CC BY
91
09 00 03 ИСТОРИЯ ФИЛОСОФИИ 09 00 03 HISTORY OF PHILOSOPHY
УДК 1(091)+13.3(5783) ББК 87.3+87.3(03)
ХАСТИИ ТАБИИИ ИНСОН ВА ТАНОСУБИ ЧИСМУ ЧОН ДАР «МАСНАВИИ МАЪНАВЙ»-И ЧАЛОЛУДДИНИ РУМЙ»
ПРИРОДНОЕ БЫТИЕ И СООТНОШЕНИЕ ТЕЛА И ДУШИ ЧЕЛОВЕКА В "МАСНАВИИ МАЪНАВИ" ДЖАЛОЛУДДИНА РУМИ
Асомуддинзода Тоциддин,
ректори Донишкадаи исломии Тоцикистон ба номи Имоми Аъзам-Нуъмон ибни Собит (Тоцикистон, Душанбе)
Асомуддинзода Тоджиддин,
ректор Таджикского исламского института имени Имома Аъзама-Нуъмона ибн Собита (Таджикистан, Душанбе)
NATURAL EXISTENCE AND Asomuddinzoda Tojiddin,
CORRELATION OF BODY AND SOUL OF A HUMAN BEING IN «MASNAVIIMANAVI» (THE POEM ABOUT THE CONCEALED SENSE) BY JALOLIDDIN RUMI
President of the Tajik Islamic Institute named after Imam Azam-Nu'mon ibn Sobit E-MAIL: saidhesam@mail.ru
Калидвожа^о: уасти, табиат, цисм, инсон, фалсафа, материя, руу, маърифат,
Маснавии маънави, Цалолуддини Руми
Масъалаи таносуби щстии табии ва моуияти цисму цони инсон аз мавзущои хеле цадимаи фалсафи буда, дар тули таърих файласуфон оид ба ин масъала дидгощои худро ба таври мухталиф баён кардаанд. Дар фалсафаи Гарб аз Юнони бостон то ба имруз ин масъала матрац будаву щст ва то ба цол майдони баус ва ибрози андешацои гуногун дар ин мавзуъ идома дорад.
Масъалаи мазкур таваццууи шоир ва мутафаккири бузурги тоцик Цалолуддини Румиро низ ба худ цалб кардааст ва у дар ин бобат дар «Маснавии маънави» андешауои цолибе баён кардааст. Муаллифи мацола зимни тадцици андешауои ин мутафаккир муайян кардааст, ки у аз андешауои мутафаккирони Юнони Кадим ва Шарц доир ба уастии табиии инсон ва моуияти таносуби цисму цон чун унсуруои мууими уастии инсон огоуии комил доштааст. Дар заминаи ин огоуиуо у тавонистааст, ки ба таулили ин унсуруо бипардозад ва дар уалли он андешаи худро баён намояд.
Ключевые слова: бытие, природа, тело, человек, философия, материя, душа, познание,
"Маснавии маънави ", Джалолуддин Руми
Фундаментальной теоретической проблемой суфизма является учение о соотношении души и тела, духовного и животного начала в человеке, между которыми идет
постоянная борьба. Статья посвящена анализу данной проблемы в философском учении Джалолуддина Руми на основе его поэмы «Маснави ма'нави» («Поэма о скрытом смысле»). Утверждается, что Руми на основе глубокого анализа учений древнегреческих и восточных мыслителей о противоречивости тела и души переходит к признанию противоречивости самой действительности. Для подтверждения своего учения о восхождении человека по пути слияния с мировой душой Руми опирается на учение Корана. По мнению автора, Руми считает человека духовным правителем бытия и призывает его к созидательности и духовному поиску.
Key words: existence, nature, body, human being, existence, philosophy, matter, soul, cognition,
Masnavii Ma'navi, Jaloliddin Rumi
The fundamental theoretical problem of Sufism is a tenet concerned with correlation of soul and body, spiritual inception of human-being and animal between whom a constant struggle never ceases. The article dwells on the analysis of the problem in view beset with Jaloliddin Rami's philosophical tenet on the basis of his poem entitled «Masnavii Ma'navi» (The Poem about the Concealed Sense). It is confirmed that Rumi designing on the premise of profound studies dealing with the tenet of both ancient Greeks and western thinkers connected with the contradiction between body and soul comes to the recognition of the contradiction of reality itself. Rumi proceeds from Koran's tenet for confirming his thesis in reference to man's ascent on the way of confluence with the world soul. In conformity with the author's opinion Rumi considers human-being as a spiritual existence governor and invokes him to the creativity and spiritual quest
Масъалаи таносуби хастии табий ва мохияти чисму чони инсон аз мавзуъхои хеле ;адимаи фалсафй буда, дар тули таърих файласуфон оид ба ин масъала дидгоххои худро ба таври мухталиф баён кардаанд. Дар фалсафаи Fарб аз Юнони бостон то ба имруз ин масъала матрах будаву хаст ва то ба хол майдони бах,с ва ибрози андешахои гуногун дар ин мавзуъ идома дорад. Мухдммадалй Фуругй ин бах,сх,оро тах,лил карда ба натичае расидааст, ки Афлотун инсонро аслитарин мавчуди олам медонад ва таъкид мекунад, ки ха;и;ати инсон рухи он аст, ки дар зиндони тан гирифтор шудааст. Ч,исми инсон аз назари ин файласуф се ;исм аст, ки дар хар кадом яке аз чанбахои нафс (рух) ;арор гирифтааст: сар - ;ароргохи а;л аст, ;афаси сина - ;ароргохи отифахову химмату ирода ва шикам -;ароргохи шахват аст. Аз назари Афлотун рухи инсон мавчуди абадй аст ва баъд аз марги бадан бо;й мемонад [9, 33]. Аммо Арасту бо таъбири модда ва сурат ба масъалаи руху бадан ворид мешавад. У бар хилофи устодаш рухро муста;ил аз бадан намедонад ва мегуяд рух бо марги бадан аз байн меравад. Аммо ба а;идаи Арасту инсон а;ли фаъоле дорад, ки аз модда бениёз аст ва аз олами малакут аст ва баъд аз марги бадан ба хамон олам баргашта бо;й мемонад. [9, 55].
Дар фалсафаи муосири Fарб барои баёни ха;и;ати инсон ва ташхиси дурусти абъоди моддй ва гайримодии он талошхои зиёде шудааст. Мушкили асосие, ки дар ин масъала пеши руи файласуфон аст, тагйироти доимии бадан ва шахсияти инсон дар тули умраш мебошад. Яъне ва;те чизи собите аз вучуди инсон дар даст нест, чигуна метавонем барои он таърифи дурусте пешниход намоем ва ба он бахогузорй кунем? Дар ин маврид Майкл Петерсон чунин андеша дорад: "Гурухе ха;и;ати инсонро рухи у донистаанд ва гурухе
0Hp0 pag HaMyga, 6agaH Ba MaTepuapo acn goHucTaaHg Ba rypyxu caByM xa;u;aTH hhcohpo aK MaBgygu MypaKKa6u gucMH-pyxH ;anaMgog KapgaaHg [7, 221].
flap hh go mo roxe 6o gugroxxoe py 6a py MemaBeM, kh xaM Mogga (6agaH) Ba xaM pyxpo gap Mactanau Tamxucu xa;u;aTH hhcoh hhkop MeKyHaHg, Mucnu EepTpaH Pacce.^ Ba 6a MatnyMOTH 3ex,HH TaBaggyx gopaHg. X^aMnyHHH gap guaneKTHKau MaTepuanucTH Mogga (MaTepua) acn ;apop goga mygaacT Ba myyp (pyx) a3 oh naögo MemaBag. Ea ;aBnu B.H. ^eHHH "myyp e oroxH e pyx TaHxo nagugau $aptß acT, aK Hycxa e 6o3to6 e cypaTe a3 Mogga acT [Hur. 6a EyxHHcKuM: 2, 52].
An6aTTa, MeTaBoH Ha3apuax,0H MyxTanu^epo a3 ocopu hjmhh ^aMnacy^OHH Fap6y fflapK, gap hh MaBpug MaBpugu Taxgray 6appacK Kapop gog, Ba^e x,aga$H mo hmmoh gogaHH Ha3apu Myx,aMMag ^a^o^yggHHH PyMH goup 6a TaHocy6u x,acm Ba MOxuaTH MeTa$H3HKHH hhcoh Ba hhbhkoch oh gap "MacHaBHH MatHaBH"-H ycT. MaBnoHo M,anonyggHHH PyMH gap 3aMHHau HHcoHmuHocH oug 6a MaB3ytxou ryHoryH 6a TaBpu rycTypga 6axc HaMygaacT. X,ap aK a3 MaB3ye, kh gap 3aMHHau HHcoHmuHocH a3 g0Hu6u MaBnoHo gap MacHaBH MaTpax mygaacT a3 axaMuaTH KanoHe 6apxypgop acT. Mo Kymum MeHaMoeM, kh 6a cypaTH xene xynoca Ba MyxTacap 6a MaB3ytxou MaTpaxHaMygau MaBnoHo oug 6a Ta6uaT, MoxuaT Ba TatHHOTH hhcoh, kh a3 Macounu xene MypaKKa6u hamh ^anca^a Max,cy6 MemaBaHg, 6unapg03eM.
nem a3 xaMa 6oag ;aMg HaMyg, kh MaBnoHo a3 ocopu xaKHMOH Ba ^aMnacy^OHH nemuH gap hh 3aMHHa 6axpaMaHg mygaacT, Bane gugroxxou y gap Mactanau TaH0cy6u Bygygu gucMOHH Ba pyxoHHH hhcoh xene ga;u; Ba HaTHgau Taxnunxou maxcuu xygu ycT.
A3 oh goe, kh MaBnoHo 6a yHBOHH aK MyTa^aKKupu MycynMoH 6o MaHo6eu gHHH My6uHH ucnoM omHo acT, gugroxxo Ba Ha3apuaxou y gap xap Mactanae a3 ucnoM Ba KyptOHy cyHHaT capnamMa MerupaHg. EuHo6ap hh, mo 6a htmhhoh MeTaBoHeM 6uryeM, kh HHcoHmuHocuu MaBnoHo aK HHcoHmuHocuu KyptOHH Ba ucnoMH Me6omag. Ammo 6oag 6a hh HyKTa TaBaggyx gomTa 6omeM, kh 6apgomTxo Ba Ta^cupxou MaBnoHo a3 0My3axo Ba Maopu^u KyptoHH Ba ucnoMH xene aMH; Ba goMet 6yga, gap HaBtu xyg KaMHa3up Ba xaTTo 6eHa3up Me6omaHg. ^tHe Ha3apuaxou MaBnoHo 6ap acocu hh Maopu^H gHHH xaMpox 6o Mymoxugaxou Ta6uH Ba ugTHMoH Ba Taxnunxou a;nH, paB0HmHH0cH Ba эtтн;оgн nagug oMagaaHg. Arap 6a hh 6aeHH MacHaBHH mapu$ gu;;aT HaMoeM, gap xa;u;aT 6y3ypruH $HKpu MaBnoHopo gap Mactanau goöroxu Bo;euH hhcoh gap xacTH gapK MeKyHeM. HMpy3xo MaKTa6xou ryHoryHH ugTHMOH Ba $anca$ue gap gyHe Bygyg gopaHg, kh goup 6a hhcoh Ba HHcoHrapoH (Humanism) 6ax,cx,ou goMaHagope MeKyHaHg Ba 6o ^HKpxou napoKaHgaBy xomh xyg 6amapuaTpo (MaxcycaH gap Fap6) 6a 6yH6acTH Tap6uaBH Ba axno;H KamoHgaaHg. "Hcranoxu "Humanism"-po gap $opcH 60 BO^axoe MOHaHgu HHcoHrapoH, HHcoHMagopH, MaKTa6u aconaTH hhcoh Ba HHcoHgycTH Ba MOHaHgu oh Myogun ;apop MeguxaHg. "Humanism" gap MatHOH pougu oh, Hurapum e ^anca^ae acT, kh 60 HuxogaHH hhcoh gap MapKa3H TaaMMynoTH xyg aconaTpo 6a pymgy myKy^OHH hhcoh Meguxag" [1,32].
HHcoHrapoue, kh MaBnoHo gap hh go MaTpax HaMygaacT, gap xa;u;aT acun Ba KopoMag Me6omag. Y hhcohpo xokhmh MatHaBHH xacTH MegoHag Ba ypo 6a caMTH co3aHgarH Ba napB03x0H 6anaHgu MatHaBH gatBaT MeHaMoag. Oe 6e ^axMHgaHH hh guxaTxou Bygyguu hhcoh Ba hh goMroxu 6anaHgu y, kh MaBnoHo Myappu^H MeKyHag, MeTaBOH a3 HHcoHrapoH Ba MexBapuaTH hhcoh Ba xy;y;u oh gap goMea cyxaH ry^T?
Mactanae, kh HHcoHrapouu Fap6po 6a hhxhpo$ Ba 6epoxa KamoHg, gypycT TaBaggyx HagogaH 6a xa;u;aTH Bygyguu hhcoh 6yg. Eaxcu gurape, kh mo 60 oh gap MacHaBHH MaBnoHo 6opxo py 6a py MemaBeM, TapKu6u xaöpaTaHre3H hhcoh a3 gucMy pyx Me6omag. Hh Mactana
хамеша дар доирахои илмии донишмандони Шар^у Fарб мавриди бахсу баррасй ^арор доштааст ва кам касе аз файласyфон пайдо мешаванд, ки дар ин замина сyхани да^и^ ва мохирона гyфта бошад. Аммо Мавлоно бо таваччух ба бархурдор бyданаш аз сарчашмахои гуногуни илмй ва динй дар ин масъала хам як дидгохи комилан да^и^ ва мохиронаро матрах намудааст.
Барои ин кор Мавлоно бар асоси таълимоти динй чанд намуд мавчуди зиндаро му^оиса намуда, инсонро дар он миён ба таври му^оиса муаррифй кардааст. У дар мавриди фариштахо ва хайвонот сухан гуфта, содагии унсури онхоро баён медорад, ки ин сабаб шудааст, то намояндагони ин ду гурух ба таври якнавохт дар олам хузур дошта бошанд ва дар даврони мавчудияти худ дар масири мушаххасу муайяне харакат намоянд. Зеро фариштахо а^ли махз хастанду нуронй ва аз хирсу хаво дур мебошанд ва хайвонот бар хилофи онхо аз илму а^л холй буда, ба чуз истаблу алаф чизеро намебинанд ва хеч мушкили фикрй оид ба масъалахои шарафу саодату ша^оват надоранд. Аммо инсон ба хотири таркиби хоси худ аз он ду гурух фар^ мекунад. У хам аз а^лу хуш бахраманд аст ва хам дорои шахвату хирсу газаб мебошад. Хдм ба дунболи хубиву хушй дар дунё аст ва хам ба саодату ша^овату шараф фикр мекунад. Бинобар ин, метавонад бартар аз фаришта бошад ё бадтар аз хайвон.
Ин савум щст одамизоду башар, Ними у з-африштаву нимеш хар. Ними хар худ моили суфло бувад, Ними дигар моили уцло бувад. Он ду цавм осуда аз цангу уироб,
В-ин башар бо ду мухолиф дар азоб. [Маснавй, байтуои 1502 - 1504]
Доктор Иброхими Калонтарй дар ин мавзуъ чунин менависад: "Розе, ки Куръони карим дар мавриди инсон мекушояд, таркиби шигифтовар ва эъчобангези чисму рухи инсон аст. Дар ин таркиби асроромез мавчуди моддй (чисм) бо мавчуди мучаррад (рух) хамнишин шудааст, ки фосила (яъне фар^ияти вучудй) байни он ду аз замин то осмонхост ва бо хамнишинии он ду, мавчуде мутаваллид гашта, ки бинобар хамон таркиби вижаи худ, истеъдоди сууд ба Сохати Кудси Рубубй дар вай фарохам омадааст, хамон гуна ки заминаи су^ут ба поёнтарин сутухи хайвонй низ му^тазои хамон таркиб аст" [ 4, 39].
Мавлоно дар китоби "Маснавй" ба масъалаи мархалахои такомули инсон хам аз чихати рухонй ва хам аз чихати чисмонй таваччухи хосса зохир намудааст ва ин мархалахоро бар асоси фахмиши хоси худ баён ва шарх додааст. Албатта, бо таваччух ба ин ки ахамияти руху чони инсонй дар назди Мавлоно хеле бештар аз чисму бадани моддй аст, бинобар ин, дар "Маснавй" бештар ба баёни масъалаи рушду камоли рухи инсонй ру ба ру мешавем. Аммо на^ши чисм дар рушди инсон дар хадди худаш аз назари Мавлоно пинхон намондааст ва ба хамон андоза вай ба шархи ин масъала пардохта ва мархалахои такомули онро баён намудааст.
Ч,исми одамй аз назари Мавлоно мархалахои гуногуни чамодй, наботй ва хайвониро сипарй намудааст ва муддатхо дар ин оламхо сайр кардааст, вале чизеро аз он мархалахои мавчудияти худ ба ёд надорад. Шояд иллати ин фаромушии инсон надоштани а^л дар ин мархалахои вучудй бошад, ки Мавлоно ба хамин матлаб ишораи да^и^е дорад: Омада аввал ба ицлими цамод В-аз цамодй дар наботй уфтод. Солуо андар наботй умр кард
B-a3 yaModu ed n-oeapd a3 na6apd B-a3 na6omu Hyn 6a yaueonu fyumod,
H-oMadam yonu na6omu yeц ed. [Macnaeu, 6aum^ou 3637-3740] .3tHe, hhcoh gap Tynu conxo Mapxanaxou ^aMogH, Ha6oTH Ba xaHBOHupo Tan MeKyHag, Bane ohxopo 6a eg HaMeopag. Oa^aT TaMoron gomTaHH hhcoh 6a Ta6uaT Ba onaMH Ha60T0Ty xaHBOHOT 6a mo xa6ap Meguxag, kh y 6o hh onaMxo upTu6oTe gopag. A3 Ha3apu MaBnoHo ^a36 mygaHH hhcoh 6a cyu hh onaMxo Ba xymoaHg 6ygaHH hh onaMxo 6a hhcoh ganenu oh acT, kh hhcoh gap ry3amTa 6o hh onaMxo gap hpth6oth 3hh 6ygaacT. Myx,aK,K,uK, X.M. 3ueeB gap hh MaBpug cyxaH ry^Ta, 6a aK Mactanau H03yKH Matpu^aTmuHOCH 6o homh "apxeonoruau goHHmxo" umopa HaMygaacT: "flap 6opau Ma^OMH hhcoh gap TatnHMOTH PyMH cyxaH poHga, Myxa^H^OH x,aTMaH 6a TaxaBBynu ^BonroTCHau) hhcoh a3 ^aMogH to Ha6oTH, a3 xaHBOHH to ogaMH, kh gap «MacHaBH» paBmaH TatKHg mygaacT, umopa MeKyHaHg Ba hh 6eacoc HecT. Bane ca30B0pu 3HKp acT, kh HumoH gogaHH TaxaBBynu hhcoh xaM 6apou MaBnoHo 6emTap ax,aMMH3TH Matpu^aTH gopag, Ha xacramuHOcH. Ma^cagu y ^ycry^yH goHHmu u6THg0HH hhcoh, 6a HCTHnox,H HMpy3a - apxeTHnxo acT. flap эвоnroтснaн hhcoh 6apou PyMH Max3 MaB3yu «apxeonoruau goHHmxo», oh goHHmxo, kh hhcoh a3 XjaK; 6a TaBpu ^mpH ^a6yn KapgaacT Ba e 6a TaBpu MepocH goga MemaBaHg, gap Maggu aBBan MeucTag" [3, 152].
Ba^re y 6a Mapxanau hhcohh Mepacag, hh3h gurape 60 homh a^n 6a y a$3yga MemaBag. Ammo y xarro gap hh Mapxana xaM opoMy ^apop Hagopag Ba xaMBopa gap xapaKaT Ba Tanom acT Ba nax,3a 6a nax3a gap y gurapryHHxo э^оg MemaBag: XaMHynun u^mum mo u^mum pa$m, To myd aKnyn o^my donoey 3a$m. A^nyou aeeanunam ed necm,
XaM a3 un a^am mayaeeyn Kapdanucm. [Macnaeu, 6aum^ou 3647-3649] HyKTau MyxuMMe, kh MaBnoHo gap hh ^o 6a oh umopa gopag, aK xapaKaTH gouMH Ba py 6a KaMonu hhcoh Me6omag Ba gap gurap ^ohx,oh MacHaBH xaM 6a hh Mactana umopa mygaacT. Hh x,apaKaT gap TaMOMH onaM ^apaeH gopag Ba MaBnoHo xarro gap onaMH My^appagoT xaM hh xapaKaTpo TacBup KapgaacT. Эmон hh gurapryHHxopo gap TaMOMH onaM Ba MaxcycaH, gap hhcoh Mymoxuga MeKyHag Ba a3 oh 6a HCTHnoxu "Mapry pa^taT" hom Me6apag Ba 0Hp0 6a xaguce a3 naHFaM6apu ucnoM (c) Huc6aT Meguxag: nac mypo yap nay3a мapгy pay-bamecm,
Mycmafyo $apMyd dyne coamecm. [Macnaeu, 6aumu 1142] Mapry pa^taT 6a MatHOH MypgaH Ba 6apramTaH acT, atHe MypgaHy 3HHga mygaH. Ea a^ugau MaBnoHo hh MypgaHy 3HHga mygaHH TaKpop 6a TaKpop xaMOH canpy HHTH^on a3 onaMe 6a onaMH gurap Me6omag Ba ^oh ryHa HurapoHHBy TamBum Hagopag. Ha6oag hhcoh a3 hh paBaHg gap xapoc 6omag, 3epo 6atg a3 xap Mapre xaere 6exTap a3 3HHgaruu ^a6nH 6a hhcoh Mepacag Ba hh Tap3H Ta^aKKypu xoch hp^ohhh MaBnoHo Me6omag: A3 цaмoдu MypdaMy homu mydaM B-a3 naMo MypdaM, 6a yaueon 6ap 3adaM. MypdaM a3 yaueonuey odaM mydaM, nac hu mapcaM, Kau 3u Mypdan KaM mydaM? XaMnau d^ap 6uMupaM a3 6amap,
To 6apopaM a3 ManouK 6ony nap. [Macnaeu, 6aum^ou 3901-3903] nac, paBmaH MemaBag, kh a3 Huroxu MaBnoHo ofo3h nangoumu ^hcmh hhcoh a3 Hyr^a HecT, 6anKH xene ^a6n a3 oh gap 0naMx,0H gurap canp Kapga to 6a hh Mapxana pacuga acT.
Метавонем ин гуна тасаввур намоем, ки унсури асосии ташкилдихандаи инсон аз шакли чамодй (хок) ба шакли наботй (гиёх) табдил мешавад ё инти;ол меёбад. Сипас ин унсур дубора аз шакли гиёх, ба шакли хайвон медарояд (масалан, хурда шудани гиёх тавассути як гусфанд). Дубора дар масири такомули худ аз хайвонй ба шакли инсонй дар меояд (хурда шудани гушти гусфанд тавассути инсон). Ба а;идаи Мавлоно баъд аз он ки чисми одамй мархалахои чамодй, наботй ва хайвониро сипарй мекунад, ба мархалае мерасад, ки мархалаи дамидани рух ном дорад. Дар ин мархала чисми моддй омодагии хамнишин шудан бо рухро пайдо мекунад ва дар ин мархала рух бар одам дамида мешавад ва ин таркиби ачиб хосил мешавад. Бинобар ин, дар идома ин унсур бо рух пайванд мешавад, ки на;ши асосии он ин аст, ки дар хизмати руху чони инсон бошад ва маркаби савории у барои паймудани мархалахои олами модда бошад. Ин харакат то замони муфори;ати ин унсур ва чисми моддй аз рух идома пайдо мекунад, аммо чун бихохад аз ин олами чисмонй пар кашад, дигар ин чисми хокй ;удрати хамрохии уро нахохад дошт ва дар хамин сарзамин бо;й мемонад.
Мавлоно хамон гуна ки масъалаи такомули чисми одамй, гузаштани мархалахои гуногуни он ва му;оисаи он бо рухро бо ди;;ат мавриди баррасй ;арор додааст, масъалаи тафовути руххо дар мархалахои гуногуни мавчудияташонро низ матрах намудааст. Ин масъала асосан дар фалсафаи исломй ба таври як мавзуи чудогона мавриди баррасй ;арор дода мешавад ва бо номи "маротиби а;л" матрах мегардад ва ин ба хотири он аст, ки нишонаи асосии рухро хусусияти таа;;ул ва фикр кардани инсон донистаанд (назарияи Декарт низ дар ин бора хамин аст). Хдмчунин ин масъала бо масъалаи воридшавии суратхои навъй бар модда робитаи зич дорад ва аз назари файласуфон лахза ба лахза дигаргуншавии дунё низ аз ин чо сарчашма мегирад. Файласуф Саид Нуриддин Саид дар масъалаи намудхои хаёт ё рухи мавчудот дар мархалахои гуногуни мавчудияташон аз тахлили назарияхои Арасту ва Ибни Сино дар натичаи таъсири мута;обили унсурхои табиат (обу боду оташу хок) чунин ;айд мекунад: "Этот вопрос в философии Ибн Сина выражен более четко. Он говорит: «Как только обмен происходит благополучно, из него возникают тела, которые выращиваются и дают продукты питания. Первые из них являются деревьями и растениями. Если обмен происходит подобным образом, то из него возникает растительная сила и эту силу называют растительной душой... По выражению Аристотеля и Ибн Сины, в нормальных условиях обмен первоэлементов происходит также нормально и благополучно, что является причиной происхождения и новой, высокой ступени жизни в мире. В результате из всеобщей формы (Аристотель) или из дарственной формы возникают животная душа и животное тело... И, наконец, в случае еще более нормального и устойчивого синтеза (обмена) первоэлементов, в соответствии с ними на уровне растений и животных проявляется человеческая душа, которая называется говорящей душой и поддерживает человеческое тело. По этому поводу Ибн Сина пишет: «Если натура нормальная, то из неё возникает душа людей» [8,50]. (тарчума: Ин масъала дар фалсафаи Ибни Сино хеле дакик ва мушаххас баён гардидааст. У менигорад: "Чун табодул нек анчом мепазирад, аз он ачсом зох,ир мешаванд, ки он хдма кошта мешавад ва гизо ба бор меоваранд. Аввали онон рустанй ва дарахтон бошанд. Агар табодул бад-он минвол сурат бигирад, аз он кувваи рустанй бархезад ва онро рух,и рустанй бигуянд..." Аз нигохи Арасту ва Ибни Сино дар шароити муътадил табодули моддиёти аввалия хамчунон муътадил ва нек анчом мепазирад, ки ин боиси ташаккули мархдлаи нав ва нисбатан авлотари хдёт дар дунё хохад буд. Дар натичаи
amKOjH yMyM (ApacTy) Ba e xyg a3 maKjH aBBa^ эgоgн pyxu x,aHB0HH Ba TaHH gopou goH nango maBag... Ba gap hhxoht gap xo^aTH TapKu6maBHH ycryBopy MytTagum (Ta6ogy^) agcoMH aBBa^ua, MyraH0Cu6aH 6a TapKu6e6uH pyx,u pacTaHH Ba x,aaB0HH nacoH pyx,u 6amapK nango rapgug, kh ohpo pyx,u hothk, Ba TaHH 6amap ryaHg. Ea hh MyH0Cu6aT H6-hh Chho MeHaBHcag: "Arap $HTpaT MytTagra acT, nac, a3 oh pyxu 6amap TaB^ug maBag")
Hh My;ouca Ba Taxnun xene ga;u; 6yga, MaBnoHO xaM Ta;pu6aH xaMHH Ha3apuapo TaT6nK HaMygaacT. flap amu xon mo gap Taxnunxou MaTepuanHcTOHaH 3aMOHH fflypaBH Me6uHeM, kh ohx,o Tanom HaMygaaHg, gugroxxou ApacTy Ba H6hh Chhopo MaTepuanHcTH Ba xairo aTeucTH ;anaMgog HaMoaHg. MaBnoHO oug 6a Mactanau Ta^OByra pyxxo gap Mapx,anax,OH ryHoryHH MaBgyguaTamoH cyxaH ry^Ta, Bo6acTa 6a MapTa6axoe, kh pyxu ogaMH MeTaBOHag 6a oh 6upacag naHg HaBt pyx, e goHpo hom Me6apag. Acocu $ap;uaTH gucM 6o pyx hh acT, kh gucM 3oxup acT Ba pyx nuHxoH Ba a3 Ha3apu MaBnoHO 6aHHH pyxxo hh3 a3 xaMHH guxaT $ap; Bygyg gopag. .3tHe xap aHgo3a pyx gap MapTa6axou 6onoTap Ba KOMunTap ;apop gomTa 6omag, xaMOH ;agap gapagau Max^H 6ygaH Ba nHHxoH 6ygaHH oh a$3Oum Mee6ag. ^ucm 3oyup, pyy Maxfyu OMadacm, ^ucm yaMnyn ocmuH, цoн yaMny dacm. E03 ayx a3 pyy Maxfyumap 6yead. %uc cyu pyy 3-ymap pay 6apad. Pyyu eayu a3 ayx nunyonmap 6yead,
3-oh ku y mu6 acm, y 3-on cap 6yead. [Macnaeu, 6aum^ou 3253-3255]. flap gy 6aHTH oxup MaBnoHO 6a aK HaBt pyxu xene Max^H Ba gopou MapTa6au xene 6anaHg umopa HaMyga Ba ohpo pyxu Baxn HOMugaacT. Ea a;ugau MaBnoHO hhcoh MeTaBOHag 6a hh MapTa6au pyx xaM 6upacag. Y gap gou gurap naMraM6apoH Ba aBnueu unoxupo gopou hh ryHa pyx goHucra, rye Mexoxag 6uryag, kh ohxo pyxy goHH xoce gopaHg, kh gurapoH HagopaHg:
E03 saupu цoнy ayxu odaMU,
Xpcm цoне dap na6uw dap eanu. [Macnaeu, 6aumu 410] A3 hh go paBmaH MemaBag, kh a3 Huroxu MaBnoHO pyxu hhcoh xaM xaMBopa aK canpy xapaKaTH py 6a KaMon gopag Ba hhcohxo xap KagoM gap MapTa6ae a3 MapTa6axou KaMonu pyxoHH ;apop gopaHg. Mactanau Bygygu MatHaBH Ba pyxoHHH hhcoh gap onaMH gurap hh3 gap aga6ueTH ToguK Ba gap ocopu up^OHHBy TacaBBy^ guga MemaBag. A3 gyMna MaBnoHO A6gyppaxMOHH ^omh gap "Puconau HOua" gap mapxu gy 6aHTH aBBanu MacHaBHH MaBnoHO M,anonyggHHH PyMH nyHHH MeHaBHcag:
%a66a3o py3e, ku new a3 py3y wa6, 0opus a3 andyyy o3od a3 maa6, Mymmayud 6ydeM 60 №oyu ey^yd, XyKMU zaupuam 6a Kynnu Maye 6yd. Eyd a^enu цayoн 6e Handy nyn, 3-UMmue3U UMMuey aunu Macyn [6, 25]. Eo TaBaggyx 6a 6aHTxou MacHaBH, gap Mactanau Bygygu pyxu ogaMH gap onaMH 6ono, 6a hh HaTuga MepaceM, kh MaBnoHO pyxpo xogucu 3oth Ba ;aguMH 3aMOHH MegoHag. ^tHe, arapnu a3 Ha3apu acnu Bygyg pyx xoguc acT Ba Ha6ygaBy 6yg mygaacT, aMMO a3 oh goe kh nem a3 nangoum Ba maKnrupuu 3aMOH MaBgyg mygaacT, a3 hh Ha3ap ;aguM 6a xuco6 Meoag.
Манзилгохи дуюми руху чони одамй аз назари Мавлоно олами модда аст, яъне рух аз он олами боло сайри нузулй мекунад ва ба олами модда фуруд меояд. Дар ин олам рух гирифтори дому ^афаси чисмонии хокй мегардад, вале боз хам аз сайру харакати ру ба камоли худ боз намемонад:
Ту сафар кардü зи нутфа то ба ацл, Не ба гоме буд, не манзил на нацл. Сайри цон бе чун бувад дар давру дайр, Цисми мо аз цон биёмузид сайр. Сайри цисмона рауо кард у кунун,
Меравад бе чун нщон дар шакли чун. [Маснавй, байт^ои 1979-1981].
Нуктаи асосие, ки дар фуруд омадани рух ба олами модда ва хамнишин шуданаш бо чисми махдуди хокй ба назар мерасад, ин аст, ки он ду чй гуна бо хам чамъ шудаанд, зеро онхо хеч хамнавъй ва монандие бо хам надоранд. Ин масъала мавриди таваччухи хамаи файласуфон аз 0F0з то ба хол будаву хаст. Хдр кас роху равишеро барои исботи пайванди ду мавчуди бо хам комилан мутафовит пешниход намудааст ва баъзе аз файласуфон дидгохи дигаронро рад намуда, назари худро дуруст донистаанд. Аммо бо каме дивдат метавон дарк намуд, ки ин масъала хануз хам халли худро пайдо накардааст ва бо пешрафтхои навини технология метавонад мавзуи бахсхои доманадори дигар бошад. "Масъалаи равон ва тан (ё нафсу бадан) мавриди таваччух ва ало^аи файласуфон, бахусус аз замони тулуи фалсафаи чадид дар ^арни хафдахум будааст... АлораFми маърифати рузафзуни мо дар бораи ходисахо ва падидахои олами чисмонй ва нафсонй, ин масъалаи мобаъд-ут-табиия (метафизикй) боз хам чавоби ^атъй наёфта ва файласуфонро хамчунон ба тафаккур бармеангезад" [5, 295].
Масъалаи хастй ва мохияти инсон дар фалсафа ва ирфон аз бахсхои бисёр доманадор ва да^и^е аст, ки файласуфони Вадиму чадид оид ба он изхори назар кардаанд. Ин масъала нозукихои хосси худро дорад, зеро бевосита ба ду чихати вучудии инсон, яъне чисму чон сарукор дорад ва баррасии ин масъаларо махз чихати метофизикй ва рухии инсон душвор мегардонад. Бахс оид ба таносуби хастии табий ва мохияти метофизикии инсон дар тули таърихи фалсафа фикру зехни файласуфонро ба худ чалб намудааст. Чй гуна метавон ду чихати комилан бо хам фар^кунанда ва хатто мухолифро хамчун як мавчуд тасаввур намуд ва робитаву пайванди ин дуро чй тавр метавон фахмид?
Х,амин тарик, Мавлоно бо хушу истеъдоди баланди худ ва бо истифода аз осори гузаштагон ва сарчашмахои асили фалсафиву динй, тавонистааст тахлилхои да^и^и манти^иву а^лй дар ин замина дошта бошад ва як тасвири хеле фахмо ва равшан аз хастии табий ва мохияти метафизикии инсон пешниход намояд. У бо равиши хосси худ сайри такомули инсонро хам дар чихати чисмонй ва хам дар чихати рухонй ба тасвир кашида, натичагирихои муфиди инсоншиносй, равоншиносй ва ахло^иро ба даст меорад.
Пайнавишт:
1. Aбдyррасyл, Мушкот, Фаруанги вожауо, даромаде бар макотиб ва андешауои муосир/Мушкот Aбдyрасyл. - Теурон: Созмони мутолиа ва тадвини кутуби улуми инсонии донишгоууо, 1390.- 510 с.
2. Бухинский, Ц. Фалсафаи муосири аврynоü (тарцума аз олмонü Хyросонü Шарафиддин) /Ч. Бухинский. - Теурон: Интишороти илмü ва фаруангü, 1383-3 52.
3. Зиёев, Х.М. Мавлоно (Х,аёт, таълимот ва сайри таършии андешауои Цалолуддини Румü)/X.М. Зиёев. - Душанбе: Дониш.- 2007. -176 с.
4. Калонтарй, Иброуим. Гавуари гумшуда/Иброуим Калонтари.- Теурон: Дафтари нашри маориф, 1382.-159 с.
5. Куллиёти фалсафа. таълифи Ричард Попкин (Richard Popkin) ва Аврум Стролл (Avrum Stroll), тарцумаи Саидцалолиддини Муцтабави/Куллиёти фалсафа. - Теурон: Хцкмат, 1391.- 589 с.
6. Нуриддин, Абдурраумони Цоми, Рисолат-ун-нойия ( Баргардон аз хатти форси бо эутимоми М. Саломов)/Ч,омй Абдура^мон Нуриддин - Душанбе: Пойтахт, 2014-38 с.
7. Петерсон, М. Ацл ва эътицоди дини (тарцумаи Аумади Нароцй)/М.Петерсон. -Теурон: Таруи нав, 1383.-252 с.
8. Саидов Н. Сопоставительный анализ проблемы человека, его сущности и сущностных сил в философии Аристотеля и Ибн Сины/Н.Саидов - Дисс...док. философ. наук:09 00 03./Саидов Нуриддин Саидович. - Душанбе, 2009.-334 с.
9. Фуругй, Мууаммадали, Сайри уикмат дар Аврупо/Му^аммадалй Фуругй. - Теурон, интишороти Сафиалишоу, 1379.-439 с.
Манбаъ:
1. Мавлоно Цалолиддин Мууаммад Балхй. Маснавии маънавй/БалхйМавлоно Цалолуддин.- Теурон: Нашри замон, 2001.-727с.
Reference Literature:
1. Mushkot, Abdurrasul. Word Culture Worked out through Correspondence and Modern Ideas // Mushkot Abdurasul. - Tehran: The Study of Organization and Composition of Scientific Books Carried out by University Officers. 1390 hijra. - 510 pp.
2. Buhinsky Dj. Modern European Philosophy (translation from German by Sharafiddin Khurosoni), - Dj. Buhinsky. - Tehran: Publications Referring to Science and Culture. 1383hijra. - 352 pp.
3. Ziyoyev Kh. M., Mavlono (Life, Tenet and Historical Survey of Ideas Belonging to Djaloluddin Rumi) Kh. M. Ziyoyev. - Dushanbe: Knowledge, - 2007. - 176pp.
4. Kalontari Ibraghim. The Lost Pearl. - Tehran: The Notebook of Enlightenment. - 1382hijra. - 159 pp.
5. Complete Collection of Composition in Philosophy (composed by Richard Popkin and Avrum Stroll, translation by Saidjaloliddin Mujtabavi/ Philosophy Composition. - Tehran: Wisdom, 1391hijra. - 589 pp.
6. Nuriddin, Abdurakhmoni Djomi. Un-Noiya Treatise (Transference from Persian script by M. Salomov) Djomi Abdurakhmon Nuriddin. - Dushanbe: Capital City, 2014. - 38pp.
7. Peterson M. Intellect and Religions Persuasion (translation by Ahmadi Noraqi. // M. Peterson. - Tehran: The New History, 1383hijra. - 252pp.
8. Saidov M. Correlative Analysis, Man's Problem, his Essence and Essential Forces in the Philosophy of Aristotle and Ibn Sina. - Doctoral dissertation in philosophy. - Dushanbe, 2009. - 334 pp.
9. Furughi, Mukhammaali. Survey over European Wisdom // Mukhammadali Farughi/. -Tehran: Safialishokh'spublishing-house, 1379hijra, - 439pp.
Inception (Sources)
1. Mavlono Djaloliddin Muhammad Balkhi. Masnavii Manavi// Balkhi Mavlono Djaloluddin. -Tehran: Publications of Current Time, 2001. - 727 pp.
