ыг tэгkiЬ ц9цп on1aпn qэfэs peгiod1aп bir-Ьiгinэ 9ох yaxmdlг. §эИ 1,Ь^эп g6rиndиyи kimi, yиksэktempera-Шг1и kubik quru1u§1u Ьэгk mэh1u11aгda qэfэs periodunun tэгkiЬdэn asl1l1lgl Уeqaгd qaydasma 1аЬе o1ur.

Teгmodinamik hesaЫama1aг aparmaq ц9цп Ьiz эууэ1сэ xиsusi kompиter pгoqгaml vasitэ-si1э эп ki9ik kvadrat1ar иsu1u i1э mиxtэ1if tэrkiЫi Лg8GeS6-Лg8GeSe6 xэ1itэ1эгi ц9цп EHQ-nin temperaturdan xэtti asl1l1lq tэn1ik1эгini a1dlq. ОЫаг эdэЬiyyatda t6ysiyэ o1unan [17, 18]

Е = а + ЬТ ± ^(Я2/п) + £2 (Т - Т)2\12 (2)

§эЫ^э cэdyэ1 3^э veri1ir. (2) tэn1iyindэ п эdэdi Е уэ Т qiymэt1эгi шЙэпшп sayl; Зе уэ Зь -тиуа!щ o1aгaq, ayп-ayп БНО б^тэ^тт уэ Ь эmsa1lшn dispeгsiyasl; Т - orta teшperatur, К; t - Stиdent kгiteгiyasldlг.

Cэdvэl 3. Ag8GeS6-Ag8GeSe6 sistemi исип (1) d6vrэ1эrinin EHQ-nin temperaturdan asl1l1lq tэп1ik1эri

ТэгЫЪ Т, К Е,шУ = а + ЬТ ± &Е(Т)

Ag8GeS6 [19] 295-390 190.3 + 0.118ТТ + 2 — + 8.2 -10-5(Г - 345.2)2 _ 30 4 _ /2

Ag8GeS5.4Seo.6 295-390 191.9 + 0.122Г + 2 — + 7.9 -10-6(Г - 346.1)2 _ 28 _ 1/2

Ag8GeS4.8Sel.2 295-390 193.8 + 0.127Г + 2 027 +1.6-10-5(Г 344.3)2 _ 28 _ 1/2

Ag8GeS4.2Sel.8 295-345 195.1 + 0.131Г + 2 0.19 . +1.4-10-5(Г 325.5)2 22 _ 1/2

355-390 178.4 + 0.177Г + 2 024 +1.9 -10-5(Г 370.1)2 _ 22 _ 1/2

Ag8GeSз.6Se2.4 295-390 190.2 + 0.165Г + 2 022 + 9.1-10-6 (Г 3447) 28 _ 1/2

Ag8GeS2.4Seз.6 295-390 200.8 + 0.158Г + 2 0.28 ' +18-1(Г5(Г 343.8)2 _ 28 _ 1/2

Ag8GeSl.2Se4.8 295-390 206.5 + 0.162Т + 2 025 +1.5-10-5(Г 345.3)2 _ 28 1/2

Ag8GeSe6 [20] 298-317 237.7 + 0.092Г + 2.2 006 + 4 -10-5(Г 306.9)2 1 15 _ 1/2

325-430 218.2 + 0.153Г + 2 0.18 . + 8.Ы0-6(Г 371.4)2 _ 24 1/2

Cэdvэ1 3-dэ hэmсiпiп i1kiп ЬЫэ^эЬг исип [19, 20] ^1эг^э a1lпan пэйсэ1эг уeri1ir. Ag8GeS4.2Se1.8 (30 то1% Ag8GeSe6) tэrkib1i пиmuпэ исип 295-345 уэ 355-390 К temperatur iпterуa11aппda EHQ пэticэ1эri ayп-ayп1lqda i§1эmi§dir, сипЫ faza diaqramlпa эsasэп (§экП 1,а) hэmin tэrkib1i faza 350 K-dэ po1imorf сeуri1mэyэ mэruz qa1lr. Cэdуэ1 3^э уeri1эп tэп1ik1эrdэп g6rипdиyи kimi, g6stэri1эп temperatur iпterуa11aппda EHQ-пiп temperatur эmsa1l bir-biriпdэп kэskiп fэrq1idir. Bu, faza diaqramlпa tam uyguп gэ1ir. Cэdvэ1 3-dэ уeri1эп tэп1ik1эrdэп

АО Ag = -гЕЕ, (3)

АЯ Ag = -г

^=1=гЕЬ (5)

(burada z - poteпsia1эmэ1эgэtirici Ag+ ionunun yиkи, F - Faradey эdэdidir) termodiпamik ifadэ1эri эsaslпda xэ1itэ1эrdэ gиmи§ип parsia1 termodiпamik fuпksiya1aп hesab1aпml§dlr (cэdуэ1 4).

Е - т {дЕ )

1дт) Р

= - гЕа.

(4)

20 Ag8GeS6-Ag8GeSe6 SÍSTEMÍNDe FAZA TARAZLIQLARI Ve B9RK

Codvol 4. Ag8GeS6-Ag8GeSe6 хэШэЬЬМэ gümüsün parsial molyar funksiyalan

Faza T, K -AG Ag -AH Ag AS Ag C-mol-1K-1

kC/mol

a-Ag8GeS6 [19] 298 21.75 + 0.12 18.36 + 0.61 11.39 +1.75

Ag8GeSs.4Se0.6 298 22.02+0.03 18.52+0.18 11.77+0.54

Ag8GeS48SeL2 298 22.35+0.04 18.70+0.26 12.25+0.77

Ag8GeS3.6Se2.4 Ag8GeS24Se3.6 298 22.59+0.03 18.82+0.23 12.64+0.72

350 24.05+0.04 17.21+0.31 17.08+0.84

Ag8GeS1.2Se4.8 298 23.10+0.03 18.35+0.20 15.92+0.58

Ag8GeS0.6Se5.4 298 23.92+0.04 19.37+0.28 15.24+0.82

Ag8GeS0.3Se5.7 298 24.58+0.04 19.92+0.26 15.63+0.75

a-Ag8GeSe6 298 25.58+0.02 22.93+0.38 8.88+1.23

ß-Ag8GeSe6 350 26.22+0.04 21.05+0.21 14.76+0.55

AS Ag

C mol"1K"1

AG( AH )Ag

kC mol-1

Ag,GeSe6

§akil 3. AgsGeSe-AgsGeSee sisteminda gümüsün parsial molyar funksiyalannin tэrkib-dэn asililiqlari.

Parsial termodinamik funksiyalarin tэrklbdэn asililiq qrafiklэrlnln analizi göstэrlr ki, onlar faza diaqrami 11э yax§i uygun gэllr. 0-30 vэ 30-100 mol% Ag8GeSe6 tэrkib sahэlэrlndэ bэrk mэhlullarda gümü§ün parsial entropiyasi fasllэslz dэyl§lr, tэxmlnэn 30 mol% Ag8GeSe6 tэrklbdэ lsэ ortorombik quruluçlu a-fazadan kubik quruluçlu ß-fazaya keçid parsial entroplyanin qlymэtlnin siçrayiçla artmasi 11э mü§a^t olunur. Bu, Ag atomlarinin kubik qэfэsdэ ortorombik qэfэsэ nlsbэtэn daha az nizamliliga malik olmasini göstэrlr. Parsial entalpiyanin da ao-ß keçldl zamani siçrayiçla dэyl§mэsl, parsial Glbbs sэrbэst enerjisinin lsэ yalniz sinmaya mэruz qalmasi bэrk mэhlullarda I növ faza keçldl ba§ vermэslnl tэsdlq edir.

0D0BÍYYAT SÍYAHISI

1. Бабанлы М.Б., Юсибов Ю.А., Абишев В.Т. Трехкомпонентные халькогениды на основе меди и серебра. Баку: БГУ, 1993. 342 с.

2. Belandria E., Fernandez B.J. // Japn. App. Phys. 2000. V. 39. P. 293-295.

3. Fujikane M., Kurosaki K., Muta H., Yamanaka S. // J. Alloys Compd. 2005. No 396. P. 280-282.

4. Иванов-Щиц А.К., Мурин И.В. Ионика твердого тела. Т.1. С.-Птб.: Изд.-во С.-Петерб. ун-та, 2000. 616 с.

5. Hull S., Berastegui P., Grippa A. // J. Phys.: Condens. Matter. 2005. V. 17. P. 1067-1084.

6. Миколайчук А.Г., Мороз В.Н. // Неорган. материалы. 1985. Т. 21. № 5. С. 766-773.

7. Movsum Zade A.A., Salaeva Z.Y., Allazov MR. // Russ. J. Inorg. Chem. 1989. V. 34. P.1322-1327.

8. Prince A. // Ternary Alloys. VCH V. 2. 1988. P. 189-193.

9. Chbani N., Cai X., Loireau Lozac'h A.M., Guiltard M. // Mater. Res. Bull. 1992. V. 27. P. 1355-1361.

10.Eulenberger G. // Monatsh. Chem. 1977. V. 108. P. 901-913.

11. Gorochov O. // Bull. Soc. Chim. Fr. 1968. V. 6. P. 2263-2275.

12.Prince A. Silver-Germanium-Selenium. in: Ternary Alloys. A Comprehensive Compendium of Evualuated Constitutional Data and Phase Diagrams. V.1. Max Plank In-t. Stuttgart. 1992. P.195-210.

13. Салаева З.Ю., Аллазов М.Р., Мовсум-заде А.А. // Журн. неорган. химии. 1985. Т. 30. № 7. С. 1834-1837.

14. Ollitrault-Fitchet R., Rivet J. // J. Less-Common. Met. 1985. V. 114. P. 273-289.

15. Carré D., Ollitrault Fichet R., Flahaut J. // Acta Crystallogr. 1980. B. 36. P. 245-249.

16. Эмсли Дж. Элементы. / Пер. с англ. М.: Мир, 1993. 256 с.

17.Бабанлы М.Б., Юсибов Ю.А. Электрохимические методы в термодинамике неорганических систем. Баку: Элм, 2011. 306 с.

18.Морачевский А.Г., Воронин Г.Ф., Гейдерих В.А., Куценок И.Б. Электрохимические методы исследования в термодинамике металлических систем. ИЦК "Академкнига", 2003. 334 с.

19. Алиева З.М., Алвердиев И.Дж., Юсибов Ю.А., Бабанлы М.Б. // РАЕ. Международ. журн. прикладных и фундаментальных исследований. 2014. № 5. Ч. 2. С. 45-51.

20.Baqheri S.M., Alverdiyev i.C., Yusibov Y.0., Babanli M B. // Хим. проблемы. 2014. № 1. С. 9-13.

ФАЗОВЫЕ РАВНОВЕСИЯ В СИСТЕМЕ Ag8GeS6-Ag8GeSe6 И НЕКОТОРЫЕ СВОЙСТВА ТВЕРДЫХ РАСТВОРОВ

С.М.Багхери, И.Дж.Алвердиев, М.Б.Бабанлы

Система Ag8GeS6-Ag8GeSe6 изучена методами ДТА и РФА, а также измерением э.д.с. концентрационных цепей с твердым электролитом Ag4RbJ5. Построены Т-х-фазовая диаграмма и соответствующие диаграммы "состав-свойство". Показано, что между высокотемпературными кубическими модификациями исходных соединений образуется непрерывный ряд твердых растворов. Образование твердых растворов приводит к сильному понижению температуры полиморфного перехода.

Ключевые слова: система AgsGeS6-AgsGeSe6, халькогениды серебра-германия, фазовые равновесия, твердые растворы, полиморфные превращения, термодинамические функции, метод э.д.с.

PHASE EQUILIBRIA IN THE Ag8GeS6-Ag8GeSe6 SYSTEM AND SOME PROPERTIES OF SOLID SOLUTIONS

S.M.Bagheri, I.J.Alverdiyev, M.B.Babanly

The Ag8GeS6-Ag8GeSe6 system has been studied by using DTA and XRD methods and EMF measurements with the Ag4RbJ5 solid electrolyte. The T-x phase diagram and corresponding "composition-property" diagrams were constructed. It is established that the system is characterized by continuous solubility fields in the liquid state and also between high temperature cubic modifications of starting compounds. The formation of high temperature solid solutions decreases the temperature of polymorphic transitions of both components.

Keywords: Ag8GeS6-Ag8GeSe6 system, chalcogenides of silver-germanium, phase equilibria, thermodynamic functions, solid solutions, polymorphic transformations, thermodynamic functions, EMF method.

22

AZ9RBAYCAN KIMYA JURNALI № 3 2014

UOT 547.047+547.582.4.07

AROMATiK AMÎNL9RD9 MOLEKULYAR BROMLAÇMANIN XUSUSÎYYaTLaRÎ M.S.Salahov, B.T.Bagmanov, F.a.Mustafayeva

Azdrbaycan Milli EA Polimer Materiallari înstitutu

Maqalada anilin va onun o-, m-, p-avazli bazi toramalarinin uzvi halledicilar (CHCl3, CCl4) muhitinda molekulyar bromlaçma reaksiyalarinin xususiyyatlari va bu zaman alinan birlaçmalarin tarkib va quruluçunu aks etdiran fiziki-kimyavi gostaricilari verilmiçdir.

Açar sôzldr: o-, m-, p-dvdzli anilin tôrdmdhri, elektron-donor, elektron-akseptor, molekulyar bromlaçma, uzvi muhiti, elektron tdbidt.

Anilin va onun toramalarinin oksixlor- va oksibromla§ma reaksiyalarinin oyranilmasina hasr etdiyimiz avvalki araçdirmalarimizin [1-3] davami olaraq, bu maqala benzol halqasinda mux-talif elektron-donor va elektron-akseptor qruplar saxlayan aromatik mono- va diaminlarin molekulyar bromla uzvi halledicilar (CHCl3, CCl4 va s.) muhitinda bromlaçma reaksiyasinin tadqiqi, bu zaman amala galan mahsullarin tarkib va quruluç xususiyyatlarinin oyranilmasina hasr olunur.

Farqli mexanizmlarla ba§ vermasina baxmayaraq, aromatik aminlarin molekulyar bromla su mahlulunda va uzvi halledicilarda bromlaçma reaksiyalarindan alava mahsul kimi amala galan hidrogen-bromidin amin qrupu ila qarçiliqli tasirindan dordlu ammonium duzlari alinir [4]. Sulu mahlullarda bu duzlar asandliqla dissosasiya va ardinca hidroliz edarak, faal amin qrupunu barpa etmakla dinamik tarazliq halinda olur va aromatik halqadan reaksiyalar uçun alveriçli çarait yaranir. Ûzvi halledicilarda isa ion xarakterli dordlu ammonium duzlari hall olmayaraq çokub ayrilir va odur ki, reaksiyanin davam etmasi angallanir. Bu sababdan molekulyar bromla uzvi halledicilar muhitinda aparilan bromlaçma reaksiyasi mahsullari tarkib va quruluçuna gora farqlanir.

Anilin va onun o-, m-, p-avazli toramalarinin (I-VII, Ia-VIIa, Ib-VIIb) karbon 4-xloriddaki mahluluna reagentlarin 1:1 nisbatina uygun miqdarda bromla tasir etdikda muvafiq monobromlu dordlu ammonium duzu çokarak ayrilir. Artiq brom damcisi mahlulu darhal qirmizi-qonur ranga boyayir va bu reaksiyanin sona çatdigini gostarir. Dordlu ammonium ionunun dezaktivlaçdirici tasiri naticasinda aromatik halqanin elektron sixliginin azalmasi sonraki bromlaçmanin qarçisini alir. Çôkuntunun suzulub, qurudulmasi, avvalca su, sonra isa zaif soda mahlulu ila yuyulmasi naticasinda avazlayicilarin elektron tabiati va vaziyyatindan asili olmayaraq tamiz monobromlu mahsul alinir:

Ox§ar çevrilmalar ardicilligi muvafiq di-, tri- va tetraavazli bromlu toramalarin da alin-masinda muçahida olunur, lakin bu reaksiyalar naticasinda bazi hallarda tetra- va pentabromlu anilin toramalarinin alinmasi mumkun olmur, bela ki, iri hacmli brom atomlarinin yaratdiigi "fazavi çatinlik" novbati brom atomlarinin artiq avaz olunmu§ brom atomlarina nazaran orto-vaziyyata daxil olmasina mane olur.

Benzol halqasinda amin qrupuna nazaran o-, m-, p-vaziyyatlarda elektron-donor va ya elektron-akseptor, hamçinin ozunamaxsus fazavi quruluçu olan avazlayicilar (mas., OCH3-) yerlaçmasindan asili olaraq, alinan bromlu mahsullarin tarkibi va quruluçunda da farqlar mey-dana çixir.

salahov_mustafa@mail.ru Redaksiyaya daxil olmuçdur 11.12.2013

NH

Br

Br