CC BY
2UOT : 362. 8. 82-1. 82-7
ZAMAN GARAYEVIN EDEBI VE ILMI FAALIYYETI
KAMiL FiKR9T OGLU ADi§iMNOV
Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi §eki §ubesinin dosenti ANAS'in Seki Bölgesel Bilim Merkezinin aparici elmi i§9isi, §aki, Azarbaycan
Öz §eki'deki edebi muhit uzun ve ilging bir geli§im yolu kat etmi§tir. Kaynaklar, XIII. Yüzyildan beri buradaki zengin edebi muhitten bahs eder, ancak ölgülü ideolojikyasaklar, bölgedeki edebi muhitin sistematik bir §ekilde incelenmesine izin verilmez. XX. Yüzyilin 90li yillarinda Azerbaycan halkinin tarihi ve ebedi bagimsizligi, diger bilim dallarinda oldugu gibi, bagimsiz edebiyat biliminin ana görevini, ulusal edebiyati zenginle§tirmek igin bölgesel edebi muhitlerin incelenmesi ve tanitilmasi olarak belirler. Qünkü bölge edebiyati incelenmeden ulusal edebiyatin olu§amayacagi belirlenmi§tir. XX.Yüzyil§eki edebiyatmuhitinin enyetenekli temsilcilerinden Zaman Garayev'in edebi ve bilimselmirasinin incelenmesi bu ihtiyagtan kaynaklanmi§tir. Öteyandan Sovyet ideolojisi yillarinda, edebiyatin "bigim ve ulusal igerik olarak sosyalist" ideolojik talepleri §eki edebi muhitinde,özellikle Zaman Garayev'in edebi ve bilimsel gali§malarinin ne ölgüde takip edildigi ve yazarin ulusal ölgütler temelinde yazdigini okuyuculara ula§tirmak ara§tirmacinin temel amaglarindan biridir.
Makalede XX.yüzyilin 50-90 larinda ve XXI. yüzyilin ba§larinda Azerbaycanin kültür ve edebiyat merkezlerinden biri olan §ekfnin Büyük Dehne köyünde dünyaya göz agarak Azerbaycan edebi ve ilmi muhitinde taninan Zaman Garayev in bedii yaraticiliginin geli§mesindeki etkenlerden, yazarin §eki edebi muhitinde büyüyüp Azerbaycan edebi mühitindeki yeri konu edilmektedir. Makale yazari ünlü yazar Zaman Garayev in edebi ve ilmi yaradiciligi konu edilmekde, hakkinda degerlendirmeler yapilmakta ve o nun bedii ve ilmi ar§ivinin daha geni§, monografik istikamete ara§tirilmaya ihtiyag duydugu belirtilmektedi.
Anahtar kelimeler: edebi ve ilmi faaliyet, yazar, roman, hikaye, bedii yaraticilik, "Nuha fehlesi" gazetesi, §eki edebi mühiti
XX.Yüzyilin 40'li ve 50'li yillarinda, §eki Fehlesi gazetesinin yazi i§leri bürosu altindaki Sebuhi edebiyat meclisi, §eki'deki edebi muhtin geli§mesinde ve edebi süre9lerin yönlendirilmesinde önemli rol oynami§tir. Azerbaycan edebiyatinin parlak isimleri Bahtiyar Vahabzade ve Mehdi Hüseyin sik sik Bakü'den §eki'ye gelerek meclisin gen9 yazarlarini yeni yaratici ba§arilara te§vik ettiler. Yetenekli yazarlar Mehyeddin Abbasov, Lütfali Hasanov, Nurpa§a Hümmetov, Hüseyin Raslov, Memmed £elebiyev, Yagub Mahir, Muhtar ve Valeh Giyasi karde§ler, §akir Hayal, Suragat Gurbani ve diger yazarlar meclis üyeleri arasinda yer almi§tir. Bunlar arasinda yaratici tarzinin ulusal özellikleriyle Zaman Garayev dikkati 9eker.
XX. yüzyilin 50-90,yillarinda ve XXI. yüzyilin ba§larinda §eki'de edebi mühitin yaranmasi ve geli§mesinde müstesna hizmetleri olan söz sarraflarindan biri Zaman GarayeVdir. O, daha gen9liginde yazip-yaratmak sevincini ya§ami§, 1951 senesinde 20 ya§li gen9 yazar devrinin taninmi§ edebi dergisi olan "inqilab va Medeniyyef'de "Te§ebbüs" adli hikayesi me§hur imzalarla bir sirada ne§r edilmi§tir. Bu edebi ba§ari Zaman Garayev'i yeni yaraticiliga heveslendirmi§, o, büyük edebiyat yolunda katiyetle adimlamaga ba§lami§tir.1947,de S.M.Kirov adina Azerbaycan Devlet Üniversitesinin filologiya bölümünü kazanmasi ve edebi aktivitelerin prensiplerini derinden ögrenip saygin hocalarla ders görmesi onu bedii ve ilmi faaliyyete i9tenlikle baglami§tir. Ba§ari dolu üniversite yillarindan sonra 1952'de lisede edebiyat ögretmeni olarak faaliyete ba§lamanin yani sira ilerdeki yazarligi i9in gözlemlerde bulunuyor. 1954 senesine kadar Kasim ismayilov (§imdiki Goranboy) ilinin Goranboy köyünde egitimi geregi Azerbaycan dili ve edebiyati ögretmeni olarak 9ali§mi§tir. Ailevi durumlar nedeniyle §eki'ye geri dönen Zaman Garayev ilk önce egitimsel faaliyetini 1 sayli Kü9ük Dehne №2 1 köy orta okulunda, 1959 senesinin Eylül ayindan 1961 senesinin
Eylül aynina kadar Böyük Dehne köy orta okulunda Azerbaycan dili ve edebiyati ögretmenligi yapmi§tir.
1954 yilindan "Nuha fehlesi" gazetesinin bünyesinde bulunan "Sebuhi" edebi derneginin aktiv üyesi olan gen9 yazar, sonralar sanatsal yaraticilik küdreti itibari ile sadce §eki'nin degil, ayni zamanda ulusal edebi mühitinin küdretli kalem sahiplerinden birine dönü§mü§tür. Yazar kendisi "Nuha fehlesi" gazetesinin onun sanatsal, ilmi ve gazete yazarligi yönünde oynadigi kaydadeger rolü degerlendirerek yazmi§ti: "Ben 1954 senesinden "Nuha fehlesi" gazetesinin yayinlamasinda i§tirak ediyorum. Gazetede makalelerim, hikaye ve kö§e yazilarim basilmi§tir. Yazarligimin geli§mesinde bu gazetenin 9ok büyük rolu bulunmaktadir.
1955'de "^eyran9öl gorugunda" adli romanimi yaziyordum. Gazete hemin romanimdan bölümler ne§r ediliyordu, bu da beni gergin 9ali§maya zorladi. Ve böylece bu gazete benim ifin bir okul rolü üstlenmi§ oldu. Bilmedigim ve zorlandigim alanlari gazete vesileligi ile ögrendim "[1] Belirttigimiz üzere yazarin yaraticilik yolunun, konu, §ekil ve ideoloji bakimindan geli§mesinde ve dolgunla§masinda "Nuha fehlesi" gazetesinin rolü büyük olmu§tur. 1950-19704erde gazetenin 9ok az sayisi vardi ki orada Zaman GarayeVin imzasi bulunmami§ olsun. Gazetenin 1950-19704erdeki sayilarinda - "Emioglular"(1956), "Dostlar"(1956), "Haradasan, ay Agamali?"(1956), "Mat galasi i§" (1956), "Garanlig bir gecede" (1957)[2], "Ba§ipapaglilar"(1957)[3], "Küren"(1957)[4], "Payiz xezelleri"(1958)[5], "Papag" (1958)[6], "Temizlik kagizi"(1959)[7], "Canavar duasi" (1959)[8], "Gonagim olun"(1959)[9], "Menzer Hala" (1959)[10], "Sedrin kömayi"(1960)[11], "Caduger" (1960)[12], "Gemdagidan"(1961)[13] "Garanlik bir gecede" (1961)[14], "Evez9iler" (1966)[15], "Seyid Rail" (1970)[16], "Töhmet" (1973)[17] hikayeleri ne§r edilmi§tir.
Daha XX. yüzyilin 60. yillarinda yazarin yaraticilik örnekleri mazmun, dil ve üslup hususiyetleri bakimindan 9agda§larinin dikkatini 9ekmi§, bu yillarda §eki yazarlarinin yaraticilik yolunu daima izleyen ve onlarin edebi meclislerinde i§tirak ederek istikamet veren Bahtiyar Vahabzade, Sabit Rehman gibi küdretli bedii fikir sahipleri onun hikayeleri hakkinda ho§ sözler söylemi§ler. Yazarin 9agda§i ve kalem dostu olan Hüseyin Resulov "Genc edebi qüvvelere gaygi göstermeli" adli yazisinda Zaman Garayev'in yazilarinin bedii gücünü degerlendirerek yazmi§tir:"...Genc yazar Z.Garayev'in "Ceyran9öl gorugunda" romani "Azerbaycan" dergisinde ne§r edilmi§tir. Zaman Garayev 9e§itli konularda bir sira okunakli hikayeler de yazmi§tir"[18] Yazarin gözlemlerinin toplaminin sonucu olan hicvi ve mai§et konulu hikayeleri henüz orta okulda ögretmenlik yillarinda -1959 ve 1961 - senesinde ne§r edilmi§tir. "Küren" (1959) ve "Gonagim olun" (1961) adli hikayeler kitabi edebiyat ortaminda yazarini §öhrete ula§tirmi§tir. §eki'de bulunan edebi prosedurlari her zaman izleyen türk dünyasinin küdretli §airi Bahtiyar Vahabzadenin manevi yardimi ile genc yazarin edebi ba§arilari göz önünde bulundurularak 196Tde Azerbaycan SSR Yazi9ilar ittifaki üyeligine kabul edilmi§tir. £ali§malarinin 9ogunu memleketi §eki'de yapan yazar 1961 senesinde Bakü'ye ta§inir ve burada bir sira önemli vazifelerde 9ali§iyor. Gergin 9ali§malar talep eden Bakü edebi ortami Zaman Garayev'in yaraticilik laboratuarini yeni - yeni eserlerle zenginle§tirmi§, 1959-2000'lerde sanatsal ve ilmi-publisistik karakterli 10 kitapin ne§ri ile sonu9lanmi§tir. Zengin hayat tecrübesi, özellikle, Azerbaycan Devlet Radio ve Televizyon Programlari Ba§kanliginda (1961-1967), "Genclik" ne§riyatinda (1967-1971), "Kend hayati" dergisinde (1971), yeniden Azerbaycan Devlet Radyo ve Televizyon Programlari Ba§kanliginda (1971-1980), Radyonun informasya Ba§ Redaksiyasfnda (1980-1991) ve "Hak sözü" gazetesinde 9ali§tigi yillar yazarin edebi, ilmi ve gazetecilik dünyasinin konu bakimindan zenginle§mesinde büyük rol oynami§tir.
Yazarin, eserin ebati ve türünden asili olmayarak her bir eserinde aktual nitelikli konu, insanlarin ruhsal durumu, sosyal iktisadi hayati, dü§ünce §ekli, yazarlik cesareti, edebi detaya realist, objektiv yakla§im hakimdir. "Töhmat", "Temizlik kagiti", "Canavar duasi", "Sedrin yardimi","Caduger", "Gemdagidan" va s. hikayelerde cemiyetin 9e§itli kutuplarina objektiv baki§i, disident yakla§im, real aksettirme okuyucunu memnun eden sanatsal dil hakimdir. Mükemmel edebiyat uzmaninin kalem tükettigi hikayelerin nesr dilinde ilk ba§tan dikkati 9ekiyor. Yazarin yaraticilik örnekleri i9erisinde yer alan en okunakli eserlerinden biri de günümüz neslinin
vatanseverlik terbiyesinde ehimiyetli kaynaklardan olan, efsanevi partizan Ehmediyye Cebrayilov'un ömür ve sava§ hayatini ele aldigi "Hargo" romanidir. Roman yazildiktan sonra ne§r edilmek için "Azarbaycan" dergisine takdim edilmi§, ancak eserin aktual ideyasi ve mazmunu, Fransada bulunmayan yazarin böylesine bir etkili roman yazmasi, yazar tahayyülüne §üphe zemininde derginin mes'ul görevlileri tarafindan gözardi edilmiçtir. Aslinda yazar eserini realizm üzerinde kurmu§, hatta eserin ba§ kahramani Ehmediyye CebrayiFov hakkinda çok sayida kaynakla tani§mi§, ayni zamanda onun yakin arkadaçi olmu§, sava§ hayatinin esas sujetlerini kahramanin söhbetlerinden yaziya dökmü§tür. Romanin dergide çikarilmasi ile bagli yaranmi§ zorlugu halk yazari Ebülhesen aradan kaldirmi§, eseri okuyup begenmi§, bu sebepten kaydadegereser onun görü§ü ile 1966 da "Azarbaycan" dergisinde, bir il sonra ise kitap çeklinde "Genclik" neçriyatinda basilmiçtir.
1990 larin baçinda Karabag munakaçasi zemininde ermeni terrorcularina nefretini ifade etmek, onlarin esas korku kaynagi gibi Ehmediyye Cebrayilov'un sava§ yolu istikametinde yazar eseri yeniden bir sira ilavalerle ne§r ettirmegi planla§tirmi§, bu arzu 1998'de gerçekle§mi§, roman ayni yil yeniden ne§r edilmiçtir. Yazar bu esere Karabagda ermeni terrorculari tarafindan hayata geçirilmiç tarihi cinayetleri de ilave etmiçtir.
Zaman Garayev ulusal edebi ortamda araçtirmaci-yazar olarak da bilinmektedir. O, yetenekli araçtirmaci olarak XX. asrin taninmiç yazarlarindan olan Süleyman Rehimovun romanlardan oluçan eserlerini incelemi§, "Süleyman Rehimovun Romanlari" konulu doktora tezi yazmiçtir. Onun yetenekli yazarlik kalemi araçtirmacilik yönüyle bir-birini tamamlamiçtir. Bildigimiz gibi, realist nesrin kurucusu olan Mirze Feteli Ahundzade hakkinda edebiyat bilimimiz kayda deger araçtimalari ile zengindir. Feyzulla Kasimzade, Mir Celal Paçayev, Hidayet Efendiyev, Nadir Memmedov, Sadik Murtuzayev ve diger araçtirmacilarimizin kalemide büyük ustat Mirze Fetelinin ömür ve sanat yolu incelenmiçtir. Fakat üzülerek söylemeliyiz ki, araçtirmaci-yazar Zaman Garayev'in Mirze Feteli Ahundzade ile ilgili araçtirmalari gün yüzüne çikmamiç tarihin karanlik sayfalarina gömülü kalmiçtir. Yazarin arçivinde bulunan öz geçmiçin denedindigimiz bilgiye göre "Ahundzade'nin edebi irsinin araçtirilmasi yönündeki çaliçmalarini yorulmadan, çok ciddi çekilde yapmi§, derin araçtirmalarda bulunmuç, Sovyet edebi biliminin Onun üzerine gölge saldigi bazi durumlari ele§tirmi§, kendi §ahsi ile ilgili bazi hakikatleri gün yüzüne çikarmiçtir.
Tüm bunlarin tutarli delillerle isbatini bagaran Zaman Garayev M.F. Ahundzadenin günümüze kadar ilme malum olmayan "Seferda" ve "iran sahinin Kafkaza seyaheti" romanlarini da araçtirmalarinin sonucunda bulmuçtur. O, büyük mütefekkirin "Seferda" adli hatira romanini "Azerbaycan" dergisinin 10. sayisinda ne§r ettirmiçtir. Z.Garayev Mirze Feteli'yle ilgili ilmi araçtirmalar yapmakla yetinmemiç, büyük mütefekkirin hayatini ele alan "Amansiz vezir" romanini, "Vay Süru§!", "Nazir", "§eni yüksak xan", "Rehimsiz çekillar" ve b. hikayeleri de kaleme almi§tir"[19]
Edebiyat tarihimiz, özellikle, Ahundzade araçtirmaciligi için büyük önem taçiyan isimlerini yukarida verdigimiz eserlerin ilmi-edebi ortamlara ulaçtirilmasi bagimsiz edebiyat biliminin yapmali oldugu esas görevlerinden oldugu dü§üncesindeyiz ve M.F. Ahundzade hakkinda ilmi araçtirmalar yapan her bir araçtirmaci mutlaka Zaman Garayev'in arçivine yüz tutmalidir. Bu büyük edebi-ilmi diapozonlu §ahsiyetin yaradicilik yolu hakkinda az hacmli bir makalede geni§ bilgi vermek imkanindan mahrum olmakta ve yazarin ilmi-edebi irsini monografik (geni§) istikamette araçtirma niyetinde bulundugumuzu da söylemi§ olalim.
Sonuç
Sonuç olarak, Zaman Garayev'in hizmetleri yirminci yüzyildaki §eki'nin edebi ve bilimsel ortaminin geliçtirilmesi ve zenginleçtirilmesinde büyük rol oynadi. Yazarin yazdigi çeçitli öyküler, §eki'nin sosyo-ekonomik, sosyo-politik yaçamini, halkin ruhunu, dilinin sözdizimsel özelliklerini ve dü§üncesini ögrenmede büyük miktarda sanatsal ve bilimsel degere sahiptir. Yazarin bilimsel yaraticiliginin zirvesi sayilan seçkin oyun yazari Mirza Fatali Ahundzaden'in edebi-sanatsal mirasi hakkinda yaptigi fikirler ve araçtirmalar, Ahundzaden'i zenginleçtiren gerçeklerin yani sira çok önemli bir hizmettir. Yazarin bilimsel yaraticiliginin zirvesi sayilan seçkin oyun yazari Mirza Fatali
Ahundzaden'in edebi-sanatsal mirasi hakkinda yaptigi fikirler ve araçtirmalar, Ahundzaden'i zenginle§tiren gerçeklerin yani sira çok önemli bir hizmettir.
KAYNAKLAR
1. GARAYEV, Z .,Temizlik kagiti: hikaye, "Nuha fehlesi", gazetesi, Nuha, (1959), 28-30 agustos
2. GARAYEV, Z. , Canavar duasi: hikaye, " Nuha fehlesi" gazetesi, Nuha, (1959),14 haziran
3. GARAYEV, Z .,Gonagim ol: hekaye, " Nuha fehlesi", gazetesi, Nuha, (1959), 20 aralik
4. GARAYEV, Z ., Payiz hezelleri: hikaye, " Nuha fehlesi", gazetesi, Nuxa, (1958), 12 ekim
5. GARAYEV, Z., Sedrin " kömeyi": hikaye, " Nuha fehlesi", gazetesi, Nuha, (1960), 19 haziran
6. GARAYEV, Z. , Gemdagidan: hikaye," Nuha fehlesi", gazetesi, Nuha, (1961), 11 sgustos
7. GARAYEV, Z. , Garanlik bir gecede: hikaye. " Nuha fehlesi", gazetesi, Nuha, ,(1961), 18 ocak
8. GARAYEV, Z. , Caduger: hikaye. "Nuha fehlesi", gazetesi.,Nuha, (1960), 22 mayis
9. GARAYEV,Z. , Töhmet: hikaye. " Çeki fehlesi", gazetesi., Çeki, (1973), 21 temmuz
10. GARAYEV,Z. , Papak: hikaye. " Nuha fehlesi", gazetesi., Nuha, (1960), 12 agustos
11. GARAYEV,Z. , Baçipapaglilar: hikaye. " Nuha fehlesi", gazetesi., Nuha, (1957), 6-9-11ekim
12. GARAYEV, Z. ,Küren: hikaye. "Nuha fehlesi", gazetesi.,Nuha, (1957), 16-21 haziran
13. GARAYEV,Z. Evezçiler: hikaye. " Nuha fehlesi", gazetesi., Nuha, ,(1966), 8 mayis
14. GARAYEV,Z., Seyid Refi: hikaya. " Çeki fehlesi", gazetesi., Çeki, (1970), 21 mart
15. GARAYEV,Z. , Menzer hala: hikaye. "Nuha fehlesi", gazetesi.,Nuha, (1959), 17-20-22-24 mayis
16. GARAYEV,Z.Gencedebiyatheveskarlarmabüyükkaygi. " Nuha fehlesi", gazetesi., Nuha, (1957),
23 ocak
17. 17.ZAMAN GARAYEV:Tercümeyi-hal. (elyazmasi). 4 s.
18. RESULOV,H, Ganc edebi kuvvelere kaygi göstermeli. " Nuhafehlesi", gazetesi., Nuha, (1960),
24 ocak
