CC BY
25Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 25 (64). № 3, ч. 1. 2012 г. С. 79-87.
УДК 81-119
BiRLE§iK TÜRK-TATAR DEVLETi YARATMAK UGRUNDA §EHiT OLAN
BEKiR SITKI QOBANZADE
Ali §amil
Институт Фольклора Национальной Академии Наук Азербайджана, г. Баку, Азербайджан,
e-mail: [email protected]
Özet: Sovyetler Birligi dagildiktan sonra Bekir S. ^obanzade hakkinda onlarca makaleler, kitaplar yazildi, eserleri ne§redildi. Yürütülen ara§tirmalarda esas agirlik onun ilmi-pedagojik faaliyetine verildi. DTN'nin (sabik KGB'nin) ar§ivleri afildiktan sonra onun iftimai-siyasi faaliyeti, gizli te§kilät kurmasi, SSCB'de faaliyet gösteren gizli grupla§malar arasinda birlik ifin fali§mi§ olmasi, Birle§ik Türk-Tatar devleti kurmak istegi hakkinda oldukfa dikkat fekici belgeler ortaya fikti.
£ok yaziktir ki, ara§tirmacilar bu mühim meseleye gerektigi dikkati göstermediler. Birfoklari bu durumu ya inkär etmeye, ona atilan bir iftira gibi degerlendirmeye fali§ti, ya da görmezlikten geldiler. Bu yazida ise biz B. S. ^obanzade'nin ömür yolundan, ilmi-pedagojik faaliyetinden söz etsek de, esas dikkati onun iftimai-siyasi faaliyetine fevirmeye fali§acagiz.
Anahtar sözler: Bekir S. ^obanzade, Kirim, Azerbaycan, Birle§ik Türk-Tatar devleti.
Giri§. 1920-1950 döneminde siyasi sebeplerden hapisle cezalandirilanlarin ekseriyetine 1956 yilda sözde beraat karari fikarilmi§ti. Amma gerfekler tamamen ba§ka idi. Bu beraat de bir siyasi oyun idi. Onlar hakkinda tanzim edilmi§ ar§iv belgelerine herhangi bir kimse ula§amazdi. Dolayisiyle, Bekir S. ^obanzade'nin ve onun gibi "halk du§nmani" ilan edilenlerin eserleri ne§r edilemez, hakkinda geni§ ara§tirmalar yapilamazdi. 1920'li - 30'lu yillarda yayinlanmi§ kitaplarin fogu imha edilmi§ti. Nice degerler, kö§ede bucakta kalmi§ tek tük kitaplar da kitaphanelerin özel bölümlerine, nadir eserler fonuna aktarilmi§ti. Dergilerde, gazetelerde basilmi§ makalelerinin fogu kesilip, yirtilip götürülmü§tü.
Bütün zorluklara ve yasaklara ragmen, yeti§mekte olan nesilde, az bir kisminda olsa da, Bekir S. ^obanzade ve onun gibilerine büyük ilgi vardi. Sovyetler Birligi dagildi. KGB ar§ivleri afildi. istintak materyallari ile tani§ olmak imkänlarina kavu§tuk. Bu materyallari görünce anladim Bekir S. ^obanzade'yi onlarca alim ve önder mevkiindeki ki§ilerin "feläketlere ugramalarina sebep olmakla" suflayanlarin hangi delillere dayandiklarini.
1. Bekir S. £obanzade'nin ömür yolu
Milletinin azatligi ve mutlulugu yolunda ölümden bile korkmayan B. S. ^obanzade §erefli bir ömür ya§ami§tir. Öyle ki, ilim aleminde Bekir Vahab oglu ^obanzade olarak taninan insanin adi, ata adi ve lakabi arasinda hayli farkliliklar var. Kirimda, Tavrida vilayeti Simferopol (Akmescit) kazasinin Karasubazar kasabasinin yakinindaki küfük Argun köyünde Abdülvahab'in ailesinde 1893 yili Mayisin 15'inde dogan focuga
Abubekir adi verildi ve o devrin ananesine binaen "dinine sadik" anlamini veren Sidki sözü de bu adina iläve edildi. Coban olan atasinin adi bazen Kurd Vahab, Abdulvahab Bavbek, Bavbek Akay olarak hatirlansa da, esas belgelerde kendi adi ve babas§n§n adi kisaltilarak Bekir Vahab oglu Cobanzade olmu§tur [8, 13].
istanbulda ve Budapefte okuyan B. S. Cobanzade 1919 yilinin Nisaninda doktora imtihanini verir ve Mayisinn 18'inde fali§masini müdafaa ederek felsefe doktoru ilmi unvanini alir [5, 288].
B. S. Cobanzade'nin doktora tezini hazirladigi ve müdafaa ettigi günler, Macaristan'da fok kari§ik günler idi. Rusya'da bol§eviklerin silähli yolla hakimiyeti ele almasindan ilham alan macar komünistleri de Bela Kun'un (1886-1938) ba§kanliginda 1919 yilinin 21 Martinda Macaristan Sovyet Cumhuriyetini kurduklarini ilän etmi§lerdi. Komünistlerin §irin vaatlerine ve fekici §iarlarina aldanan B. S. Cobanzade'de macar komünistlerinin tarafini tutar. Läkin bu hükümetin ömrü uzun sürmez. Sosyalist inkiläbinin Avrupa'a yayilmasinin önünü almak ifin Antanta devletleri Romenleri genf Macar devletinin üzerine yürümesi ifin tahrik ederler. Macaristan Sosyalist Cumhuriyeti 1919 yilinin Agustosunda sükuta ugrar.
B. S. Cobanzade 1920 yilinin Mart sonlarinda Budape§te'yi terk ederek isvifre'ye gider. Lozan'da muhacerette olan Kirim Türklerinin milli te§kiläti Milli Firkanin ba§kani Cafer Seydahmet'le görü§ür, firkanin kätibi olarak fali§ir. Bu görü§me ve i§birligi, milletlerinin talihi üzerine uzun uzadiya sohbetleri B. S. Cobanzade'nin dünya görü§ünü derinden etkiler. Ömrünün sonuna kadar Cafer Seydahmet'le ilgisini kesmez, dünya görü§ü degi§mez. Lozan'dan italya'nin Napoli §ehrine giderek kisa bir süre orada ya§ayan B. S. Cobanzade 1920 yilinin 17 Temmuzunda yeniden istanbul'a gelir. Oradan Kirim'a dönen Bekir S. Cobanzade Akmescitt'e (Simferopol'da) ya§ayarak Kirim Tatar milli demokratik cumhuriyeti kurmak isteyen Milli Firkanin (Halk Partisinin) saflarinda faal bir §ekilde fali§ir.
B. S. Cobanzade 1921 yilinda Totayköy Pedagoji Teknik okulunun afili§inda yer alir ve burada tatar dili ve edebiyati derslerini verir. 1922 yilinin Martinda onu Tavrida Üniversitesinde dilbilgisi kürsüsünde dofent olarak fali§maya davet ederler.
Veli ibrahimov'un sayi neticesinde Akmescit'te Üniversite afildiginda Bekir S. Cobanzade orada fali§maya davet edilir. 1924 yilinda Kirim Üniversitesine profesör olur. Kirim'da Özerk Cumhuriyetin Halk Maarif Komiserliginde Tatar Dili ve Edebiyati §ubesine, Halk Maarif Komiserliginin Yüksek ihtisas ilimleri ve Devlet ilmi §urasina ba§kanlik eden ve idare organlarina üye sefilen B. S. Cobanzade'nin hayatinda 1924 yili bir dönüm yili olur [5, 288].
Ayni yil onu rektör seferler. Latin alfabesini yaymak ve yeni alfabeye gefi§i hizlandirmak ifin Kirim'a gelen Azerbaycan SSC Merkezi icra Komitesinin ba§kani Semedaga Agamali oglu onu Bakü'de fali§maya davet eder. Gözleve'de bulunurken B.S. Cobanzade Mirza Ali Bulgakov'un kizi Dilara ile evlenir. Bu evlilik iyi kar§ilanmaz ve sürmez de. Ba§kasinin karisi olan bir kadinla evlenmek, hatta kadinin yaninda getirdigi oglu Mustafa'yi kendi soyadina gefirtmi§se bile, uzun yillar dedikoduya sebep olur.
2. Azerbaycan'a gelmesinin sebepleri
Kirim'i yürekten seven B. S. Cobanzade'nin fevresindeki insanlari, ba§ladigi i§ini, rektörlük vazifesini birakip Bakü'ye gelmesini birfok §ekilde izah etmek mümkündür. B.
80
BiRLE§iK TÜRK-TATAR DEVLETl YARATMAK UGRUNDA §EHIT OLAN _BEKIR SITKI QOBANZADE_
S. ^obanzade ile ayni yillarda Kazan'dan Aziz Ubaydullin'in, Ta§kent'ten Halit Seit Hocayev'in, Tomsk'tan Abdulla §erifov'un ve b. da ayni yillarda Bakü'ye gelmeleri, B.£obanzade'nin KGB müstantigine verdigi ifadede Cafer Seyid Kirimer ile daima irtibatta bulundugunu söyelemesi, Birle§ik Türk-Tatar devleti kurmak ifin te§kilätlanmalari ve ba§ka belgeler bu meselenin dikkatle ögrenilmesinin gerektigini ortayaya koymaktadir.
3. Ilmi ve pedagojik faaliyeti
Üniversitede profesör olan alim Petersburg'a ve ba§ka §ehirlere ilmi seyahatlere ve tebligler sunmaya davet edilir. O, ilmi eserlerinin büyük ekseriyetini Azerbaycan'da yazip ne§rettigi gibi, faal iftimai, ilmi faaliyetlerini de burada sürdürmü§tür.
Bekir £obanzade üniversitede ders vermenin yani sira, Azerbaycan'i Ögrenme Cemiyetinde ilmi kätiplik ve tarih, dilcilik §ubelerine ba§kanlik eder. Sovyetler Birliginde ya§ayan Türk, müslüman halklarinin kullandigi Arap alfabesinin Latin alfabesi ile kar§ilanmasi meselesinde elinden geleni esirgemeyen alim yalniz Azerbaycan'da faaliyet göstermekle yetinmeyerek, 1926 yilinda Semerkand'a gider, aydinlar ve hükümet adamlari arasinda yeni alfabenin üstünlüklerini ilmi esaslarla izah eder, Özbek dili ve edebiyatina dair materyallar toplar. Aceba, onun bu seferi sirf ilmi ehemmiyet ta§imi§sa, neden 1937 yilinda KGB müstantigi B. S. ^obanzade'den gizli te§kiläta Semergand'dan, Buhara'dan, Ta§kent'ten kimleri celp ettigini soruyordu?
O, 1926 yilinin §ubat sonlari ve Mart ba§larinda Bakü'de yapilan Birinci Türkoloji Kurultayin faal te§kilätfilarindandir. Kurultayda "Türk-Tatar dillerinin kar§ilikli münasebetleri" ve "Türk-Tatar dillerinin ilmi terminolojinin düzenlenmesinin prensipleri" gibi yüksek ilmi degeri olan tebligler sunar. Bu tebliglerin ilmi degeri kurultay i§tirakfileri tarafindan fok takdir edilmi§ti.
Yorulmak bilmeden Türk bölgelerini dola§arak tebligler sunan, materyallar toplayan alim 1927 yilin Kasiminda, 1929 yilin Ekiminde Kirim'da, 1928 yilin Ocak ayinda Azerbaycan'da, 1929 yilin Mayisinda Özbekistan'da yapilan imlä Konferanslarinda konu§malari ile Latin alfabesine gegi§i hizlandirdi.
1925-29 yillarinda Azerbaycan Yüksek ilmi idaresinde Terminoloji Komitesine, 1929 yilindan sonra Azerbaycan Devlet ilmi Tetkikat institutunun aspirantura §ubesine, Yeni Türk Alfabesi Umum-ittifak Merkezi Komitesine ba§kanlik eden Bekir S. £obanzade'yi ayni yil Moskova §ark Halklarinin ilmi Tetkikat institutuna ve 1935 yilinin 16 Martinda Paris'teki Milletlerarasi Dilcilik Cemiyetine asli üye seferler [2, 109].
Britanya ve Erdebil nüshalarina dayali Hatai divaninin mukayeseli metnini hazirlayan, "Türk dili ve edebiyatinin tedrisi usulü", "Türk grameri", "Kumik dili ve edebiyati tetkikleri", "Türk-Tatar dialektolojisi", "Türk-Tatar lisaniyatina medhal", "Kirim-Tatar edebiyatinda kurultaycilik ve milletfilik", "Azeri edebiyatinin yeni devri, nasyonalizmden enternasyonalizme" v.s. gibi ilmi eserleri ne§rettiren alim daima Sovyetlerin takip ve tazyikleri ile kar§ila§mi§tir. Bütün bunlara ragmen, A.Tahirzade ve V. Huluflu ile birlikte üf ciltlik "Azerbaycanca-Almanca-Rusfa lugat" üzerinde fali§ir. Muntazam matbuatta onu ve yaradiciligini sertlikle tenkit eden makaleler de yayinlanmi§tir [7, 24].
B. S. ^obanzade SSCB'de Türk halklarindan filoloji sahasinda Sovyet hükümetinin profesör unvani verdigi ilk alim idi. O, üniversitelerde Azerbaycan Türkfesinde, Özbekfe,
81
Kumukfa, Tatarca, Türkmence ders veren, üniversitelerde bölümler kuran ilk alim olmakla birlikte, edebiyat tarihi ve nazariyesi, dilcilik üzerine 150'den fazla makale yazmi§tir ki, bunun da 100'e yakini Azerbaycan Türkfesindedir. O, "bo§ bir yerde yüzlerle dilci ve edebiyat§inas kadrosu yeti§tirdigini, bunlarin arasinda SSCB'de ve harifte taninan onlarla yüksek ihtisasli ilim igfileri, asistanlarin bulundugunu" yazmi§tir.
4. Birle^ik Türk Tatar Devleti kurmak ugrunda mücadelesi
Bütün bunlar hif de sebepsiz degildi. Ta§kent, Fergana ve Buhara ali mekteplerinde türkoloji §ubelerinin afilmasinda büyük rolü olan, Dagistan'da, Ba§kirdistan'da, Tataristan'da tebligler sunan Bekir S. Cobanzade Moskova ve Leningrad'in ali mekteplerinde Türk dilleri, edebiyati, tarihi dersleri vermekle türkologlarin hazirlanmasina fali§ti, hem de gittigi yerlerin aydinlari arasinda köprü rolünü oynadi. Bu seyahatlerdeki bir maksadi da Sovyetler Birligini dagitip Birle§ik Türk-Tatar Cumhuriyetini yaratmak isteyenleri bir araya getirmek oldu.
Sovyet hükümetinin Bekir Cobanzade gibi istidatli elemana büyük ihtiyaci oldugu ifin bir müddet onun milletfi faaliyetine ne kadar "göz yumsalar" da, dikkatlerini ondan ayirmiyorlardi. Daima gizlice izledikleri, takip ettikleri alimi 1930 yilindan beri matbuatta tenkit ederek yolundan döndürmeye fali§irlardi. 1931 yilinda matbuatta ona kar§i tenkit, tehdit ve tahkir dolu makalelerin sayisi artti.
Bu makaleler arasinda Mikayil Refilin'in, Mustafa Kuliyev'in, Osman Efendiyev'in, Mehdi Hüseyin'in yazilari özellikle, göze farpardi. Alimin sadece kendisini degil, aile fertlerini, yakinlarini da incitirlerdi. 1904 yilinda dogmu§ bacisi Ziliha'yi da (Züleyha'yi) siki§tirirlardi. 18 ya§inda Akmescit'teki Darülmuallimati (kadin pedagoji mektebini), sonra ise Kirim Pedagoji institutunun giyabi §ubesini bitiren Ziliha'yi (Züleyha) 1933 yilinda Karasubazar'daki 9 sayli mektepte i§inden fikarirlar. Günümüze kadar ula§abilmi§ belgelerden görülüyor ki Ziliha agabeyinden farkli olarak, mücadelesini afikfa yapmayi severmi§ ve agabeyinin makalelerindeki bazi cümlelere bakilirsa, onu suflarmi§. B. S. Cobanzade de bacisinin(kizkarde§i) ithamlarina cevab olarak 1930 yilinda §öyle yazmi§: "Bana böyle bir makale yazmak kolay mi geldi, zan ettin? Yüregim kanayarak yazdim. Yaptiklarimin hepsini kendi elimle silmek kolay olmadi. Läkin makalede az da olsa kendi ilmi ve iftimai faaliyetimden nifin vaz geftigimi anlatmakla birlikte, onlarin ileride yine de dünya yüzüne fikaracaklarina ve benim adimi lekelemeye degil de, ebedile§tirmeye hizmet edeceklerine emin oldugumu ifade ettim. Sen bunu anlamalisin, bunun ifin beni suflamaga hakkin var, ama ba§ka farem kalmadi. Alt-üst oldum, bu daha fok devam edecek mi, bilmiyorum" [ 1, 11].
Ar§iv belgeleri §unu gösteriyor ki, B. S. Cobanzade daima nezaret altinda bulumu§tu. Kendisi, bunu bildigi halde, akidesinden de dönmemi§, yolundan da fekilmemi§ti. 1935 yilinin sonunda Moskova'dan, merkezi komiteden, Azerbaycan SSC Halk Dahili i§ler Komiseri (o devirde KGB'ye de o ba§kanlik ederdi) Y. D. Sumbatov-Topuridze'ye B. S. Cobanzade'nin haps edilmesi hakkinda talimat gelir. Y. D. Sumbatov-Topuridze ise elde yeterince delil olmadigindan B. S. Cobanzade'nin hapsini uygun görmez. O devrin kaidelerinden az-fok haberdar olanlar iyi bilirler ki, Moskova'nin buyrugunu kolay kolay böyle cevaplandirilamazdi. Y. D. Sumbatov-Topuridze de Azerbaycan Kom. P. Merkez Komitesi birinci kätibi M. C. Bagirov' la mutabik kalmadan böyle cevap vermeye cesaret edemezdi. 1920-30'lu yillarin belgeleri ile tani§ oldugumuzda M. C. Bagirov'un
82
BI'RLE§I'K TÜRK-TATAR DEVLETl YARATMAK UGRUNDA §EHl'T OLAN _BEKIR SITKI QOBANZADE_
hakimiyettekiler arasindaki tarti§malara faal bir §ekilde i§tirak ettigini görürüz. O, rakiplerine kar§i mücadelede milli yönlü, istidatli aydinlardan, vatanperverlerden de maharetle istifade etmi§ti.
ikinci Dünya Sava§inin yakla§tigini gören Sovyet hükümetinin ileri gelenleri Bekir Cobanzade gibi insanlari aradan kaldirmayi planladilar. Azerbaycan'dan yeterince delil olmadigi hususunda cevap aldikdan sonra, görülüyor ki, yukaridan, läzim olan deliller ve talimatlar gelir. Bu deliller de B. Cobanzade'nin harifteki antisovyet te§kilätlarla ve SSCB merkezi kurumlarinda fali§salar da, gizli te§kilätlarin üyesi olan milletfilerle münasebetleri idi. istintaklarda bu meseleler özellikle vurgulanir.
5. Bekir S. ^obanzadenin göz altina alinmasi
SSCB ilimler Akademisi Azerbaycan §ubesindeki vazifesinden ve tahsil müesseselerinden uzakla§dirilan B. S. Cobanzade takip ve tazyiklerden, muvakkaten de olsa, uzakla§mak istegiyle, Azerbaycan Opera ve Bale Tiyatrosunun solisti olan hanimi Rukiye Kerey (Girey) ile birlikte Kislovodsk'taki "Gornyak" ("Maden i§fisi") sanatoryumuna gider. Läkin onun istirahati uzun sürmez. 1937 yilinin 26 Ocaginda Azerbaycan SSC Halk Dahili i§ler Komiserligi Devlet Güvenlik idaresinin 4'cü §ubesine bagli 4'cü bölümünün reis muavini, güvenlik tegmeni §er'in hazirladigi belgede §unlar belirtilir: "1893 yil dogumlu, Simferopol'lu, Kirim tatari, SSCB vatanda§i, parti üyesi olmayan, dilci, 1924 yilindan beri Bakü'de ya§ayan, Azerbaycan Pedagoji institutunda ve Azerbaycan Devlet Ünversitesinde dil ve edebiyat kürsüsünün ba§kani, önemli pantürkist §ahis, Kirim Milli Firkansinin eski kätibi, Kirim Kurultayinin üyesi Bekir Cobanzade 1926 yilindan beri Milli Firka namina Müsavat Partisinin Merkezi Komitesi ile görü§melerde bulunduguna (sanik Memmedhesen Baharli'nin ifadesi), aksi-inkiläpfilarla (Yakub Zeki, §irinski v. b.) aksi-inkiläbi, fa§ist ve zararli i§ler yaptiklarina, Ruhulla Ahundov'la parti ve sovyet hükümeti aleyhine blokda trotskifi te§kilätla birlikte fali§ma konusunda dani§tiklarina, eserlerinde ve tebliglerinde aksi-inkiläbi, milletfi fikirler yaydigina binaen Azerbaycan SSC Cinayet mecellesinin 72-73'üncü maddelerine göre sorgulamaya celb edilsin" [4, 89].
Bir yil evvel B. S. Cobanzade'yi hapsetmek ifin yeterince delil olmadigini yazan Y. D. Sumbatov-Topuridze bu defa merkezin buyrugunu yerine getirerek tutuklama kararini imzalar. Karar Bakü'de hazirlandiktan iki gün sonra, yani 1937 yilin 28 Ocaginda B. S. Cobanzade Kislovodsk'daki "Gornyak" sanatoryumunda tutuklanarak Pyatigorsk hapisanesine, oradan da Bakü'ye getirilir. istintak materyallarinda onun Bakü'ye ne vakit getirildigi gösterilmemi§.
KGB mensuplari §er ve Ohanesov'un 7 §ubatta ba§ladiklari sorgulama üf gün sürer. istintak materyallarindan belli olur ki, Azerbaycan'daki iftimai-siyasi vaziyetten pek o kadar haberdar olmayan, hatta adamlarin adlarini, soy adlarini, me§gul olduklari vazifeleri bile dogru düzgün bilmeyen müstantiklerin elinde B. S. Cobanzade hakkinda geni§ bilgi var. ilk istintakta B. S. Cobanzade, üye oldugu gizli te§kilätlarinin faaliyeti ve ba§kanlik ettigi gruplar hakkinda geni§ bilgi verir. istintak materyallari ile yakindan tani§ olan filoloji ilimler doktoru, profesör Adil Babayev §unlari yazar: "Birinci sorgulamada onu "ba§a salirlar" ("inandirirlar" - S.O.) ki, her §eyi anlatirsa salivereceklerdir. Filologlar sadelövh (saf insan), her §eye inaniveren insan olur. Ona göre de o, müstantigin tuzagina dü§üverir." [3, 84].
83
Engin bir dünya görü?üne sahip, Avrupa'nin birfok ülkesinde belli araliklarla ya?ami?, onlarin özel hizmet organlarinin sorgu suallerine cevap vermi?, gizli ve siyasi te?kilätlarin ifinde bulunmu? bir profesörün böyle saf olabilecegi inandirici görünmüyor. Bizce o, istintaka verdigi cevapla müstantiklere yalniz afikfa meydan okumu? olmaz, faaliyetlerinin tarihini de yazardi. Bu kanaate gelmemiz hif de tesadüfi degil. 1930'lu yillarin istintak materyallarinda müstantiklere meydan okuyan, cemiyetin noksanlarini belirten mert ki?ilerin cevaplarina az rast gelmemi?tik.
B. S. Cobanzade'yi genelde 2 veya 3 müstantik ayni anda sorgulami?. Bu sorgulamalarin 11'i 3-er gün sürmü?. Herhalde istintaka celp olunan, gizli te?kilätta oldukfa mühim bir ?ahis sayildigindan 17-20, 23-25 Nisan ve 7 Mayistaki sorgulamalarda Halk if i§ler Komiserinin muavini Gerasimov da istirak etmi?. Genellikle B. S. Cobanzade'nin sorgulanmasinda o devirde gaddarliklari ile nam salmi? Kirkoryan, Ohanesov, Zikov i?tirak etmi?. 1937 yilin 16 §ubatindan ayni yilin Ekim ayina kadar Bekir Cobanzade'nin 57 defa uzun ve i?kenceli sorgulanmasi olmu?. Neticesinde 1021 sahifelik bir suflama dosyasi hazirlanmi?.
istintaktan anla?iliyor ki, gizli te§kilät Azerbaycan'da be? grup ?eklinde faaliyet göstermi?. Bu gruplardan ikisine Bekir Cobanzade ba?kanlik etmi?. Gizli antisovyet te?kilätinin Moskova'da, Leningrad'da, Samara'da, Astrahan'da, Saratov'da, Ulyanovsk'da, Orenburg'da, Donbas'ta ve Sibirya'da ?ubeleri olmu?. Te?kiläta Rusya Federasyonu Halk Komiserler §urasi ba?kaninin muavini Riskulov1, Rusya Federasyonu Merkezi icra Komitesinin eski kätibi Sencer isfendiyarov2, Rusya Federasyonu Halk Maarif Komiseri Yumankulov3, Özbekistan Kom. Partisi Merkez Komitesi kätibi Rahimbayov4, Kirim Muht. SSC Halk Komiserler §urasinn ba?kani §uku Emirasan, Dagistan Muht.SSC Halk Maarif Komiseri Taho Kodi, Karafay-Cerkez Muht. SSC Merkezi icra Komitesinin ba?kani Ömer Aliyev, Azerbaycan SSC Merkezi icra Komitesinin ba?kani Soltanmecid Efendiyev, Zakafkaziya (Transkafkasya) Sovyet Federativ Sosyalist Cumhuriyeti Halk Torpak Komiseri Dada? Bünyadzade, Azerbaycan SSC Halk Maarif Komiseri Mustafa Kuliyev, Azerbaycan Kom. (bol?.) P. Merkezi komitesinin eski kätibi Ruhulla Ahundov v.b. önderlik eden parti ve sovyet devleti adamlari da dahil imi? [ 4, 92-93].
1 Burada sözü edilen ki§i milliyeti kazak, 1920 yilinda Türkistan Merkezi Icra Komitesinin ba^kani, 1921-22 yillarinda Rusya Federasyonu Halk Komiserler Sovyeti ba^kaninin milli meseleler konularinda muavini olan, 1938 yilinin 10 §ubatinda, 43 ya^inda kur^una dizilen Turar Riskulov'dur.
2
Burada sözü edilen ki§i milliyeti kazak, AlmatiTip Universitesinin kurucusu ve ilk rektörü, 1920-21 yillarinda Türkistan SSC'nin Saglik ve Yer-Su I§leri Bakani, Türkistan Komünist Partisinin ba§ kätibi, 192728 yillarinda Moskova'daki "N. Narimanov -§ark§inaslik Institutunun rektörü, 1931-32 yillarindaKazakistan SSC Saglik Bakani v.b. vazifelerde fali§mi§, 1938 yilinin 25 §ubatinda kur^una dizilmi§ Asfandiyar Sanjar'dir..
3
Burada sözü edilen ki§i milliyeti ba^kird, 1917 yilindal Ba^kird vilayet §urasinin ve Ba^kird hükümetinin üyesi, 1919 yillarinda Müvekketi Ba^kird Harbi Inkilabi Komitenin ba^kani, "Irek" Ba^kird Milli Partisinin ba^kani, 1921-31 yillarinda Ümumittifak Merkezi Ifraye Komitesinde Ba^kirdistan MSSR-in daimi üyesi ve b. görevlerde fali§mi§, 1937 yilda Tutuklanmi§ Haris Yumakulov'dur.
4
Burada sözü edilen ki§i milliyeti özbek, 1920 yilinda Türkistan MSSC Merkez Icra Komitesinin ba^kani, 1934-1937 yillarinda Tacikistan SSC Halk Komiserler Sovyetinin ba^kani v.b. vazifelerde fali§mi§, 1938 yilinin 7 Mayisinda 42 ya^inda kur^una dizilmi§ Abdolla Rahimbayev'dir.
84
BiRLE§iK TÜRK-TATAR DEVLETl YARATMAK UGRUNDA §EHIT OLAN _BEKIR SITKI QOBANZADE_
Sorgulanmalarda onlann faaliyet programlan hakkinda yetecek kadar bilgiye rast gelinir. Meselä, Azerbaycan SSC Halk I? i§leri Komiserinin muavini Gerasimov ba§kanliginda yapilan sorgulamada B. £obanzade Sovyet hükümetine kar?i isyanin ba§lamasinin üf varyantindan, "1. isyani dag rayonlarindan (Destafur'da, Gedebey'de, Kelbecer'de v.b.) ba?lanmasi. (1930'lu yillarda bu rayonlarda ba§lami§ isyan ilk merhalede ba§ari kazanmi?sa da ordunun gücü ile, gaddarlikla bastinlmi§tir. - A. §.) 2. isyana iran ve Türkiye ile serhad rayonlardan ba§lanmasi. £ünkü oradan hem siläh alinmali, hem de e?kiya feteleri §eklinde adamlar yardima gelmeli idi, 3. isyani Bakü'nün kendisinde ba?lanmasi. £ünkü te§kilätin hesabina göre, Bakü'yü ele gefirmek bütün Azerbaycan' ele gefirmek demekti." [4, 92].
Haziranin 25'indeki sorgulamada ise isyan zamani Azerbaycan Kom.(bol§.) P. Merk. K-nin birinci kätibi M. C. Bagirov'u aradan kaldirmak, hakimiyet ba?ina 1891 yilinda Gedebey rayonunun Karabulak köyünde dünyaya gelmi?, 1920 yilinin 28 Nisaninda Bakü ?ehir ve Kaza Halk Milisi idaresinin reisi, Moskova'da Halk Milli i?ler Komiserliginde ?ube müdürü, Azerbaycan SSC Halk i?i§leri Komiserinin muavini, Azerbaycan Kom.(bol§.) P. Lafin Kaza Komitesinin kätibi, Azerb. SSC Merk. icra Kom.-nin kätibi, halk iftimai güvenlik komiseri, Sanayi §urasi idare Heyetinin ba?kani (ASE, 1987:288, X cild) vazifelerinde fali§mi§ Rehim Memmedcefer oglu Hüseynov'u getirmek planlandigi anlatiliyor [4, 92-93].
istintak materyallarindan anla§iliyor ki, gizli milletfi te§kilätin üyeleri ülkedeki rejimden memnun olmayan grupla§malarla, hatta Trotskici-Zinonyevci grupla§malarla da ili§ki kurmaga fali§mi§, onlarla birlikte harekete gefmenin yollarini müzakere etmi§ler.
Bir birinden habersiz, ayri ayri olarak sorgulanan gizli te§kilät üyelerinin verdigi ifadeler B. S. ^obanzade'nin söyledikleri ile faki§maktadir.
Uzun yillar Azerbaycan Milli Güvenlik Bakanliginin ar§ivlerinde fali§mi§, oradan elde ettigi materyallara dayanarak 10-dan ziyade kitap yazmi§, filoloji ilimleri doktoru unvanini almi§ Celal Kasimov Azerbaycan Milli Güvenlik Bakani general-leytenant Namik Abbasov'un ba§ denetfiliginde hazirlanan "Repressiyadan deportasiyaya dogru" kitabinda (Kasimov Celal, 1998) §öyle der: "...bazi müellifler (sovyet devrinde repressiyaya - zulme maruz kalmi§ ilim adamlarindan ve iftimai-siyasi hadimlerden makaleler ve kitablar yazan müellifler kasd edilir - A.§.) herhangi bir §ahsiyet hakkinda makale veya inceleme yazisi yazarken tez-tez "güya antisovyet propagandasi yapip", "güya sovyet hükümetini sevmeyip", "güya pantürkist olup", "güya panislamist olup", "güya milletfi olup", "güya..." gibi ifadeler kullanir ve bununla da "günahsiz hükümlü" portresi yaratmaga fali§irlar. Aslinda ise bu günahsiz hükümlülerin büyük ekseriyetinin günahi olmu§tur. Ayni günahlar bugünkü nesle örnek olabilecek, iftihar edilebilecek, gururlanilacak günahlardir ve onlari perdelemek tarihi tahrif etmekten ba§ka bir §ey degildir. Böyle ifadelerin kullanilmasi sovyet devrinde makbul sayilsa da, bugün ?ok §a§irtici gelir. Elbette, biz repressiyaya maruz kalanlarin hepsini fark gözetmeden, müstakil Azerbaycan ugrunda mücadele etmi§ olarak da takdim etmek istemeyiz.
...Bol§evikler tarafindan "Aksi-inkiläbi milletfi te§kilät"in üyeleri olarak adlandirilanlar onlarin yürüttügü siyasete kar§i itiraz edenlerdi. "Aksi-inkiläbi milletfi te§kilät" derken sovyet hükümeti müsavatfilari, ittihatfilari, turancilari, tek kelimeyle milli kurtulu? ugrunda mücadeleye katilanlari göz önünde bulundururdu.
85
Arçiv materyallan adlarini bugün de "güya" ibaresi ile kullandigimiz teskilâtlarin gerçek mevcudiyetlerini ortaya koyar. Ayni zamanda muhacerette yasayan azerbaycanli mütefekkirler de bolseviklere karçi gizli teskilâtlarin faaliyetini inkâr etmezler" [6, 70-71].
Martin 3-5 günlerindeki istintakta müstantigin "Siz mücadele derken ne düsünürsünüz?" sualine B. S. Çobanzade: "Bence birincisi, Tataristan, Özbekistan, Turkmenistan, Kirim, Kazahistan ve Azerbaycan aksi-inkilâpçilarin faaliyetini irtibatlandirip tek merkezden idare etmek, ikincisi emigratsiyada (diasporada) olan pantürkist ruh halindeki dairelerle iliçki kurmak. Bu cihetten ben C.Seydahmetov ve prof. Köprülüzade'ye ümid baglardim" cevabini vermistir. Müstantigin "Bu tedbirleri hayata geçirmek için siz ne yapmistiniz? sualine ise Bakü'de meydana getirdikleri 5 aksi-inkilâbçi grupdan ve bu grubun üyelerinin faaliyetinden söz açar [3, 85-86].
Bekir S. Çobanzade 100'den fazla kirimli talebenin Baki'da okumasini saglamisti. Onlarin hepsi ayni dünya görüsünü paylasan kimseler degildi. Biz Bekir S. Çobanzade'nin izahatindan onlarin Kirimli milletçi talebeler olduklarini çikarabiliriz. Bekir S. Çobanzade'nin önderi oldugu ikinci grup, yani Kirimlilar grubuna Zeki Yakub, Kür^ü Hüseyin, Akimova Asiye, Toplu Osman, Ametov ismayil, Rifatov Reçid, Enan Abdürrehman, Refatov Asan, Tanabeyli Akmolla, Gekarbayev Osman, Tarki Zeki, Bayasanov Bilal, Bayasanov Osman, Kasimov Tofik, §eyhamirov Osman, Celilov Receb, Haci oglu Mehemmed, Yurkçi Ömer dahil idi [3, 85-86].
KGB arçivinde arastirma yaparken gördügüm en büyük istintak materyali Bekir S. Çobanzade'nindir. Yani 1021 sahifelik bir istintak materyalidir. Bu istintak materyali bir daha onu gösterir ki, 1960- 80'li yillarda söylendigi ve yazildigi kibi, Bekir S. Çobanzade "hiç sebepsiz yere", "birilerinin yüzüne karçi konuçmasindan", birilerinin ona "iftira etmesinden" hapse atilip kursuna dizilmis degildir. Onu böyle müdafaa etmek aslinda Bekir S. Çobanzade'yi ve meslektaslarini millet ve vatan karçisindaki büyük içlerini kü9ültmeye hizmet etmek demektir.
Bekir S. Çobanzade ve SSCB'nin esareti altinda olan halklarin yüzlerce milletsever evlâdi Sovyetler Birligi'ni dagitarak Birleçik Türk-Tatar devleti kurmaga çaliçmiçlardir.
Büyük alim, coçkun Türk9ü, esarette olan Türklerin kurtuluçu için çaliçan Bekir S. Çobanzade'yi 1937 yilinin 12 Ekiminde arkadaslari ile birlikte kursuna dizdiler.
Sonuç. Zaman Bekir S. Çobanzade ve arkadaslarinin dogru yolda oldugunu ispatladi. Sovyetler Birligi dagildi, esarette olan halklarin bazilari kurtularak öz müstakil devletlerini kurdular. Azerbaycan'da Bekir Çobanzade'nin "Seçilmis eserleri"nin 5 cildinin her biri 25 bin tirajla bastirilarak cumhuriyetin kitaphanelerine dagitildi. Bes ciltlik takima oldukça akici ve dolgun önsöz yazan Memmed Adilov der ki, müellifin ana dilinde yazdigi ve baskalari tarafindan rus diline tercüme edilerek nesr edilmis bazi makalelerini, üslup hatalari ile dolu oldugundan, simdilik bu baskiya dahil edilmesini uygun görmemistir [1, 13].
Bekir Çobanzade'nin vatani Kirim ise hâlâ da buruntular içindedir.
Kaynaklar
1. Adilov M. Ön söz. Bekir Çobanzade : Seçilmis eserleri / Adilov Memmed. - Bakü: Çark-Garb nesriyyati, 2007.
2. Babayev A. Bekir Çobanzade / Babayev Adil. - Bakü, 1998.
86
Bi'RLEÇlK TÜRK-TATAR DEVLETl YARATMAK UGRUNDA §EHIT OLAN _BEKIR SITKI ÇOBANZADE_
3. Babayev A. Elimizin ve elmimizin soykirimi : I kitab / Babayev Adil. -Bakü : Bakü Universiteti ne^riyyati, 2003.
4. Bünyadov Z. Kirmizi terror / Bünyadov Ziya.- Bakü : Azerne^ir, 1993
5. Fazil R. Kirimtatar Edebiyatinin Tarihi : Kisa bir nazar / Fazil Riza, Nagayev Safter .-Akmescit, 2001.
6. Kasimov C. Repressiyadan deportasiyaya dogru / Kasimov Celal.- Bakü: Mütercim ne^riyyati, 1998.
7. Kahramanli N. Karasubazardan olan professor / Kahramanli Nazif.- Bakü, 1994
8. Otar i. Kirimli Türk §airi ve bilgini Bekir Sidki Cobanzade / Otar ismail.- istanbul: Lebib Yalkin yayimlari ve basim i§leri A.§., 1999.
Али Шамиль. Бекир Сыткы Чобан-Заде как герой, погибший за создание Объединенного Турецко-татарского государства / Али Шамиль // Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации». - 2012. - Т. 25 (64), № 3, ч. 1. - С. 79-87.
После распада Советского Союза о Бекире Чобан-Заде было написано десятки статей, книг, опубликованы его произведения. В рассматриваемой статье мы проводим исследование его научно-педагогической деятельности.
Ключевые слова: Бекир С. Чобан-Заде, Крым, Азербайджан, Объединенное Турецко-татарское государство.
A^i Шамшь. Беюр Ситки Чобан-Заде як герой, загиблий за створення Об'еднано!' Турецько-
татарсьюл держави / Алi Шамшь // Вчеш записки Тавршського нацюнального ушверситету iменi В. I. Вернадського. Серш «Фшологш. Сощальш комушкаци». - 2012. - Т. 25 (64), № 3, ч. 1. - С. 79-87.
Шсля розпаду Радянського Союзу про Беюр Чобан-заде було написано десятки статей, книг, опу-блжоваш його твори. У данш статп ми проводимо дослщження його науково-педагогiчноï дiяльностi.
КЛючовi слова: Бекiр С. Чобан-Заде, Крим, Азербайджан, Об'еднана Турецько-татарська держава.
Ali Shamil. Bekir Sytky Choban-Zadeh as a hero who died for the establishment of the United state of Turkish-Tatar / Ali Shamil // Scientific Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. -Series: Philology. Social communications. - 2012. - Vol. 25 (64), No 3, part 1. - P. 79-87.
After the collapse of the Soviet Union's Bekir Choban-Zadeh was written dozens of articles, books, published his works. In our article, we study its scientific and educational activities.
Key words: Bekir S. Choban-Zadeh, Crimea, Azerbaijan, United Turkish-Tatars state.
Поступила в редакцию 03.09.2012 г.
87
