АФКОРИ ФАЛСАФӢ ДАР РУБОИҲОИ УМАРИ ХАЙЁМ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

АФКОРИ ФАЛСАФЙ ДАР РУБОИ^ОИ УМАРИ ХАЙЁМ

Малик Кабиров

Номзади илмхои филология, устоди Донишкадаи давлатии педагогии Чирчики

вилояти Тошканд

АННАТАТСИЯ

Гиёсиддин Абулфатх ибни Иброхими Хайёми Нишопурй яке аз машхуртарин намояндаи чахонй шоир, файласуф, риёзидону хайъатшиноси номии форсу точик буда, дар карни Х1 ба тамаддуни маърифати оламиён бо рисолахои илмй ва рубоиёти дилангезаш хиссаи арзанда гузоштааст. Вай бо илмхои гуногуни замонаш шугл варзидааст ва доир ба онхо рисолахои илмй таълиф намудааст. Фехристи осори илмии Умари Хайём аз 15 рисолаи илмй иборат аст, ки аз онхо дутояш ба физика, чортояш ба математика, панчтояш ба фалсафа ва чортои дигараш ба чугрофия, астрономия, таърих ва мусикашиносй оиданд, ки онхо, бешак, ба дурдонахои ганчинаи илмии маданияти умумибашарй мансубанд.

Калима^ои иктибоси: Хайём, адабиёт, фалсафа, рубои, забон.

МУКАДДИМА

Хдрчанд Умари Хайём дар замони худаш хамчун олими мутафаннин ном бароварда, доир ба сохахои гуногуни илм рисолахои илмй таълиф намудааст, вале у махз бо рубоиёти дилнишину дилпазираш шухраи офок гардидааст.

Рубоиёти Умар Иброхими Хайём дар мавзуъхои гуногуни мансуби хаёти вокей - тазоди неку бад, таносуби озоди ирода, такдири азали инсон, умри шарор, бакои абад, ганимат будани лахзахои гуворои хаёт, хастй, ахди аласт, зебоихои табиат ва монанди инхо нигаронида шуда, дар бештарини холатхо ба хулосахои илмй, тачрибаи хаётй ва афкори фалсафиаш омезиш меёбад.

Сабки нигориш ва услуби баёни умари Хайём салису сабук ва силсилаи образхояш соддаву хаётй буда, забонаш равону фасех аст. Шоир аз истифодаи ифодахои тумтарок ва лафзбозихои пуртакаллуф худдорй намудааст.

АДАБИЁТ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Добили таваччух аст, ки дар як микдор рубоихои Умари Хайём мавзуъхои мавриди тасвираш бо афкори фалсафиаш ба тарзи хайратовар омезиш ёфтааст. Аз ин ру, дар назари

April, 2022

741

aBBan TacBupu coggaBy paBoHH moup HyH 6aeHH ogguu BoKeaBy xogucaxou MyKappapfl MeHaMoag, Bane Kace, kh 6a MaHTHKH a^Kopy atMonu HuropaHga 3exH MeMOHag, Me^axMag, kh Ma^cagy MapoMH y gurap acT, atHe 6a TacBupu 6agefl aKugaxpH moupu $anca$HMampa6 oMe3um e^TaacT. ^ap hh ryHa py6ouxo o6pa3xo 6apou u^oga KapgaHH aKugau ^anca^uu moup gap nupoxaHH KanoMH 6aget Mycougar MeHaMoaHg.

Eapou Mucon py6ouu 3epuHH YMapu XaneMpo MeoBapeM:

EuHrap 3H ca6o goMaHH ryn hok myga,

Eyn6yn 3H ^aMonu ryn Tapa6HoK myga.

^ap coau ryn HumuH, kh 6ucep hh ryn,

A3 xok 6apoMagacTy 6ap xok myga.

Ea Ha3ap HyHHH MeHaMoag, kh Ma3MyHH 6aHTH aBBan aK xogucau MyKappapuu Ta6uHcT, atHe a3 Ba3ugaHH 6ogu ca6o goMaHH ryn hok mygaacT, 6uHo6ap hh a3 ^aMonu ryn 6yn6yn Tapa6HoK (mogMoH) ramTaacT. Bane, gap hh TacBup "ryn" -nonapyxecT, "ca6o" 6ogu $opaM 6yga, Ba3umu HaBo3umKopoHau oh ca6a6u "hok mygaHH goMaHH ryn", atHe myKy^TaHH FyHHau ryn Merapgag. hh h,o "hok mygaHH goMaHH ryn" ucTuopau na6u nypTa6accyMH Huropu nonapyx acT. MoHaHgu oh kh 6yn6ynoH a3 ^aMonu rynu HaBmyKy^Ta 6a Bang MeoaHg, omHKoH (6yn6ynoH) Bonau ^aMonu HyH ryn myKy^Tau gun6apoH MerapgaHg.

ryn Ba 6yn6yn a3 o6pa3xou Mamxypu Huropum 6yga, H^ogaKyHaHgau omHKy MatmyK Me6omag. Ma3MyHH 6aHT 6a $HKpu ^anca^HH y - 3ogau ca6a6 6ygaHH oKH6aT Map6yT acT. MoHaHgu oh kh ca6a6u non mygaHH 3aMHH 6opugaHH 6opoH acT, "hok mygaHH goMaHH ryn" oKu6aT 6yga, Ba3ugaHH 6ogu ca6o ca6a6 acT. Ma3MyHH ^anca^HH Mucpat cyxaHoHH HaBo3HmoMe3H omHKoH (Ba3ugaHH 6ogu ca6o) 6ohch xypcaHguu gun6apoH Merapgag (oKu6aT), kh hh a3 Ta6accyMH mupuHH na6u gun6apoH(HoK mygaHH goMaHH ryn) aeH acT. Eyn6yn (omHK) xaM a3 ^aMonu ryn (a3 xycHH gun6ap) xypcaHg MemaBag. Ca6a6u hh xycHH gunHHmuHH MatmyKa (^aMonu ryn) acT. Xynocau ^anca^HH 6aHT xe^ mant 6eca6a6 MaBpugu xacra Kapop HaMerupag Me6omag.

^ap Mucpau aBBanu 6aHTH gywMH py6ofl 6omag, gap xycycu 6ucep 6ygaHH ryn Ba FaHHMaT 6ygaHH "coau ryn" cyxaH MepaBag, kh gap hh Mucpat 6ucepuH ryn umopa 6a 6ucep 6ygaHH gun6apoHH 3e6o 6yga, "coau ryn" MapxaMaT Ba nyT^y Mexpy6oHHH gun6apoH acT. "HumuH" ryeH TatKHg HaMygaHH moup 6a hh MatHucT, kh nax3axou ryBopou xaeT (coau ryn) FaHHMaT acT. Mucpau "A3 xok 6apoMagacTy 6a xok myga", atHe ryn a3 xok ca63uga Me6apoagy 6o ry3amTH aneM na^Mypga Merapgag Ba nycuga 6a

April, 2022

742

xok MeoMe3ag. hh MatHH u^ogau $HKpu ^anca^uu "X,e^ HH3 6o6as;o HecT, maßt 6a Mypypu 3aMOH maKnaH TaFßup Mee6ag" Me6omag.

MYXOKHMA BA HATH^AXO

MyBO^HKH Huropumu moup a3 hh py6o0 MatHou 3epuH 3oxup Merapgag: nyT^y Mexpy6oHfl Ba TapaxxyMH nonapyxoH FaHHMar acT, 3epo kh gun6apoH xaM MOHaHgu myKy^axou ryn a6agfl HecraHg. Ohxo hh3 6a ^aHomaBH MaxKyMaHg, 6uHo6ap hh nax3axou ryBopou myKy^TaHH nexpau H03aHHH0H FaHHMar acT. MyBO^HKH Tan^HHu moup a3 hh nax3axo ucra^oga 6ypgaH aßHH MyggaocT.

Eo Mactanau ^anca^ue, kh 3HKpam gap 6ono ry3amT ("X,e^ HH3 6o6a^o HecT, maßt 6a Mypypu 3aMOH maKnaH TaFßup Mee6ag") naHg py6ouu YMapu XaßeM 6axmuga mygaacT, kh HHaK aKe a3 ohxo: Hh Ky3a ny MaH omu^u 3ope 6ygacT, ^ap 6aHgu capu 3yn$u Hurope 6ygacT. Hh gacTa, kh gap rapgaHH y Me6uHfl, ^acrecr, kh 6ap rapgaHH epe 6ygacT.

MyBo^HKH a^Kopu ^anca^uu moup maßt TaMoMaH HecT HaMemaBag, 6anKH maKnaH TaFßup Mee6ag. ^hcmh ogaMH3og xaM 6atgu ^aBTugaH gap Ka6p 6o Mypypu 3aMoH 6a xok Ta6gun Mee6ag. Eatgu nacu cap mygaHH acpxo Ka6pxo a^Tuga Ka6pucTOH xaMBop MemaBag Ba gap cyparu 3aMHH 6a Ha3ap Mepacag. A3 xokh hh ^o xumTpe3 xumT Mepe3agy Ky3arapoH Ky3a Meco3aHg. ^ap hh py6ofl gap Mucpau aBBan "Hh Ky3a ny MaH omuKu 3ope 6ygacT" 6a oh MatHucT, kh Ky3arap xokh ^hcmh Kacepo oBapga Ky3a coxTaacT, kh y gap 3HHgarfl omu^u 3ope 6ygaacT, 6a xycHH rynpyxe, 6a 3yn$u Hurope rupu^Top myga 6ygaacT. A3 hh HaBumTa 6apMeoag, kh ^hcmh omuKu 3op 6o6a^o Ha6yg, Baß 6atg a3 $aBT gap Ka6p 6a xok 6agan myga, maKnaH TaFßup Mee6ag Ba 6o ry3amTH aßeM a3 hh xok Ky3a coxTaaHg, atHe xokh h,hcmh omu^ xaM TaFßup e^T (Ky3a myg).

^ap 6aßTH cohh gap Mactanau hh, kh xaMau y3Bxou hhcoh 6a xok Ta6gun Mee6ag, gap mhcohh gacTau Ky3a, 6ap rapgaHH Baß acT, u6po3H Ha3ap HaMyga, MeHuropag, kh gacTau Ky3a a3 gacTH xoKmygau omu^, kh aK Basxxo 6ap rapgaHH epe ry3omTa Memyg, coxTa mygaacT.

XY^OCA

^aMHH TaBp, py6ouxou $aBKy33HKpu YMap H6poxuMH XaßeM Huropumu ogguu xogucaBy Bo^eaxou My^appapuu xaeTH Bo^en Ha6yga, 6anKH gap oh xogucaxou onaMH xacrä TaBaccyru

April, 2022

743

OMe3Hmn xynocaxpu hhmh Ba aHgernaxpu ^anca^HH moup 6a gacTH TacBHpu 6agen goga mygaacT.

REFERENCES

1. VMapu XafieM. Py6oueT. Myparrn6 Mup30 MynnoaxMagoB. - ^ymaH6e: "AoHHm", 1983.

2. Aga6ueTH $opcy to^hk gap acpxpu XII-XIV. - ^yrnaH6e, 1993.

3. A6gynnoeB A., CatgueB C. Aga6ueTH $opcy to^hk gap HHMau gywMH acpu XI Ba acpu XII. - ^ymaH6e, 2001.

4. Mup3030ga X. Tatpuxu aga6ueTH to^hk. khto6h 1 (2), - ^yrnaH6e, 1999.

April, 2022