CC BY
0ORTAK KÜLTÜREL DEGERLER BAGLAMINDA ÖZBEKiSTAN VE GÜNEY AZERBAYCAN £OCUK OYUNLARI ÜZERiNE BiR
iNCELENME
Islam Mammadov https://doi.org/10.5281/zenodo.11215738
Özet. Bir millet igin genetik kodlarin ta§iyicm olan gocuklarin kültürden uzakla§mamasi ve kendi kültürüyle beslenmesi oldukga önemlidir. Bu, gocugun saglikli büyümesine katki saglamakla birlikte milli kültürün de korunmasina olanak tanir.
I§bu gali§mada kültürel degerler yönünden incelenen Özbekistan ve Güney Azerbaycan gocuk oyunlarindan bazilari bu baglamda alti özellik üzerinden degerlendirilmi§tir.
Anahtar kelimeler: Özbekistan, Güney Azerbaycan, gocuk oyunlari, kültürel degerler, ortak kültür.
Abstract. It is very important for a nation that children who are carriers of genetic codes should not move away from their own culture and should be fed with it. It contributes to the healthy growth of a child, but also allows the preservation of the national culture.
In this article, some of the children's games of Uzbekistan and South Azerbaijan, which were examined in terms of cultural values, were evaluated on six characteristics in this context.
Keywords: Uzbekistan, South Azerbaijan, children's games, cultural values, common
culture.
GiRi§
Qocugun oyundaki ciddiyetine ula§tigimiz zaman kendimize yakla§iriz.
Efesli Heraklitos
Türk Dünyasinin ge§itli cografyalarinda uzun tarihi süre9ten ge9mesine, farkli siyasi ve sosyokültürel etkenlerle etkile§imde olmasina kar§in günümüzedek kendini korumu§ olan folklor örnekleri mevcuttur. Aslinda folklor, Türkiye Türk9esiyle halkbilimi dedigimiz alan bir nevi milli kimlik olu§turur ve bir milletin özü niteligini ta§ir. Bu baglamdan yola 9ikacak olursak ba§ka milletler ifin oldugu gibi Türk milleti ifin de folklor örnekleri olduk9a kiymetlidir. Ancak burada "özünehas" bir özellik de vardir ki, bu da Türk milletinin ya§adigimiz yüzyilda farkli cografyalarda ve farkli kültürlerle etkile§im halinde olmasi durumudur.
Bir ba§ka önemli husus, sözlü edebiyat i9inde kendine yer edinmi§ olan masal, ninni, tekerleme, oyun gibi 9ocuk edebiyati ürünleridir. Bu türler i9erisinde faydalari 9ok olmakla birlikte hem egitimsel yönüyle hem drama yaptirmakla beceriler kazadirmasi hem de i9inde kültürel ögeler barindirmasi nedeniyle 9ocugun geli§imine yararli oyunlar da dikkate alinmalidir. Temelde bu iki kavramdan hareketle bu yazimizda 9ocuk oyunlarinin Özbekistan ve Güney Azerbaycan'daki durumu, günümüzde bu oyunlardaki benzerlikler üzerine bir inceleme yapmaya 9ali§acagiz.
Konuya giri§ yapmadan önce kisaca "kültürel degerler" kavraminin kapsam alanina deginmenin yerinde oldugunu dü§ünmekteyiz. Kültür deyince tabii ki akla gelen kilik kiyafet, yeme i9me, dans, müzik gibi kavramlarin yani sira örf, adet, gelenekler, sözlü edebi türler, ritüeller, inan9lar gibi somut olmayan kültürel ögeler de dü§ünülmektedir. TDK'de "Tarihsel, toplumsal geli§me süreci i9inde yaratilan bütün maddi ve manevi degerler ile bunlari yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanilan, insanin dogal ve toplumsal 9evresine egemenliginin öl9üsünü gösteren ara9larin bütünü; hars, ekin" (TDK, 2012) anlamina gelen kültür, bir toplumun tarihsel
sûreçte farkli evrelerden geçerek geliçen somut ve somut olmayan ürünlerinin tamamini kapsamaktadir.
Kültür ve Deger kavramlari. Kültür sözcügünün kökeni Latince "culture" bir yeri ekip biçmek, topragi i§lemek anlamina uzanmaktadir. Zamanla bu kelime Fransizca'da örf, din, ahlâk, edebiyat gibi kavramlari da bünyesinde barindirarak daha geni§ bir anlam kazanmi§tir. Ziya Gökalp (2023, s. 116), Fransizcadaki kültür kavramini "hars" ve "tehzib" (yüksek kültür) olarak iki kisma ayirir. Harsi halka mâl olmu§, halkin geleneklerinden, §ifahî ve yazili edebiyatindan, dininden, lisanindan, musikisinden ibaret olan kavram olarak ele alan Gökalp, "tezhib"in aristokratik oldugunu söyleyerek, buraya ögrenilen edebiyati, güzel sanatlari, felsefeyi ve ilmi dahil eder.
Güncel TCrkçe Sözlük'te "deger" sözcügünün birinci anlami "Bir §eyin önemini belirlemeye yarayan soyut ö^ü, bir §eyin degdigi karçilik; fehamet, kadir (I), kiymet" (TDK, 2012) olarak verilmektedir. TCrkçe "degmek" fiili ile kökte§ olan "deger" sözcügü, bir §eyin karçiligi, ederi anlamini taçimaktadir. Deger kavramini açiklamak her ne kadar zor ise de bu kavramin sosyoloji, psikoloji, pedogoji, kültüroloji gibi birden fazla alanin inceleme konusu olmasi da bu açiklamayi zorlaçtirmaktadir. "Bir toplum, bir sinif ya da bir insan için önem taçiyan nesne ve olaylar, sözlüklerde arzu edilen, ilgi duyulup peçinden koçulan, ayar ölçüsü olarak kullanilan §ey anlamlarina da gelen degerin tanimi içerisinde yer almaktadir." (Gül, 2013, s. 41) Bu kavramin bir ba§ka tanimi da "Bir toplum, bir inanç, bir ideoloji içinde veya insanlar arasinda kabul edilmi§, benimsenmiç ve yaçatilmakta olan toplumsal, insanî, ideolojik veya ilahî kaynakli her türlü duyu§, dü§ünü§, davraniç, kural ya da kiymetler" (Çelikkaya, 1996, s. 168) oldugu yönündedir. Millî degerler oldugu gibi, evrensel degerler olarak adlandirabilecegimiz davraniç ve inanç biçimleri de mevcuttur.
Kültürel Deger ve Çocuk Oyunlari. Anlaçilacagi üzere deger, kendiliginde soyut bir kavram olarak nitelendirilebilir. Kültürel degerler ise, bir milletin kültürel ögelerinin içinde yer alan degerler olarak anlaçilmaktadir. Örnek vermek gerekirse, soyut kavram olarak misafirperverlik Türk milletine özgü bir deger, daha özel olarak misafir agirlama gelenegi, yapilan özel adetler vs. kültürel degerdir. Deger, bireysel çerçevede var olabilecegi halde, kültürel deger kavraminin toplumsal olarak ele alinabilecegi dü§üncesindeyiz. Ayni zamanda kültürel degerlerin varligini sürdürmesinde ve aktarilmasinda kullanilan en etkili yöntemlerden birinin eglence unsuru oldugunu dü§ünürsek çocuk oyunlarinin bu degerler açisindan önemi üzerinde durulmasi gerektigi kanisindayiz.
Huizinga'ya göre "Oyun, özgürce razi olunan, ama tamamen emredici kurallara uygun olarak belirli zaman ve mekân sinirlari içinde gerçekleçtirilen, bizatihi bir amaca sahip olan, bir gerilim ve sevinç duygusu ile "ali§ilmi§ hayat"tan "ba§ka türlü olmak" bilincinin eçlik ettigi, iradî bir eylem veya faaliyettir." (Huizinga, 2013, s. 50) Buradan hareketle oyunla ilgili §unlari söyleyebiliriz: 1. Oyun gönüllü bir eylemdir. (Huizinga, 2013, s. 24), 2. Buna kar§in her oyunun kendine özgü kurallari vardir; 3. Belli bir s^eç içerisinde gerçekleçir, yani baçlar, oynanir ve biter; 4. Oyun ayni zamanda bir canlandirma, dramadir. Ayni zamanda bir çocuk oyunu oynandigi cografyanin, ürünü oldugu milletin özelliklerini de ta§ima özelligine sahiptir. i§te bu degerlerin çocuk oyunlari içerisindeki konumu oyunla kültürün ili§kisi kapsamindadir. Oyunun kültürden eski oldugunu söyleyen Huizinga (2013, s. 16), kültürün oyun biçiminde dogdugu ve baçlangiçtan beri oynanan bir §ey oldugu (2013, s. 70) görü§ündedir. Buna binaen çocuk oyunlari, kültür olarak dü§ünülmü§, içinde barindirdigi degerler ögretisi ise kültürel deger olarak ele alinmiçtir. Bu
baglamda çaliçmamizda iki farkli cografyadan ayni kültürel degerlere sahip bir milletin çocuk oyunlarinda ortak kültürel degerlerin nasil yansitildigi incelenmeye çaliçilacaktir.
Özbekistan ve Güney Azerbaycan Çocuk Oyunlarinda Ortak Kültürel Degerler
Büyüge saygi yahut büyüklük bilinci. Türklerde büyüklere saygi, manevî degerlerin baçinda gelmektedir. Türk töresinde yaçça büyük olanlara "aksakal" diye hitap edilir, fikirlerine, ögütlerine önem verilir. Büyüklük kavrami, ayni zamanda sosyal statü farki olarak da kar§imiza çikmaktadir. Aslinda ya§ ve sosyal statü açisindan büyüklükle ilgili terimler, ayri olsalar da zaman zaman ikisi için de kullanilmi§tir. Örnegin, bey, aga gibi terimler sosyal statü belirtisi olmasinin yani sira yaçça büyük olan ki§i için de kullanilmaktadir.
Örnegin, Güney Azerbaycan'da "Börk qapdi qaçdi" adiyla bilinen oyunda takim liderleri yaçça büyük olan çocuklardan seçilerek "bey" diye adlandirilir. (Mammadov, 2023, s. 45-46) Bu oyunda büyüklere duyulan saygi, hem ebe/takim lideri belirleme yöntemi hem de bu amaçla seçilen çocugun oyundaki rolü için kullanilan adlandirma araciligiyla yansitilmi§tir. Bazi oyunlarda grup liderinin belirli dinî statüye sahip olan kimseler için kullanilan "molla" terimi ile adlandirilmasi (Mammadov, 2023, s. 45) da benzer özellik açisindan ele alinabilir.
Özbekistan çocuk oyunlarinda geçen "Tuyang qayoqda?" adli sanamanin varyantlarindan birinde "aga" ve "taga" (tay aga) gibi sözcükler kullanilmaktadir:
- Karim og'a,
- Labbay, tog'a
- Tuyang qoyda?
- Olatog'da. (Sultonov vd., 1992, s. 61)
Oyunlardaki ebe adlandirmalarinin "o'yinboshi", "onaboshi", "jo'raboshi", "boshliq" (Nafasova, 2023, s. 66) gibi sözcüklerle ifadesi sosyal statünün oyundaki yansimasi olarak degerlendirilebilir. Burada dikkat edilmesi gereken bir önemli husus da çocugun büyüklük bilincine sahip olarak oynadigi oyunlarda yetiçkinleri taklit etmesidir. Safarov (2013, s. 5), çocugun kovasinda su taçidiginda, çamurdan ev yaptiginda sadece oyun oynamadigini, ayni zamanda büyüklerin içini taklit ederek ögrendigini belirtir.
Vatanseverlik. Yurt, vatan kavramlari bazi toplumlar için maddî ve manevî anlamda sinir belirleyici kavramlardandir. Türk milleti de bu toplumlardandir. Vatani sevmek, onu korumak veya cenkler Türkler için her daim önemli bir mesele olmuçtur. Ayni zamanda esirlik ve esirlikten kurtarma/kurtarilma ile ilgili motiflere de sözlü edebiyatimizda yer yer rastlamaktayiz.
"Qala qala" oyununda da (Mammadov, 2023, s. 129) benzer motif karçimiza çikmaktadir. Bu oyunda çocuklar iki gruba ayrilir, el ele tutuçarak birbirlerine dogru yürürler. Diger gruptaki çocuklardan birinin elini açip onu "esir" alirlar. Daha sonra "esir"in çocugun oldugu grup tekrar ellerini birakmadan onu kurtarmaya çaliçir.
Benzer içerige sahip Özbek çocuk oyunu olarak "Urib qochish" (Safarov, 2013, s. 54) oyununu gösterebiliriz. Bu oyun da iki takim halinde oynanir. Çocuklardan biri rakip takimin üyelerinden birini "vurup kaçar". Vurulan çocuk da kaçan çocugun peçinden o takimin oldugu yere kadar koçar. Çocuk takimina ulaçana kadar ona tekrar dokunamazsa orada "esir " olarak kalir. "§ax-§ax" (Safarov, 2013, s. 50), "Kun va tun" (Safarov, 2013, s. 60) gibi oyunlarda da esir ve esircilik motifine rastlanmiçtir. "Qo'rg'on olish" (Kale alma) oyunu da tarihi cengaverlik oyunlarindandir (Safarov, 2013, s. 5).
At motifi. Atin Türkler için önemi herkesçe bilinmektedir. Türk lehçelerinde sadece atla ilgili atasözleri, adetler, inançlar vd. saymakla bitmeyecek kadar fazladir. At ile ilgili terimler, e§ya ve aksesuarlar da oldukça fazladir. Örnegin bir çaliçmaya göre (Solak Saglam, 2021, s. 450-456),
sadece Saha TCrkçesinde atin yürüyü§/ko§ma §ekli ile ilgili 23, âzâlari ile ilgili 14, aksesuar ve eçyalari için kullanilan 43 terim mevcuttur. Ba§ka bir örnek vermek gerekirse atin alin kisminin ortasi (iki kaçinin arasi) "ka§ka, ga§ga" olarak adlandirilmi§ ve bu terimden günümüzde íran'in güney kesimlerinde (isfahan, Fars, Buçehr gibi eyaletlerde) yaçayan Türk toplulugu, "Kaçkaylar" olarak adlandirilmi§tir. Atin bu kadar önemli oldugu bir toplumda at motifinin çocuk oyunlarinda da kendine yer edinmemesi mümkün degildir.
Özbekistan sahasinda yer alan "Ot choptirish" adli oyunda çocuklar at yariçlarindaki yariçmacilari taklit ederler. Oyuncular 1-1.5 m. agaç parçasinin (dut agaci) kabugunu kesip üzerini temizleyerek nakiçlarla süslerler. Ayni zamanda bu agaci renklerle bezeyen çocuklar, bazen de k^ük at peçeleri hazirlayip kullanirlar. (Nafasova, 2023, s. 44) Bu oyunda ele alinabilecek birkaç husus var. Öncelikle çocuklarin oyuna hazirlani§ biçiminden, özenmesinden de anlaçilacagi üzere at, önemli konuma sahiptir. Alinan kaynaktaki bilgiye göre, baharda büyükler için düzenlenen "Poyga", "Uloq" gibi oyunlar, çocuklarin "Ot choptirish" oyununa olan ilgisini de arttirmaktadir. (Nafasova, 2023, s. 45) Büyükler arasinda oynanan benzer "At sürmek" oyununun Tahhar çehrinde yaçayan Özbekler tarafindan da oynandigi bilinmektedir. (Oyghagh, 2G19, s. 145) Büyükler tarafindan oynanan oyuna özenme durumu, çocuk oyunundaki taklidî özelligi arttirmakla birlikte, ayni zamanda çocuklarda büyüklerin gerçek atla oynadigi oyuna olan merakin ve dolayisiyla gerçek anlamda at binmeye olan hevesin de kuvvetlenmesini destekler. Bazen çocuklarin özel peçe hazirlamasi da kendilerini bir nevi bu gerçeklige aliçtirmasindan kaynaklidir. Nihayetinde çocugun dünyasinda oynadigi oyun onun için ciddî bir eglencedir.
Güney Azerbaycan'da oynanan çocuk oyunlarindan "Atimin ba§i qizil" adli oyunda hem benzer yaklaçim hem de benzer s^eç söz konusudur. Çocuklardan biri digerinin sirtina binerek at sürmenin taklidini yapar. Ancak burada birbirleriyle yariçma söz konusu degildir. Sirta binen çocuk, oyun tekerlemesiyle "Atimin ba§i qizil" diye "atini" güzelleyerek "Almiçam seksen tümene, vermerem doxsan tümene" diye devam eder. (Mammadov, 2023, s. 82) Bu söylemlerden hareketle yine Güney Azerbaycan'da da atin çocuklarin dünyasinda oyun vasitasiyla önemli bir yer edindigini söyleyebiliriz. Ayni zamanda çubuk, agaçlarla oynanan "At at oynamak", "At oynatmak" (§ahmersi, 2007, s. 17-18) gibi oyunlarin da varligi bu iki sahadaki benzerliklerdendir.
Kisaca Türk kültürünün ortak degeri olan at motifi, verilen çocuk oyunlari örneklerinde de görüldügü gibi toplumun deger olgusu olarak çocuklarin oyun dünyasina ta§inmi§tir. Çocuklar farkinda olarak veya olmayarak bu degere sahip çikip ihtiram ve ihtiçamina layik biçimde yaklaçim sergilemekle bu olguyu daha degerli kilmaktadirlar.
Müzik aletleri. Geni§ cografyaya yayilmi§ olan Türklerin kültüründe kendine yer edinmi§ dombra, kopuz, saz, tar (çeçitleri) gibi pek fazla müzik aleti mevcuttur. Belli bir tarihî s^eçten geçmesi, milletle özde§le§mesi nedeniyle bu tür müzik aletleri kültürel öge olarak kabul edilmekle birlikte "degerler" kavrami bünyesinde de kendi yerini alir. Özbekistan çocuk oyunlarinda kullanilan sanamalarda geçen karnay (özel uzun nefesli alet) ve surnay (zurna) da bu örneklerdendir. Birçok oyunda yer alan takim liderlerinin karçilikli söyledigi tekerlemenin sonunda "Karnaymi, surnaymi?" diye sorulur ve adi söylenen çocuk karnay söylense karnay, surnay söylense surnay sesi çikarir. Bazen bunlara "childirma" (def), "nog'ora" (nakkare) (Safarov, 2G13, s. 6, s. 146; Nafasova, 2023, s. 63) gibi aletler de eklenir. "Karnaymi, surnay" (Safarov, 2G13, s. 66-67) adli ayri bir oyun da vardir.
"Çoban-çoban" adli Güney Azerbaycan çocuk oyununda da benzerlik saptanmiçtir. Karçilikli soru cevap §eklinde söylenen tekerlemenin sonunda "zurna", "qaval" gibi müzik aletleri
söylenir. (Mammadov, 2023, s. 98) "Karnaymi, surnaymi?" tekerlemesinin bazi varyantlarinda (Sultonov vd., 1992, s. 61) bu oyunda oldugu gibi toy/dügün motifi de vardir:
- Bu nima yigin?
- O'g'limga to'y.
- Karnaymi? Surnay?
- Karnay.
- Hansi qizin toyudur?
- Bahruz qizimin.
- Na ila galak?
- Zurna qavalla.
Buna ek olarak "Kö§ki balaban" oyununun (Mammadov, 2023, s. 58) adlandirilmasinda müzik aletinin adi kullanilmiçtir. Ayni zamanda bu oyunun oynanmasinda da müzik ve dans motifleri yer almaktadir.
Nevruz. Bahar bayrami olarak kutlanan Nevruz bayraminin da Türk kültüründe kendine özgü konumu vardir. Nevruz zamaninda giysiden yemege müzikten gösteriye çe§itli özel kültürel etkinlikler yapilir, sergilenir. Gerek Özbekistan'da gerek Güney Azerbaycan'da bu bayram günleri coçkulu geçer. Havalarin isindigi Nevruz bayrami günlerinde çocuklar da oyunlar oynamaya ba§lar. "Dorboz" oyunu Özbekistan'da baharda oynanan oyunlardandir. (Nafasova, 2023, s. 4143)
Güney Azerbaycan sahasinda "Badam", "Caviz", "Qayi§ qapdi" (Mammadov, 2023, s. 56) gibi oyunlar da Nevruz bayrami günlerinde oynanmaktadir. ilk iki oyunda kullanilan oyun araç gereçleri Nevruz sofralarinda masaya konan badem, ceviz vs. türünden kuru yemiçlerdir.
Oyun adlandirmalarindaki benzerlik. Çocuk oyunlarinin adlandirilmasinda belli özellikler ön plana çikmaktadir. Bazi oyunlar eyleme göre adlandirilirken, bazisi oyundaki araç, bir digeri oyunda geçen sözlü formül esas alinarak adlandirilir. (Mammadov, 2023, s. 28-33) Oyun adlari dil yapisinin özelligini ta§ir, ayni zamanda biçimsel olarak kültürel yaklaçimi da ortaya koyar. Kültürün canli taçiyicisi olan dili degerler sistemi içinde ele almamiz yerinde olacaktir. Bu dogrultuda Özbekistan ve Güney Azerbaycan çocuk oyunlarini inceledigimizde benzer yaklaçimla adlandirilan oyunlara rastladik. Onlardan bazilari §unlardir:
"Chillak" - "Çiling agac", "Besh tosh" - "Beç daç", "Qo'rg'on olish" - "Qala qala", "Oshiq" - "Açiq", "Ha kishma, kishma, kishma" - "Ha pi$da, pi^da, piçda".
Bu oyunlardan bazilari oyundaki alete, bazilari eyleme, bazilari ise sözlü formüle göre adlandirilmiçtir. Bu da ortak kültürel yaklaçima dayali dü§ünce yapisinin göstergesidir.
SONUÇ
Yapilan kar§ila§tirmalar ve incelemeler sonucunda Özbekistan ve Güney Azerbaycan çocuk oyunlari örneklerinde kültürel degerlerin yansimasinin izlerine rastladik. Bu özelliklerin oyunlara ta§inmi§ olmasi §u açilardan önem arz etmektedir: 1. Bu degerleri gelecek kuçaklara aktarmak; 2. Ortak kültürel degerlerin varliginin her alanda kendini gösterdigi; 3. Bu ortak degerlerden yola çikarak kültürel yakinligin daha da geli§tirilebilir olduguna katki saglamak. Bunun yani sira her zaman söyledigimiz gibi geliçen ve dönü§en dünyamizda kültürümüzün en ulvi özelliklerini içinde barindiran çocuk oyunlarinin unutulmaya yüz tuttugu gerçegini hatirlamak ve bu durumu önlemek için yeni çözüm yollari üretmeye çaliçmak da bizlerin vazifesidir.
Güney Azerbaycan ve Özbekistan çocuk oyunlari birkaç örnek esas alinarak kültürel deger olarak nitelendirdigimiz alti özellik üzerinden incelenmi§ ve kar§ila§tirilmi§tir. Elde edilen bulgular ayri altbaçliklar halinde verilmiçtir.
Bu yazi, ba§ta da belirtildigi gibi ortak degerler üzerine yapilmi§ ve yapilabilecek
incelemelerin sadece bir örnegidir. Çaliçmamizda yapilan degerlendirmeler, kar§ila§tirilan
örnekler ve elde edilen bulgular materyallerin geni§letilmesi ve farkli yöntemlerin uygulanmasiyla
daha da geniçletilebilir.
KAYNAKÇA
1. Çelikkaya, H. (1996). FonksiyonelEgitim Sosyolojisi, istanbul: Alfa Yayinlari.
2. Gökalp, Z. (2023). Tûrkçûlûgûn Esaslari, 12. Baski. istanbul: Ötüken Ne§riyat.
3. Gül, R. (2013). Bir Deger Egitimi Olarak tlkögretim Döneminde Dogruluk Egitimi, Yüksek Lisans Tezi. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dali, Çorum.
4. Huizinga, J. (2013). Homo Ludens. Oyunun Toplumsal !§levi Üzerine Bir Deneme, 4. Baski. istanbul: Ayrinti Yayinlari.
5. Mammadov, I. (2023). Güney Azerbaycan Çocuk Oyunlari. Ankara: Bengü Yayinlari.
6. Nafasova, H. U. (2023). Bolalar O'yinlari: An'anaviylik va Zamonaviylik (Qashqadaryo ViloyatiMisolida), Magistrlik Dissertatsiyasi. O'zbekiston Milliy Universiteti Tarix Fakulteti Antropologiya va Etnologiya Kafedrasi, Toshkent.
7. Oyghagh, K. (2019). Afganistan'in Tahhar §ehrinde Yaçayan Özbek Türklerinin Folkloru, Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü Çagdaç Türk Lehçeleri ve Edebiyatlari Ana Bilim Dali, Erzurum.
8. Safarov, O. (2013). O'zbekXalqBolalar O'yinlari. Toshkent: Sharq.
9. Solak Saglam, M. (2021). "Saha (Yakut) Türklerinde Ati Tanimlayici Kelime ve Kelime Gruplarini Siniflandirma Denemesi", TürkDünyasiîncelemeleriDergisi, 21/2, 2021, ss. 439460.
10. Sultonov, Y., Raxmonov N., Turdimov Sh. (1992). Chittigul. Toshkent: O'qituvchi.
11. §ahmersi, P. Z. (2007). Bazihai mehelli Azerbaycan, Tebriz: Ne§r Ekhter.
12. ( ÏfAl ,jjjjj j^j ,jUjbjiî ^k^ ^ Ifrjjlj ^jlj jjjjj )
13. TDK (2012). Tûrkçe Sözlük, 11. Baski. Ankara.
