CC BY
0ADLAR VE ONLARIN GRUPLANDIRILMASI
ZEMFIRA ISAXAN KIZI ABBASOVA
Filologiya üzra falsafa doktoru Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universiteti Baki, Azarbaycan
Özet. Bizim asil amacimiz, onomastik adlari gruplandirmaktir. Bu makalede onomastik adlarin muhtelif gruplari incelenmeye galiqilmiqtir. Onomaloji, yeni bir bilim dalidir. Ancak gegmiqimizi ve bugünümüzü daha derinden ögrenmek adina, bu bilim dali geliqtirilmelidir. Qünkü onomastik araqtirmalar, bize kendi halkimizin tarihini, dilini ve bu gibi birgok alandaki yaqam bigimi hakkinda bilgiler sunmaktadir. Onomastik adlarda, sözcüklerin en kadim anlamlari ve dilbilimsel yapilarinda varolan toplumun kökeni, söylenceleri, ve manevi ruhu korunup saklanmiqtir.
Onomastik kavramlarin ögrenilmesi, yalnizca dilbilim alaninda degil, ayni zamanda tarih ve cografya bilimlerinde de önemli bulgular elde edilmesine yarar.
Anahtar sözcükler: Onomaliji, toponim, antroponim, hidronim, etnonim, zoonim
NAMES AND THEIR GROUPING
ZEMFIRA ISAKHAN GIZI ABBASOVA
Doctor of Philosophy in Philology Azerbaijan State Pedagogical University Baku, Azerbaijan
Summary. Our main goal is to group onomastic names. In this article, various groups of onomastic names have been tried to be examined. Onomalogy is a new branch of science. However, this branch of science should be developed in order to learn our past and present more deeply. Because onomastic research provides us with information about the history, language and lifestyle of our own people in many areas. In onomastic names, the most ancient meanings of words and their linguistic structures, the origins, myths, and spiritual spirit of the existing society are preserved and preserved.
Learning onomastic concepts helps to obtain important findings not only in the field of linguistics but also in history and geography.
Key words: Onomalygy, toponym, anthroponym, hydronym, ethnonym, zoonym
Özel adlari ara§tirmak i9in, önceden onlarin hakkinda bilgi toplamak gerekir. Azerbaycan Türk9esinde olan onomastik adlari toplamak ifin önemli sayilan kaynaklarin ba§inda, bu dilde yazilmi§ olan yazinsal ürünler gelmektedir. Bilindigi üzre Azerbaycan Türk9esi, Türk dilleri arasinda kadim yazinsal ürünleri bulunan bir dildir. Bu yüzden de, yazinsal ürünlerdeki onomastik adlari toplamak, onlari dibilimsel alanda ara§tirmak, önemli 9ali§malardan sayilmaktadir. Bu dü§üncede olan ünlü Azerbaycan toponomisti T. M. Ahmedov; "Unutulmamalidir ki, özel adlarin toplanip ara§tirilmasinda, folklor örneklerinden (destanlardan, masallardan vs.) yazinsal ürünlerden yararlanilmalidir" diye yazmi§tir. Son yillarda onomastik bilimine aid bir9ok ara§tirmalar yapilsa da, bu alanda halen de 9özülmeyi bekleyen sorunlar bulunmaktadir. Belirtmek gerekir ki, farkli yazarlarin yapitlarinda onomastik bakimdan ayri§tirilma yapilmasinin önemi büyüktür. Bütün bu ara§tirmalar, yazarin ki§isel uslubunu da ögrenmeye olanak sunmaktadir.
Biz de bütün bunlari gözönünde bulundurarak, 9agda§ ulusal yayinlarimizin öncülerinden, yazar El9in Efendiyev'in öykü, masal ve romanlarindaki adlari onomastik ara9lar olarak se9mi§, onlari etraflica ve sistemli bir bi9imde ara§tirmayi kendimize görev bilmi§izdir. El9in Efendiyev'in yaratici ki§iligi kadar, onun yazinsal dili de olduk9a zengindir. El9in Efendiyev'in yapitlarindaki yenilik9ilik, kadimligi 9agda§likla birlikte vatanseverligi, insanligi, inanci, gelenek görekleri,
yenilikgilik duygusu ile uygulayan, bunu okuyucularina a§ilayan, ister ulusal, ister küresel, isterse de be§eri sorunlarin gözümüne güglü ve kendine has etki eden sanatgi olarak daima yüksek bir ki§ilik olarak tarihteki yerini almi§tir. Ara§tirmaya gali§tigimiz yazarimiz E. Efendiyev'in, kisaca ya§amöyküsüne bakarsak; onun na§ir, dram yazari, ele§tirmen, edebiyatgi, sosyolog, AYB üyesi , dilbilim doktoru, profesör, Azerbaycan Emektar incesanat hadimi (1984) ve halk yazari ünvanlarina sahip oldugunu görürüz. Bu baglamda, yalnizca Azerbaycan'in degil, ayni zamanda Türk dünyasinin da bir degeridir.Dünyada varolan her bir dilin sözlük terkibinde özel adlar bulunmaktadir. Eger ad olmasa, higbir §eyi birbirinden ayirt etmek olmaz. Dilimizdeki bütün özel adlar, onomastigi te§kil etmektedir. Özel adlari inceleyen bu bilim dalina da onomaloji denir. Onomaloji terimi Yunanca olup, onoma (ad) ve loji (bilim) sözcüklerinin birle§mesinden olu§mu§tur. Onomaloji, söz varligimizin bir bölümü olu§turan özel adlari, onlarin degi§imlerini, geli§imlerini, yapilarini, kökenlerini inceleyen dilbilimin bir dalidir.Onomalojik adlarin incelenmesinin tarihi gok eskiye dayanir. Antik dönemin bilginleri, özel adlari ögrenmeye gali§mi§, onlar üzerine dü§üncelerini belirtmi§lerdir.
Onomastik adlara bilimsel anlamda ilk ciddi katkilar XIX. yüzyildan sonra olmu§tur. Bu dönemde özel adlara aid bilimsel ara§tirmalar, agiklamali sözlükler yayinlanmi§tir. Özellikle XIX. yüzyilin ortalarinda onomastik adlar yalnizca dilcilerin degil, tarihgi ve cografyacilarin da ilgisi epey gekmi§tir. XIX. yüzyilin ortasinda toponimler daha gok ilgi görmü§tür. XX. yüzyilin ba§larinda dünyanin birgok ülkesinde, Rusya'da, Fransa'da, ingiltere'de, Almanya'da ve daha ba§ka ülkelerde onomastik adlarin incelenmesi ile ilgili ciddi ara§tirmalara ba§lanmi§tir.
Özel adlara aid birgok bilimsel yayin bastirilmi§, muhtelif dü§ünceler ileri sürülmü§tür.
Bu yapitlara ingiliz bilgin Allan Qordiner'in 1940'da Londra'da yayimlattigi "Özel Adlarin Genel Kurami"ni örnek gösterebiliriz.
Ad, özellikle de ki§i adlari, bireyin geli§imine engel olmamalidir. iyi segilmi§ bir ad, bireyi heveslendirir, güzelle§tirir, dilimizin güzelligini benimsetir. Dilin güzelligi dedigimizde, en gok begenilen sözcüklerden söz ediyoruz. Toplumumuzun estetik anlayi§inda, dile kar§i bir baki§agici her zaman önplanda yer almi§tir .
Tüm bunlari genelle§tirdigimizde, onomastik adlarin incelenmesinin birkag bakimdan önemli oldugu sonucuna variriz.
a) Bir dilin sözlük igeriginin karekteristik yapisini ortaya gikarmak igin onomastik adlar son derece önemlidir.
b) Onomastik adlarin birgogunda günümüz dilinde olmayan yapi ve i§leni§lerin izi oldugundan, bunlarin incelenmesi dilbilimin en karma§ik alani sayilabileceginden, dil tarihi, dialektler ve uslublar igin önemli araglar ortaya gikarabilir.
c) Onomastik araglarin ögrenilmesi, dilbilimle birlikte tarih, etnoloji, sosyoloji, ve cografya bilimlerinin de önünü agacaktir.
g) Onomastik adlari dogru bilmek veya yazmak, bireyin genel kültürüne etki eden etmenlerden biridir.
Tüm bunlari gözönünde bulundurarak, Afad Kurbanov'un siniflandirmasina dayanarak onomastik adlari §u bigimde bölümlendirebiliriz:
1. Antroponimler
2. Etnonimler
3. Toponimler
4. Hidronimler
5. Zoonimler
6. Kosmonimler
7. Ktematonimler
E. Efendiyev'in yapitlarinda onomastik adlarin bütün bölümlerine aid örneklere denk gelmekteyiz. Ancak bir §eye ilginizi gekmek isterim ki, incelemelerimizde yazarin yapitlarinda daha gok antroponimler, toponimler ve ktematonimler öne gikmaktadir.
Yazar, yapitlarinda hem reel onomastik adlardan, hem de kendine has öyküsel, fantastik onomastik adlardan yararlanarak yazi dilini zengin tutmu§tur.
E. Efendiyev'in yaziiarinda daha çok antroponimiere denk geiiyoruz. Azerbaycan onomastik kaynakiarinda antroponimik adiara dair yeteri miktarda ürünier buiunmaktadir. Diideki antroponimierin roiü ve görevi ayni degiidir. Muhteiif tarihi çapiarda, haik arasinda kuiianiian antroponimier birbirinden ayriimiçtir. Buniardan baziiari da yainizca ki§i adi oimuçtur. Ayni zamanda bu adiar betimieyici yapiya da bürünmü§tür. Dede Korkut Kitabi'nda kuiianiian ki§i adiari, buniara veriiebiiecek en güzei örnekierdendir. Sözkonusu dönemde soyad, baba adi, ünvan, iakap vs. antroponimik adiar ya tamamiyie kuiianiimamiç, ya da çok az yer veriimiçtir. Ancak yine de, tahminen orta çagiarda ad iie baba adi biriikte kuiianiimiçtir. Azerbaycan topiumunun geienek görenekierinde soyad, esasen XIX. yüzyiida dahii oimuçtur. Genei oiarak antroponimier, çagdaç Azerbaycan diiinin söziük içeriginde iki yapida içienir :
a) Esas adlar
b) Yardimci adiar
Antroponimier Azerbaycan diiinin biçeminde "siradan" ve "siradi§i" oiarak ikiye ayriiir.
Siradan antroponimiere örnek oiarak "Meieyke, Safura, Samet, Necibe, Terane, Eiçin, Gatar, Pikasso, Latur... " veriiebiiir.
Siradiçi antroponimiere ise E. Efendiyev'in yaziiarinda hiçbir biçimde denk geiinmemektedir. Onun bütün öykü kahramaniari gerçek yaçamdan esinieniimiçtir.
E. Efendiyev'in yaziiarinda kuiianigi antroponimierin kökenine dikkat ettigimizde, uiusaiciiikia biriikte Arap, Fars, Rus, Avrupa kökenii antroponimierin de buundugunu görürüz. Bu da yazarin bakiçaçisinin Azerbaycan'ia sinirii kaimadigini, dünya edebiyatiyia da yakindan iigiiendigini gösterir. Efendiyev'in yaçami boyunca yarattigi antroponimierin, muhteiif insan simaiari ve karekterierini iigi çekici biçimde birieçtirdigi görüimektedir.
Yazarin yapitiarinda kuiianiian antroponimieri inceieyeiim: "Meieyke, Safura, Samet, Maiik, Senuber, Kerim, amcaogiu Beyier, teyzekizi Medine, Adem, Havva, Necibe, Hasan, Çapiin, Terane, Mösyö Pikasso, Medrana, Etyen Rasnyor, Mukeddes Sebastian (Gatar, Pikasso, Latur 1968 Öyküieri)
- Riza Çah, Mata Hazi, Pera Paias, Trotskiy, Yazik Rudoif Nuriyev (Güney Ekspresinde Katiiam Zamani) - izabei Hankof, Ziba Hanukova, Fidei Kastro, Aydin, otobüs Agadadaç, hanimi Baiaca Hanim, Suna, Cümü (Karabaç Gaziieri)".
E. Efendiyev'in yazariigindaki antroponimieri araçtirirken, oniarin morfoiojik özeiiikieri daha çok iigiyi çekiyor.
l.Addan türemi§ adiar: Kizii Musayev, Norveçii Maiibey, Dürdane...
2.Sifattan türemi§ adiar: Safura, Necibe, §irinhanim...
3.Eyiemden türemi§ adiar: Soimaz, Saydam, Beçparmak...
Buniara ek oiarak zarf ve üniemden türeyen adiar da buiunmaktadir. E. Efendiyev'in yazariiginda da haiis Azerbaycan Türkçesinin güniük konuçma diii iie biriikte Rus - Avrupa ve Arap
- Fars kökenii apeiyativ onomastik adiara da yer veriimiçtir. Bunu, yazarin daha önce sözünü ettigimiz yapitiarinda da görebiiiriz. Örnegin Rus - Avrupa kökenii antroponimier; Tereza, Çarii Çapiin, Pikasso, Medrano, Loiitta, Sança... Arap - Fars kökenii antroponimiere ise; Yusuf, Ya Aiiah, Cin, §eytan, Aii, Fetuiah, Mehmet, Müseyip, Müteaiip... veriiebiiir. Azerbaycan kökenii adiara ise, Senuber, Necibe, Beyier, Eisever, §irinhanim, Nazhanim, Agasadik, Zakir... örnekieri veriiebiiir.
inceiemede antroponimier arasinda özei iakapiara da çok kez denk geimekteyiz. Genei oiarak, diide antroponimik adiarin bir böiümü iakapiardan oiu§ur. Lakapiar, antroponimik sistemde "yardimci adiar" grubuna dahiidir. Bu grupiardan oian "ki§i adiari" ve "ünvan"a orania "iakap"iar topiumun konuçma diiinde daha yaygindir. Yazi diiinde iakap terimi çoktan kuiianima geçmiçtir.
Onomastik birimier biieçenierin miktarina göre de fakiiia§ir. Örn.
a)bir biieçenii:
b)iki biie§enii:
c)üç biieçenii:
Onomastik birimierin genei sözden farkii yönieri §u ki, ba§ka diiierden aiinan sözcükier iie tercüme ediiemezier.
Onomastik birimler daha güclü ve aydin milli özelliklere sahiptir. Bunlar yalnizca ayirt edici nitelikte olmayip, ayni zamanda millilik i§aretidir.
Onomastik birimler dilde genelleçme niteligi taçir. Onlardan toplumun bütün üyeleri ayni derecede yararlanabilirler.
Onomastik söz varliginin belli ilkeleri vardir. Onomastik birimleri teyit ederken anlam ve içerige dikkat edilmelidir. Ayni nitelikte ve seciyyeli anlami bildiren söz özel grupta birleçirler. Tüm bu yönü dikkate alinarak ve A. Qurbanovun bölgüsüne de dayanarak onomastik birimleri açagidaki gruplara ayrilabilir.
1.Antroponimler, 2.Etnonimler, 3.Toponimler, 4.Hidronimler, 5.Zoonimler, 6.Kosmonimler, 7.Ktematonimler.
Antropoloji antroponimleri ögrenen yarim§öbedir. Antroponim yunanca kökenli antropos (insan) ve onoma (ad) sözcüklerinin birleçmesinden meydana gelmi§tir. Bu terminin anlami ki§i adi demektir. Burada ki§i adi, soyad, lakap ve texellüsler ögretilir.
Etnoloji altbölümünde etnonimler ögrenilir. Dilcilikte kabile, kavim, halk, millet adlari etnonim olarak adlanir. Etnonim yunanca kökenli etnos (halk) ve onoma (ad) sözlerinin birleçmesinden meydana gelmi§tir ve halk adi anlamina gelir.
Topoloji toponimleri ögretir. Toponim yunanca kökenli olup topos (yer) ve onoma (ad) sözlerinin birleçmesiyle oluçur, yer adi anlamina gelir. Burada §ehir, kent, dag, köy, tepe vb. ismiler ögrenilir.
Hidroloji dilicilikte su tesisileri veya su kaynaklarinin adlarini bildiren özel sözcükleri ögretir. Hidronim yunanca bir kelime olup, hidros (su) ve onoma (ad) sözlerinin birleçmesiyle olçuru. Burada okyanus, deniz, körfez, göl, çay, ark, kanal adlari vb. terimler ögretilir.
Zooloji dilimizde hayvanlara verilen özel isimler olan zoonimleri ögrenen yarim§öbesidir. Zoonim yunanca zoon (hayvan) ve onoma (ad) sözcüklerinin birleçmesinden meydana gelir.
Kozmoloji gökyüzü cisimlerinin isimlerini bildiren kosmonimleri ögretir. Kosmonim yunanca cosmos (gökyüzü) ve onoma (ad) sözlerinin birleçmesinden meydana gelmi§tir.
Ktematoloji edebi dilimizdeki manevi kültürle ilgili eserlerin, özel e§ya predmetlerin, havzasi, yayincilik vb. adlari olan ktematonimleri ögretir. Ktematonim yunanca kökenli ktematos (emlak) ve onoma (ad) sözcüklerinin birleçmesiyle olu§mu§tur. Azerbaycan onomastikasi özel dilsel araçtirmalara son yillarda yogunla§mi§tir. Bazi bilim adamlari onomastikayi dilbiliminin araçtirma obyektinden ayirmaya, izole etmeye çali§mi§lardir. Ancak Onomastikayi dilbiliminden ayiramayiz.
Dildeki özel isimlerin incelenmesinde bazen halk etimolojisine müracaat edilir. Ancak halk etimolojisi ile tetkik edilen meselenin çogu bölümü dogru ola bilir. Azerbaycan dili milli dil birimlerinin hesabina dönü§erek bugünkü resmi; devlet dili seviyesine gelmiçtir. Azerbaycan dili dünyanin en zengin dillerinden biridir. Araçtirmalardan anlaçilmaktadir ki, bu gün dilimizde içlenen milli dil birimlerinin çogunun tarihi çok eskiye dayanir. Azerbaycan halkina mahsus insan isimlerinin çogunu arap - fars kökenli sözler oluçturur. Fakat bu demek degildir ki, bütün isimler alintidir. Dilcilikte §öyle kesin bir dü§ünce var ki, dünyada mevcut olan dillerin hiç birinin sözlük içerigi saf, yani ancak kendi sözcüklerinden ibaret degildir.
Bilindigi gibi, sanat edebiyatinin mevcut dairesi uçsuz bucaksizdir. Yaziçi - nasir olaylari, yalnizca kendi yaçadigi zaman mekan dahilinde degil, çeçitli yerlerden ve tarihi devrlerden kalma olabilir.
Prof. Aydin Paçayev dilde mevcut olan onomastik birimleri 2 büyük gruba ayirmiçdir:
l.Gerçek hayatta olan bütün onomastik birimleri ögrenen dilciligin §öbesi onomastika.
2.Sanatsal edebiyyatda içlenen onomastik birimleri ögrenen onomastik alani ise çiirsel onomastika olarak adlandirilmiçtir. (Adilov M., Paçayev A. "Azerbaycan Onomalojisi" Bakü, ADU,1977.
Elçin Efendiyevin de sanatinda rastlanan onomastik birimlerin bazilari da neredeyse çiirsel onomastikanin örnegidir. Bazilari ise gerçek yaçamin onomastik birimleridir.
§iirsel onomastika - sanatsal edebiyatta kullanilan özel adlarin ekspressivlik ve emosionalligini mena çalarligini, üslubi özelliklerini inceler. Sanatsal eserin temel fikri, karakterin,
harici görünü§ü, istek ve arzusu, adeten, imge isimleri ile ili§kilendirilmi§ olur. Örn. E. Efendiyevin "Bin gece den biri", "Bir görü§ün tarihçesi", "Bülbülün nagili", "Ömrün son sayfasi", "Açik pencere" vb. eserlerinin adlari çiirsel seciyye daçiyir.
"Delixanadan deli qaçib", "Humayin yuxusu"," Mahmud ve Meryem" vb. eserlerin adlari ise belirli bir anlam ile ilgili olup, eserin genel fikrini animsatir.
Bu açidan çiirsel onomastika, onomastikanin karmaçik ve anlamli §ubesi kabul edilmelidir. §iirsel onomastik araçtirmalar üslubi onomastik yöntemin kullanilmasini gerektirir.
Onomastikada üslubi yöntem ise sanatsal edebiyatta özel adlarin ögrenilmesinin yötem ve kurallarini yorumlar.
Sanatsal eserlerde karakter (gerçek isim, soyad, baba adi, lakap, titul vb.) ve toponimik adlarin seçilmesi, çeçitli edebi türlerde onlarin yapilari deseniyle, seciyyelendirici özellikleri vb. hakkinda bir çok makale yazilsa da, sanatsal üslubun en büyük ve karmaçik alani olan çiirsel onomastika hala öz geni§ analizini bekliyor. Sanatsal eserlerde içlenen özel isimlerin üslubu imkanlarini aslinda üslubiyyatçl onomoloqlar tetkik ederler. (7.Azerbaycan Onomalojisi problemlerine hesr olunmu§ ilmi konfransin materiallari, Bakü, 1987, I cilt, ADi, s 16).
Afat Qurbanov "Azerbaycan dilinin onomalogiyasi" adli kitabinda onomastik birimlerin 2 §ekilde ögrenilmesini tavsiye eder. a) Sözlü edebiyyatta onomastik birimler; b)Yazili edebiyyatta onomastik birimler.
Çimdiye kadar Azerbaycan dilciliginde sanat eserlerinin onomastikasi sistemli halde ögrenilmemi§tir. Onomastik birimlerin biçim imkanlarindan belli eserlerde bahsedilmi§tir.
§iirsel onomastika meseleleri 1986 yilinda yapilan Azerbaycan onomastikasi sorunlarina iliçkin konferansin ayrica bir bölümünde geni§ §ekilde tarti§ilmi§tir.(7)
Araçtirmalar gösteriyor ki, sözlü edebiyyatta içlenen onomastik birimler leksik - semantik üslubu yönünden yazili edebiyyattan farklidir. Masallarda, destanlarda onomastik birimlerin çogu kullanilir.
Ayrica sözlü halk edebiyatinda ki§i adlarinin çogu uydurma ,isimlerden ibarettir. Örn. Yaradanqulu, Zorcahan, Hanak qari, Köpek Qari, ipek qari ve s.
Yazili edebiyatta gerçek adlar üstünlük te§kil eder. Gerek sözlü edebiyatta, gerekse de yazili edebiyyatta onomastik birimler zengin üslup olanaklarina sahiptir.(3,s 479)
Afat Qurbanov yazili edebiyatta onomastik birimlerin üslubi imkanlarindan belirtmiçtir ki, sanatsal eserlerde olumlu ve olumsuz suretlere verilen isim öncelikle yazarin hemin surete münasebeti, eserin janri ile ilgilidir. Bunu toponimler hakkinda da söyleyebiliriz. Sözlü eserlerde onomastik birimlerin seçilmesine yazarlar büyük önem veriyor, onlari eserin amaciyla uyarlamaya çaliçiyorlar.
Bu ve öbür yazarin ayni adi, diger eserlerinde kullandigina denk gelmiyoruz. Bu da söz konusu yazarin adlara olan baki§ açisiyla ilgilidir.
Sözlü eserlerde içlenen isimler belli bir amaca hizmet eder. Burada bir konuyu özellikle belirtmek gerekir. isim sözlü karakterleri adlandirmak için kullanilir. Buraya bütün dram, roman, hikayelerde vb. içlenen adlari dahil edebiliriz. Yazili edebiyatta sanatçilar özel isimlerden iki §ekilde yararlanirlar.
Halk tarafindan yansiyan gerçek onomastik birimler.
Ancak yazarin kendi yaraticiliginin ürünü olan çiirsel onomastik birimler.
Gerçek onomastik birimleri bütün yazarlar ayni derecede kullanir ki, bunlarin epey çogu belirli tarihi olaylarin, yerlerin, §ahislarin hakkinda okuyucuda gerçek hayaller yaratirlar.
§iirsel onomastik birimlerde karakterlilik daha g^lü olur. Bu tür onomastik birimler çe§itli dalda ve üslupta yazilmi§ eserlerde i§lenebilir.
Sözlü eserlerde onomastik söz varliginin içlenmesini açagidaki hallerle de belirtebiliriz.
Ümumi§lek isimlerden ister olumlu, isterse de olumsuz karakterlerin adi gibi kullanilir. Öyle ki, bir eserde olumlu bir karakterin adi ba§ka bir eserde olumsuz bir karaktere imge olarak verilebilir.
Bazen yazar bir çok sözlü eserde olumsuz kahramanlarin adlarini halk arasinda yayginla§mi§, ragbet gören gerçek adlardan almiçtir.
Gerçek birimler sanatsal eserlerde ya§anmi§ olaylarin etekisi amaciyla kullanilir.
Yazili edebiyatta bazen sanatçi kahramanlik fikrini daha canli, karaktere vermek için tarihten bir kahramanin adini kullanabilir. Örn, Elçin Efendiyevin "Mahmud ve Meryem" eserinde - §ah ismail Hatayi, Uzun Hasan ve diger, "Ezizimin Cefasi" romaninda Mircafer Bagirov, Beriya ve diger tarihi §ahsiyet adlarini kullaniyor.
Yazili edebiyatta bazen bir halkin zengin edebi mirasi birkaç klasik ismi zikretmekle dikkat
çeker.
Yazili edebiyatta özellikle çiirde a§kin yüksek terennüm vüsetinden çox zaman epitet, te§bih, metafor amaciyla me§hur dogu destanlarinin kahramanlari olan Leyla ile Mecnun, Ferhat ile Çirin, Yusuf ile Züleyha, Asli ile Kerem isimlerin hep birlikte yazilir.
Sanatsal eserlerde lakaplar çokça kullanilir. içeriginde, Elçinin yaraticiliginda da çok sayida lakap kullanilmi§tir.
Güzel sanatlarda lakaplarin açagidaki iççilik makamlarinin ilginç özelliklerine rastliyoruz. Bu konuda A.Qurbanov §öyle söyler:
Lakap koyuldugu adla bir yerde içleniyor; örn.: Elçinin yaraticiligindan örneklere dikkat edelim. Qizil Museyib, Faytonçu Qeysebdül, Qizildiç Adil, Beçbarmaq Esedaga, Çopur Necefqulu vb.
Lakap koyuldugu isme ek gibi içleniyor; örn.: Memmed ki§i - "Gözle gelirem Memmed ki§i", Anaxanim - Quyuqazan Hesenqulunun arvadi küren Anaxanim , Mehdi - Qaravulçu Hesennullanin atasi Mehdi.
Lakap §ahis adindan önce içleniyor. Örn.: Xörekpaylayan Ceferqulu, Klarnetçalan Muxtar, Süpürgeçi Nastya, Pyaniske Emirqulu vb.
isim yalnizca koyuldugu lakapla bir yerde veriliyor. Gözle-gelirem Memmed ki§i.
Birkaç lakap isimsiz listeleniyor ve olumsuz yüzler hakkinda canli tasavvur olu§ur. Qriqori Mixayiloviç (Bu Hesennullanin takma isimiydi) - "Dolça" povestinden.
Bir surete birkaç takma isim verilir. itsaxlayan, Qaravolçu, Hesennulla ("Dolça" povestinden).
Yazili edebiyatta özel adlardan komik araç gibi çokça kullanilir . Bu tür kullanimin çe§itli yöntemleri mevcuttur.(8;9)
Özel adlardan bu tür kullanima, esasen satirik eserlerde rast gelinir. Burada sanatçini hiciv ateçine tutuldugu karakterin iç dünyasi onun adinda yer buluyor.
Yazili edebiyatta bildirilen zoonimler, yani hayvan, ku§ adlari, genel fitonimler, yani meyve, sebze ve ba§ka bitki adlari allegorik noktada özel adlar gibi içlenir.
Bu tür çiirsel özelle§me esasen temsillerde bazen de baçka tarza ait eserde kendini gösterir.
Yazili edebiyatta toponimler de özel yöntem yüke sahip olur. Bazen yazar etkiledigi olayi somut bir arazi için degil, qeyri - müeyyen yer, mekan koçullarinda öngörür.
Azerbaycan yazili edebiyatinda halkimizin ba§ka halklarla sosyal, siyasi, tarihi, kültürel, iktisadi vb. alakalari betimlenir ve terennüm edilerken baçka dillere ait onomastik birimler içleniyor.
Arama ve araçtirmalar gösteriyor ki, Azerbaycan edebiyatinda ta eskiden bu güne kadar dünyanin birçok halki ve milletlerinin dillerine ait onomastik birimler i§lenmi§tir. Edebiyatimizda onomastik söz varliginin bu katinin ögrenilmesi halkimizin ba§ka halklar, milletlerle çokyönlü iliçkisinin araçtirilmasina degerli bilgiler katabilir. Ne yazik ki , §imdiye kadar bu yönde az araçtirma yapilmiçtir.
KAYNAKÇA
1. Ahmedov T. "Azerbaycan Topolojisinin Esaslari", Bakü, BDÜ, 1991, sa 317
2. Cevatov E. M. "Edebi Eserlerde Kiçi Adlarinin Kullanimi, Azerbaycan Dilbilim Sorunlari", Bakü, 1967
3. Kurbanov A. "Azerbaycan Dilinin Onomalojisi",Bakü, 1988,I.Cilt, s 594
4. Efendiyev E. "Gatar, Pikasso, Latur", 1968 Öykülerinden
5. Azerbaycan Toponimlerinin Ansiklopedik Sözlügü, I. ve II. Cilt, Bakü, 2007
6. Adilov M., Paçayev A. "Azerbaycan Onomalojisi", Bakü, ADU, 1977.
7. Azerbaycan Onomalojisi problemlerine hesr olunmuç ilmi konfransin materiallari, Bakü, I.Cilt, ADi, s 333.
8. Mustafayeva Q. H."Azerbaycan bedii edebiyyatinda kiçi isimlerinin üslubi imkanlari, Nam. Dis. Bakü,1980.
9. Rusca: istoriçeskaya onomastlika (Onomaloji tarihi). Moskva. 1977, s 308.
