CC BY
25KÜLLtYE
ULUSLARARASI SOSYAL BÎLÎMLER DERGÎSÎ
INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES
Dariilbedayi'nin Kuruluçundaki Tartiçmalar ve Reçat Nuri Giintekin'in Katkilari*
Bilal DEMÜT
Öz
1914 yilinda devletin ilk ödenekli tiyatro kurumu olarak kurulan Darülbedayi, ytiz yili açkrn tarihi ile Türk tiyatrosu adina çok önemli bir yerde durmaktadir. Kuruldugu ilk yillarda birçok tartiçmaya konu olan Darülbedayi, 1930'lu yillara kadar ilerleme kaydedememiçtir. Dönemin dergi ve gazetelerinde sürekli olarak tartiçilan Darülbedayi hem tiyatro muharrirleri hem de dönemin önemli ele§tirmenlerinin ilgiyle takip ettigi bir tiyatro kurumu olmuçtur. Ancak bir türlü istenilen destegi gorememiç ve bu nedenle ülkede modem tiyatronun geliçimi açisindan beklenilen geliçimi gôsterememiçtir. Çokça tartiçilan kurum, yillara göre çe§itli polemiklerin odaginda yer almiçtir.
Tartiçmalarin içerigini genellikle kurumun oyun, oyuncu ve yönetim içlerini ilgilendiren 'edebi heyet' oluçturmaktadir. Darülbedayi'nin yönetimi ve icrasi için çok önemli bir kurul olan edebi heyet iizerindeki tarti§malar, Darülbedayi'nin geliçimini engelleyen en önemli sebeplerden sayihr. Oynanacak oyunlann yerli mi adapte mi olacagi, oyuncular, yazarlar ve eserler gibi birçok tarti§ma da diger önemli tartiçmalardandir. Dönem içinde tartiçmalara dâhil olmu§ olan Re§at Nuri Güntekin Darülbedayi'nin ayakta kalmasi için mücadele etmi§ biridir. Reçat Nuri'nin katkilari tartijmalarm seyrini etkilemiçtir. Bu çaliçmada Darülbedayi'nin niteligi, kurulma amaci, kuruluçundaki olaylar ve devammda kurum üzerine tartiçilan konular ele alinacaktir.
Anahtar Kelimeler: Darülbedayi, Edebi Heyet, Tiyatro, Re§at Nuri Güntekin.
Debates on the Establishment of Darülbedayi and Contributions of Re$at Nuri
Güntekin
Abstract
Darülbedayi was established in 1914 as the first funded theatre institution of the state. With its history
of more than a century, it stands in a very important place for the Turkish theatre. Darülbedayi could not make progress until the 1930s. It was constantly discussed in the magazines and newspapers of the period. It became an institution that was followed with interest by both theatre writers and important critics of the period. However, it could not get the desired support and did not show the expected development.
The content of the discussions usually consists of the 'literary committee', which concerns the game, player and management affairs of the institution. There have been many discussions about whether the plays to be played will be local or adapted, actors, writers and works. Rejat Nuri Güntekin, who was involved in the discussions during the period, fought for the survival of Darülbedayi. Regat Nuri's contributions have influenced the course of the debates. In this study, the nature of Darülbedayi, the purpose of its establishment, the events in its establishment and the issues on the institution will be discussed.
Keywords: Darülbedayi, Literary Committee, Theatre, Re§at Nuri Güntekin.
* Bu 9ali§ma 2017 yilinda Istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde tamamlanan "Tiyatro Yazari Olarak Re§at Nuri Güntekin" bajlikli Yüksek Lisans tezindeki bir kisimdan genijletilerek üretilmi§tir.
** Ar§. Gör., Van Yüzüncii Yil Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyati Böliimü, Van /
Türkiye, e-mail: [email protected]
ORCID https://orcid.org/0000-0002-2913-7946.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gösterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Demir, Bilal (2021). "Darülbedayi'nin Kurulu§undaki Tartijmalar ve Re§at Nuri Giintekin'in
Katkilari". Külliye, 2 (2): 144-154. DOI: 10.48139/aybukulliye.981330 Makale Bilgisi / Article Information_
Geliç / Received Kabul / Accepted Tiirii / Type Sayfa / Page
10 Agustos 2021 20 Eyliil 2021 Ara$tirma Makalesi 144-154
10 August 2021 20 September 2021 Research Article
(Bu makale, yazar beyanma gore, TR DlZIN tarafindan 6ng6riilen "Etik Kurul Onayi" gerektirmemektedir.)
Extended Abstract
Dariilbedayi, current name is Istanbul City Theatre, celebrating its 100th anniversary in 2014. It is an officially financed theatre institution established by the Istanbul Municipality on October 23, 1914, to provide theatre education. The establishment of this theatre aims to ensure that the art of theatre is established in the country by providing the right theatre education and training artists who will take acting as a profession. The following names formed the founding literary committee of Dariilbedayi: Abdiilhak Hamit, Minakyan Efendi, Ahmet Fehim Pasha, Riza Tevfik, Halit Fahri and Yahya Kemal. Abdiilhak Hamit was the honorary chairman of the delegation, and Yahya Kemal was the chairman. Dariilbedayi succeeded to be the only theatre of the "Western example" not only in Istanbul but also in the whole of Turkey. Immediately after its establishment, both the financial difficulties and the effects of the First World War began to be felt slowly. With the entry of the Ottoman Empire into the war, Antoine had to return to France, and Dariilbedayi could not find the opportunity to develop rapidly due to the conscription of some teachers and students and financial difficulties.
Dariilbedayi, which was founded in 1914, staged its first domestic play in 1917. The fact that it was able to perform only one local and national play in three years. The first of these discussions is which works will be staged. The scarcity of domestic play texts is another matter of discussion. There are differences of opinion 145 among the members of the literary committee and in the newspapers on this issue. It was decided to play the adapted games, not the translation games. Dariilbedayi went through a period of disintegration between 1918 and 1919. There are problems both in terms of budget and management. Muhsin Ertugrul, one of the most important names of Turkish theatre, also left Dariilbedayi due to difficulties. After Muhsin Ertugrul left, he criticized the institution and the administrators. Upon this discussion, it was said in the press that Dariilbedayi "it has been to hell and back". Muhsin Ertugrul, affected by the discussions, loses his tough attitude towards Dariilbedayi. Muhsin Ertugrul returned to Dariilbedayi in February 1919.
In the 1919-20 season, Dariilbedayi's board of directors wanted to make some breakthroughs. With the new structuring, the Literary Committee was determined in Dariilbedayi. Names such as ibniirrefik Ahmet Nuri and Hiiseyin Suat were elected to the management, and Re§at Nuri and Salih Fuat were elected to the committee. The committee has decided which games will be played. Various studies have been carried out for the writing and staging of domestic plays. During this period, the number of local plays sent to Dariilbedayi increased because the Literary Committee gave importance to local plays. Dariilbedayi had turbulent years in the early 1920s. Because there were always disagreements between the players and the management based on committees due to financial difficulties. Important players have moved away from Dariilbedayi. Among those who left
Dariilbedayi were players such as Muhsin Ertugrul, §adi Fikret and Ra§it Ridvan. Some actors who left Dariilbedayi formed theatre groups in Istanbul and performed
in various stages.
Re§at Nuri is one of the most important names we should mention in the discussions about Dariilbedayi. Almost all of Re§at Nuri's works were first staged at Dariilbedayi or, with its changed name, Istanbul City Theatre. Many of his plays, especially adaptations and translations made in the 1920s, were written for this institution and first played here. Between 1918 and 1920, Re§ar Nuri criticizes and evaluates any play he watched in Dariilbedayi and talked about the actors in his article series titled "Tema§a Haftalari" in Zaman newspaper. Re§at Nuri's function in Dariilbedayi is not just to produce works. Since 1916, he has seriously defended Dariilbedayi in every environment. He constantly stated that Dariilbedayi should be kept alive as a Western theatre institution.
Giri§
2014 yilinda ytiziincii yilini kutlayan, bugiinkii ismi Istanbul §ehir Tiyatrolari olan Dariilbedayi, 23 Ekim 1914 yilinda Istanbul Belediyesi'nin tiyatro egitimi vermek amaciyla kurmu§ oldugu resmi odenekli bir tiyatro kurumudur. ilk olarak Dariilelhan ve tiyatro boliimii olmak iizere iki §ube §eklinde kurulan Dariilbedayi'nin adi Ali Ekrem (Bolayir) tarafindan 6nerilmi§tir (Nutku 1969: 18). Amaci sadece tiyatro alaninda degil, §ark ve Garp musikisi sahasinda da faaliyet gostermek olmu§tur. Bir sanat kurumu olan Dariilbedayi, Fransiz ekolii orneginde bir tiyatro egitim okulu olarak du§iinulmu§tiir (Nutku 1969: 21). Bu nedenle donemin Istanbul §ehremini Dr. Cemil Pa§a (Topuzlu) bu tiyatronun kurulmasma yardimci olunmasi i9in Fransiz rejisor ve o zamanlar Paris'teki Odeon Tiyatrosu miidiirii Pierre Antoine'yi iif aylik bir mukavele ile Istanbul'a getirmi§tir.
Dariilbedayi'nin kurulmasindaki temel amaf, diizgun tiyatro egitimi verilerek tiyatro sanatini iilkede saglam bir diizeye oturtmak, aktorliigii meslek edinecek sanatfilari yeti§tirmek, halkin fokfa talep ettigi tuluatfilann yerine modern tiyatro sanatim iilkede yerle§tirmektir. Antoine bu ama^la pratik ve realist bir programla i§e ba§lar. Antoine, devrinin me§hur realist tiyatrocularindandir. Hayatin oldugu gibi sahneye aktarilmasi fikrindeki realist tiyatro tavn tercih edilmi§ ve donemin Istanbul'unda hakim olan romantik tiyatro dii§iincesi dii§tinulmemi§tir (Yal?in 2002: 43).
Dariilbedayi'de verilecek dersler igin §ehzadeba§i'ndaki Riza Pa§a hanindaki Letafet binasi kiralanarak Antoine'nin emrine tahsis edilmi§tir (Ozon^^toder 1967: 120). Ogrenci kaydi burada alinmi§ ve yine derslere burada ba§lanmi§tir. Dariilbedayi'nin kurucu edebi heyetini ise §u isimler olu§turmu§tur: Abdiilhak Hamit, Minakyan Efendi, Ahmet Fehim Pa§a, Riza Tevfik, Halit Fahri ve Yahya Kemal. Heyetin onursal ba§kanlik gorevini Abdiilhak Hamit, ba§kanligim ise Yahya Kemal iistlenmi§tir. Afili^la beraber her boltime ogrenci yeti§tirilmesi 19m
hocalar tahsis edilmiç, tiyatro bôlumiinun hocalari §u isimlerden oluçmuçtur: Minakyan Efendi, Burhaneddin Tepsi, Ahmet Fehim, Riza Tevfik, §ahap Riza, Salih Fuat, Rioti Efendi, Sadik, Arif Hikmet, Kemal Emin. Yardimci hocalar ise Muhsin Ertugrul, Halit Fahri, Celai Tahsin, Hakki Tahsin'dir (Nutku 1969: 19). Dariilbedayi kurulduktan sonra yalniz Istanbul çehrinin degil, biitiin Tiirkiye'nin 'Bati ornegi' tek tiyatrosu olma baçarisi gostermiçtir (Zobu 1977: 42).
Dariilbedayi'nin kurulmasindan hemen sonra bazi olumsuz durumlar peydâ olmuçtur. Ilk giinlerden itibaren hem malî sikintilar hem de devam eden I. Diinya Savaçi'nin etkileri yavaç yavaç hissedilmeye ba§lanmi§tir. Osmanli Devleti'nin sava§a girmesiyle Antoine, Fransa'ya dônmek zorunda kalmiçtir. Ayrica bazi ôgretmen ve ôgrencilerin askere alinmalari ile malî sikintilar nedeniyle Dariilbedayi beklenilen hizla geliçme imkâni bulamamiçtir.
Antoine'den sonra Dariilbedayi dônemin ônemli tiyatrocularindan Reçit Riza sayesinde ayakta kalmiçtir. 1916'ya kadar dersler içlenmiç ancak pek faaliyet verememiçtir. 1916'da miizik bôliimii (Dariilelhan) kapanmak zorunda kalmiçtir. Bu yildan sonra Dariilbedayi sadece tiyatro bôliimiiyle devam etmiçtir. Ilk perdesini ise 20 Ocak 1916'da Hiiseyin Suat'in Emile Fabre'den uyarladigi Çilrûk Temel adli oyunla açmiçtir (§ener [t.y.]: 37). Dariilbedayi'nin oynadigi ilk yerli oyun ise Halit Fahri'nin Bayku§ adli manzum oyunudur. Eser, Dariilbedayi'de oynanan dôrdiincii eser olup oynaniç tarihi 2 Mart 1917'dir (Nutku 1970: 90). Dariilbedayi'nin oyunlari genellikle §ehzadebaçi'ndaki Ferah Tiyatrosu, 147 Kadikoy'deki Apollon Sahnesi ve Beyoglu'ndaki Odeon gibi salonlarda oynanmi§tir.
Dariilbedayi'nin Kuruluçundan Sonra Baglayan Tartiçmalar
1914 yilinda kurulmasina ragmen ilk yerli oyununu 1917 yilinda sahneleyen Dariilbedayi'nin aradan iiç yil geçmesine ragmen bir turlii millî ve yerli oyun verememesi nedeniyle çeçitli tarti§malara konu olmu§tur. Bu tarti§malann ilki hangi eserlerin sahnelenecegi tartiçmasidir. Yerli oyun sikintisi nedeniyle oynanacak yeterli kalitede metin olmamasi tiyatroda oynanacak oyunlar konusunda tartiçma meydana getirmiçtir. Edebi heyet iiyeleri arasmda ve gazetelerde gôriiç ayriliklari yaçanmiçtir. 'Tercume mi yoksa uyarlama oyun mu oynanmalidir' tarti§masi sonunda genellikle adapte piyeslerin oynanmasi fikri hâkim gelir (Yalçin 2002: 44). Adapte piyeslerin millî ve yerli oyun yaziminda yardimci olacagim belirten gôrii§e gôre uyarlamalarin bir "araç" olarak gôriilmesi gerektigi çeklindeki diiçiinceyle savu^^^ ^iintekin 1976: 487-488).
1918 yilina gelindiginde Dariilbedayi'de hala misyon sorunu vardir. Zaten 1914'ten 1918'e kadar Dariilbedayi'de ancak 4 piyes oynanabilmi§tir (Zobu 1977: 36). 1918 yili gazetelerde ve sanat çevrelerinde Dariilbedayi'nin ne içe yaradigi, kurulu§ amacinin sorgulandigi bir yil olmuçtur. Dariilbedayi ile ilgili tartiçmaya katilan isimlerden biri de Reçat Nuri olur.
Re§at Nuri, Agustos 1918'de Zaman gazetesinde yazdigi bir yazida Darülbedayi'nin "ne olmasi" gerektigini belirttikten sonra çeçitli önerilerde bulunur. Reçat Nuri, bu kurumun yalmzca be§-alti temsil veren bir yer olmamasi gerektigini, buranin bir "tiyatro edebiyati dar'ül-^unu" niteliginde olmasi gerektiginin altini çizer. Darülbedayi'nin elindeki bütün olanaklarla "temaça sanatim himaye eden bir müessese" vasfiyla hareket etmesi niyetini taçimasi zorunlulugunu belirten Reçat Nuri, çimdiye kadar seçilen oyunlarin da eleçtirisini yaparak hemen hepsinin sadece eglendirmek için yazilmiç komedilerden oluçmuç oldugunu ve bunun bir sanat kurumuna yakiçmayacagini söyler. Kalp ve fikre gida verebilecek eserlerin de oynanmasi önerisinde bulunur. Re§at Nuri, aynca, bu okulun halka fayda i§leviyle faaliyet göstererek bir ocak hüviyetinde olmasi gerektigi çeklinde kanaatini belirtir (Güntekin 1976: 247).
1918-1919 yillari arasinda Darülbedayi dagilma dönemi yaçamiçtir. Hem bûtçe hem de yönetim bazmda sikintilar yaçanmaktadir. Sikintilar nedeniyle Türk tiyatrosunun en önemli isimlerinden Muhsin Ertugrul, Darülbedayi'den ayrilanlar arasindadir. Muhsin Ertugrul ayrildiktan sonra kuruma ve yöneticilere eleçtirilerde bulunur. Bu tartiçma üzerine Darülbedayi için basmda "öldü, dirildi, öldü" gibi çeçitli tartiçmalar yapilir. Tartiçmalardan etkilenen Muhsin Ertugrul'un, Darülbedayi'ye kar§i sert tutumu diner. Çubat 1919'da Muhsin Ertugrul, Darülbedayi'ye geri doner (Nutku 1969: 49).
1918-1919 yillarinda Darülbedayi'nin oyunculan, oyun seçimi, temsilleri ve tartiçmalari hakkinda çok sik yazilar yazilmiçtir.
1919-20 sezonunda Darülbedayi yönetim kurulu ilerleme konusunda bazi giriçimler yapmak ister ve yeni bir yapilanmayla Darülbedayi'de Edebi Kurul üyeligi belirlenir (Nutku 1969: 110). Yönetime Ibnürrefik Ahmet Nuri ve Hüseyin Suat, heyete ise Re§at Nuri ile Salih Fuat gibi isimler seçilmi§tir (Sevengil 2015: 747). Kurul hangi oyunlann oynanacagi ile ilgili okumalar yapmaktadir. Yerli oyunlarin yazilmasi ve sahnelenmesi için çe§itli çali§malar yapilmiçtir. Bu dönemde Edebi Heyet'in yerli oyunlara önem vermesi nedeniyle Dariilbedayi'ye gönderilen yerli oyunlarin sayisinda artiç görülmü§tür. Bu yillarda kurula gönderilen yerli eserler arasinda Omer Seyfettin'in Ihtiyar Olsam Da1, Hüseyin Suat'in Çifteli Mikroplar, Çanta'da Keklik, Sanat Vesikalari ile Balli Baba, Sait Hikmet'in Hiçkiriklar gibi oyunlan yer almaktadir (Nutku 1970: 49). Re§at Nuri'nin Hançer, Eski Rifya, Ta§ Parçasi, Gönül gibi ilk yerli oyunlari da bu dönemde kabul edilmi§ ve oynanmiçtir. Ancak edebi heyette bulunanlann oyunlarinin sahnelenmesi bazi tarti§malan da beraberinde getirmi§tir. Aslinda edebi heyet konusu Darülbedayi'nin kuruluçundan günümüze kadar tarti§ilagelen bir konudur.
1 Metin And, Omer Seyfettin'in bu eserinin di|er adinin Mahçupluklmtihcmi oldu|unu belirtir (And,
2019: 138).
Dariilbedayi'de iiç farkli meclis bulunmaktaydi. Bunlar; kâtib-i umumi, idare komitesi ve edebi komitedir (Güntekin 1976: 499). Kâtib-i umumi, Dariilbedayi'ye gelen tiyatro metinlerini okuyup gözden geçirir, bunlar hakkinda fikir beyan ederdi. îdare komitesi Dariilbedayi'nin yönetici komitesidir ve daha çok resmi kurum olmasi nedeniyle belediyeden atanan kiçilerden oluçurdu. Edebi heyet ise yazar veya oyuncularin görev aldigi komitedir. Dariilbedayi'de edebi heyet sahnelenmek için oyun metni seçer, kuruma oyuncu alir, talimatnameler düzenler, dersleri belirlerdi (Güntekin 1976: 499).
Dariilbedayi'nin ilk kuruldugu yillarda edebi heyette kimin yer alacagi tarti§masi isimler iizerinden yapilirken daha sonraki yillarda bu tartiçma edebi heyeti olu§turacak ki§ilerin meslekleri üzerinden olmuçtur. Edebi heyeti, edebiyatçilann mi, yoksa tiyatroculann mi oluçturacagi konusu yillarca tartiçilmiçtir. Hatta Türk tiyatrosunun en önemli isimlerinden Muhsin Ertugrul sirf bu tartiçmalar nedeniyle Dariilbedayi'den uzun yillar ayri kalmiçtir. Muhsin Ertugrul, kendisinden Darülbedayi'ye dönmesi istendiginde ise dönme çarti olarak edebi heyette tiyatroculann olmasi gerektigi çartini koymuçtur.
Muhsin Ertugrul'un edebi heyete kar§i tavn olumsuzdur. Ertugrul, edebi heyeti gereksiz görmü§ ve edebi heyet oluçacak olsa da bunu tiyatroculann kendi aralarmda oluçturmasi ve oyunlarin bu heyet tarafindan seçilmesi görü§ünü savunmuçtur. Çûnkû ona göre tiyatroyu bilen, tiyatro metninin sahnede nasil çekillenecegini hesaplayabilen, bûtçe, dekor gibi tiyatroya has özelliklere vakif olan 149 profesyonel tiyatroculann, tiyatro repertuan yapmalan daha uygundur (Güntekin 1976: 466-467).
Edebi heyet konusunda Reçat Nuri de tartiçilan isimlerden biri olmuçtur. Reçat Nuri'nin eleçtirilmesi, heyette kendi eserlerini oynatmasi için seçtirdigi gerekçesiyledir. Bu konuda en büyük eleçtiri Halit Fahri (Ozansoy) tarafindan gelmiçtir. Gerçekten de Re§at Nuri'nin daha önceden yazip oynanmasi için Dariilbedayi edebi heyetine gönderdigi eserleri ancak 1919-20 sezonundan sonra kendisinin heyete dâhil olmasiyla onaylanmi§ ve oynanmaya ba§lanmi§tir. Re§at Nuri'nin eserini gönderip onaylatamadigi yillarda Halit Fahri de edebi heyette olanlar arasindadir. Halit Fahri, 1920 yilinda Re§at Nuri'nin Hançer oyunu sahnelenince Re§at Nuri'nin Darülbedayi'den para koparmak derdinde oldugunu, heyete dalkavukluk ettigini ve bu eserin neden Dariilbedayi'de oynandigim sorgular. ^^t ^^^ ^^^^ D^lbedayi'de oynanan oyunlanndan Gönül di§indaki eserlerini (Toy Parçasi, Eski Riiya) de begendigini ^ler (Güntekin 1976: 317). Bu yazidan sonra Re§at Nuri ona bir cevap yazisi yazar. Halit Fahri'nin begendigini söyledigi Eski iíüya'yi sekiz, Ta§ Parçasi 'ni ise yedi sene evvel yazdigini ancak Halit Fahri'nin en yetkili üye olarak katildigi edebi heyette bu eserlerin neden reddedildigini açiklamasini ister. Karçilikli sert bir tartiçmanin yaçanmasi sonucu iki yazar da uzun sûre darginlik yaçamiçtir. Dolayisiyla edebi heyete giren üyelere bu tiir eleçtirilerin yapildigi, heyetin tiyatro oyunculan
tarafindaii benimsenmedigi, edebiyatçilarin eserlerini oynatmaya çabaladigi gerçegi görülmektedir.
1920'Ii yillann baçinda Darülbedayi çalkantili yillar geçirmiçtir; çûnkû oyimcular ile yönetim arasinda heyet bazinda sürekli tartiçmalar ya da maddi sikintilar nedeniyle ayrilmalar yaçanir. Dönemin önemli oyunculari Darülbedayi'den uzaklaçir. Muhsin Ertugrul, §adi Fikret, Raçit Ridvan gibi oyuncular Darülbedayi'den ayrilanlar arasindadir. Darülbedayi'den ayrilan bazi oyuncular tiyatro topluluklari kurmuç ve ïstanbul'da çeçitli sahnelere çikmiçlardir. Türk Tiyatrosu, Millî Sahne, Yeni Tiyatro adli topluluklar bunlardan bazilaridir. Bu topluluklar, Istanbul, Anadolu, Bagdat, Kahire gibi yerlere turneler düzenliyorlardi. Bu topluluklarin sayisi fazladir ve oyun dagarciklan bilinmemektedir. Ancak topluluklann oynadigi oyunlar arasmda ibnürrefik Ahmet Nuri, Halit Fahri ve Re§at Nuri'nin telif ve uyarlama oyunlanmn tercih edildigi belirtilmektedir (Nutku 1969: 52).
1926-27 sezonunda Darülbedayi'nin edebi heyeti yenilenmiç ve Halit Fahri, Ibrahim Gövsa, Celal Esat ile Re§at Nuri kurula atanmiçtir (Sevengil 2015: 827). Ancak Re§at Nuri bu kurula kar§i çikmiç ve ilk iki toplanti diçinda kurula katilmayarak istifa etmi§tir (And 1969: 231). О dönemin Darülbedayi oyuncularmdan Vasfi Riza Zobu'nun anlattigina göre Re§at Nuri, Darülbedayi oyunculanm içlerinden tamyan birisi olmasi ve oyunculann, özellikle de Muhsin Ertugrul'un, tiyatroda edebi heyete karçi çiktiklarim bildigi için heyetten çekildigini 150 söyler (Sevengil 2015: 828). Oyuncular baçlannda edebi heyet istemez. Çûnkû edebi heyet oyunculann fikirlerini sormadan oyunlan kabul eder ve oynanmasi için oyunculara gönderirdi. Zobu'nun anlattigina göre, "1925 'ten evvelki edebi heyetler Darülbedayi 'de oynatmak için eser seçerlerdi. Bu hususta kati salahiyetleri vardi. Sanatkârlarin itiraz haklari yoktu..." (1977: 212). Oyuncular edebi heyetin kendi içlerinden seçilmesini isterler; çûnkû oyunu oynayanlarin oyun seçiminde etkin olmasim daha dogru bulurlar. Re§at Nuri de bu ele§tirileri hakli bulur ve heyete katilmayi istemez. Edebi heyet bu kez ba§ansiz bir kurul olu§turmu§tur. Bu heyetten sonra uzun yillar heyet oluçturulamamiçtir.
Darülbedayi'de edebi heyet 1926-27 sezondan 1950-51 sezonuna kadar göriilmez. Sadece 1946 yilinda M. Ihsan Garan, Vatan gazetesinde yazdigi bir yazisinda tiyatromuz için edebi heyetin olmamasinin büyük bir eksiklik oldugunu belirttikten sonra, heyetin yeniden kurulmasi teklifinde bulunur ve bu heyet için yaptigi tiyatro çaliçmalari, verdigi piyesleri ve tiyatro bilgisi ile Re§at Nuri'yi önermektedir (Garan 1946).
1930'a gelindiginde Darülbedayi'de piyesleri en çok oynanan iki isimden biri Re§at Nuri olmuçtur. 1916-1935 yillari arasinda Reçat Nuri'nin seçilen 13 oyunu 16 kez sahnelenmiçtir (Nutku 1969: 137). Re§at Nuri, Darülbedayi'de oynanmasi için piyesler yazarak böylece kurumdaki metin eksikligini gidermiç oluyordu.
1933-34 sezonundan itibaren Dariilbedayi ismi Istanbul §ehir Tiyatrosu olarak degiçtirilmiçtir. Bu yillardan sonra Türkiye'de tiyatro çali§malari daha profesyonel hale gelmeye ba§lami§tir. Türk kadin oyuncular sahnede boy gôstermeye ba§lami§ ve sahnede Ermeni vatandaçlarin aksanli Tûrkçesi yerine sade Tûrkçe ile oyunlar oynanmaya baçlanmiçtir. Ayrica baçka illerde de tiyatro salonlari açilmiç ve tiyatro ônemli bir çagdaç sanat olarak Türkiye'de begenilen bir seviyeye gelmiçtir. Ancak tüm çabalara ragmen yerli ve millî oyunlar verilememiçtir. 1940'li yillara kadar Türk tiyatrosunda yerli oyun yazacak sanatçilarin azligi ba§at bir sorun olarak sürekli olarak dile getirilmiçtir.
Reçat Nuri Güntekin'in Katkilari
Bu tartiçmalarda deginilmesi gereken en ônemli isimlerden biri Re§at Nuri'dir. Romanciligi ile bilinmesine ragmen Reçat Nuri, tiyatro tiiriinde yazdigi eserlerle ônemli bir isim olmuçtur. Ayrica 1915 ile 1930 yillari arasinda saygm bir tiyatro eleçtirmenidir. Reçat Nuri, ômrii boyunca büyük bir tiyatro tutkusu içinde olmuç, tiyatro oyunculari, yazarlari ve yônetmenleri ile siki dostluklar kurmuçtur. Yazarin Dariilbedayi'nin kuruluçu, geliçmesi ve ônemli bir kurum olmasinda da büyük bir payi vardir.
Re§at Nuri'nin neredeyse tüm eserleri ilk olarak Dariilbedayi'de veya degiçen adiyla Istanbul Çehir Tiyatrosu'nda oynanmiçtir. Ôzellikle 1920'li yillarda yapilan adapte ve tercümeler olmak üzere oyunlarinin çogu bu kurum için yazilmi§tir ve ilk burada oynanmiçtir. Reçat Nuri Zaman gazetesinde 1918-1920 yillari arasinda "Temaça Hañalari" baçlikli kôçesinde, haña içerisinde Dariilbedayi'de seyrettigi herhangi bir temsilin eleçtirisini yazarak izledigi oyunlari degerlendirip oyunculardan bahsederdi. Ancak Re§at Nuri'nin Dariilbedayi'deki içlevi sadece eser vermek degildir. O, 1916'dan itibaren ciddi anlamda Dariilbedayi'yi savunmuçtur. Dariilbedayi'nin ya§atilmasi gerektigini, Batili bir tiyatro kurumu olarak devam etmesi gerektigini sürekli dillendirmi§ ve olümüne kadar da Dariilbedayi'yi her mecrada savunmu§tur.
Re§at Nuri'nin Dariilbedayi'deki bir diger içlevi de kuruma oyuncu kazandirmak olmuçtur. Vasfi Riza Zobu'nun anlattigina gôre Reçat Nuri kendi ôgrencilerini de Dariilbedayi'ye egitime getirir ve tiyatro yetenegine olmalari takdirde oyuncu olmalarim teçvik ederdi (1987: 7). Dariilbedayi oyuncularindan olan M. Kemal Kûçiik (Kûçûk Kemal) de bu isimlerdendir (Zobu 194: 4). M. Kemal Kûçûk, 1920'de Vefa Lisesi'nden hocasi olan Reçat Nuri'nin yônlendirmesi ve araci olmasiyla Dariilbedayi'ye ba§vurmu§, kabul edilmi§ ve uzun yillar Türk tiyatrosunda baçanli olmu§ ünlü bir tiyatrocudur. Daha çok çocuk tiyatroculugu konusunda akla gelen Kûçûk, ayrica 1930'lu yillarda Istanbul'daki Halkevi tiyatro çubesinin idareciligini ve rejisorlügünü yürütmü§tür. Günümüzde de Istanbul Çehir Tiyatrosu çatisi altindaki Kâgithane Çocuk Sahnesi'ne M. Kemal Kûçûk'iin (Kâgithane Kûçûk Kemal Çocuk Sahnesi) ismi verilmiçtir.
Re§at Nuri hem Darülbedayi'ye hem de Türk tiyatrosuna oyuncu kazandirmanin yamnda bir de yazar kazandirmiçtir. Oyun yazari sikintisinm yaçandigi yillarda Re§at Nuri'nin arkadaç oldugu ve dönemin önemli oyun yazarlanndan olan Mahmut Yesari, Reçat Nuri'nin teçviki ile oyun yazmiç ve yabanci dillerden adapteler yapmiçtir. Reçat Nuri, Mahmut Yesari'yi Darülbedayi'ye getirerek onu Muhsin Ertugrul'la tamçtirmiç ve bu taniçma sonrasinda Mahmut Yesari'nin uyarladigi Harap Yurt Muhsin Ertugrul tarafindan sahneye konulmuçtur (Zobu 1977: 255). Mahmut Yesari ile daha önceden taniçan ve Kelebek (1923) adli mizah dergisini de birlikte çikaran Re§at Nuri, Mahmut Yesari'yi tiyatroya bir oyun yazari olarak böylece kazandirmiçtir. Mahmut Yesari, Harap Yurt oyunundan sonra da ünlü bir oyun yazari olmu§, Türk tiyatrosunda önemli bir yer edinmiçtir.
Vasfi Riza Zobu'dan ögrendigimize göre Reçat Nuri'nin Darülbedayi'deki bir diger özelligi de oyunlara dogrudan müdahalede bulunacak çekilde, oyunlari izleyip degerlendirmek; hatta oyun tertibi konusunda fikir beyan etmektir. Reçat Nuri, Darülbedayi'de kabul edilen oyunlarin provalanna gider, nasil oynanmasi hakkinda gôriiçlerini aktanr ve bir edebiyatçi kimligiyle eseri anlatmaya çaliçirdi (Güntekin 1976: 65). Reçat Nuri'nin herhangi bir oyunu oynandiginda ise sahne, dekor ve oyuncu seçimi konusunda ona damçilir, istemeyebilecegi bir §ey olursa önerisi alinir ya da ikna edilmeye çaliçilirdi. Zobu, amlarinda, bu konuyu dile getirerek Eski §arki oyununun oyuncu kadrosu için Reçat Nuri'yi nasil ikna ettiklerini anlatir (Zobu 1990: 28).
Reçat Nuri, gazete ve dergilerde yazdigi yazilarda Darülbedayi için repertuar eleçtirisi yapip oyunculann rollerini olumlu veya olumsuz eleçtirmiçtir. Özellikle II. Me§rutiyet ve Cumhuriyet'in ilk yillannda oyunlari seyrederken kadin oyunculann dilini begenmemekte, §ikâyetlerde bulunmaktadir (Ozansoy 1957: 6). Oyunlarda hangi oyunculann oynayip oynamamasini, hangilerinin hangi rolü daha iyi oynayacagina dair yazilar yazmiçtir. Örnegin 1918 yili için seçilen oyun repertuanni degerlendirdigi bir yazisinda bu oyunlarin genel itibariyle iyi oldugunu ancak; oyunlarin hepsinin eglenceye yönelik oldugunu, "Araya biraz kalp ve fikre gida verebilecek eserlerden de" ilave edilmesi gerektigini belirtir (Güntekin 1976: 252). Görüldügü üzere Reçat Nuri, hem sahne dekoru hem de oyunun icrasinda etkili bir §ekilde Darülbedayi'de yer almi§tir.
Re§atNuri, 1950-1951 sezonmda îst^bul Çehir Tiyatrosu'nda yeniden ihdas edilen Edebi Heyet'e Sabri Esat Siyavu§gil, Ercüment Ekrem Talû, Halit Fahri Ozansoy ile birlikte atanmi§tir. Ancak "Tiyatroda edebi heyet olmaz" diyerek baçkan olarak atandigi bu görevden istifa etmi§tir (§TA 1956: EHK 230/231). Kurul hakkindaki dü§üncelerinin olumsuz oldugunu belirtir. 1954'te tüm idari görevlerinden emeklilige aynlmiç olan Re§at Nuri yeniden edebi heyete çagrilmiçtir. Bu yillarda edebi heyet iki yilda bir degiçmektedir. Bu kez Muhsin Ertugrul'un da ikna edilmesi ve oyunculardan da heyette üye olunacaginin
belirtilmesi üzerine Reçat Nuri heyete dâhil olmuçtur. Bu son üyeligi ölümü olan 1956 yilina kadar devam etmiçtir. Bu görevde iken 1954 yilinda Istanbul Çehir Tiyatrosu için bir talimatname hazirlanmi§ ve talimatname dani§manlarindan biri de Reçat Nuri olmuçtur (Zobu 1990: 138).
Reçat Nuri'nin Dariilbedayi'deki yeri sadece oyun metni üretmek ve edebi heyete katilmakla simrli degildir. Öncelikle dergi ve gazetelerde yazdigi yazilarla Dariilbedayi'nin Türk tiyatrosunda ônemli bir kurum olmasinda oldukça içlevsel katkilan olmuçtur. Kurumu tanitmiç, zor zamanlarda teçvik edici yazilar yazmiç ve oynanacak oyunun olmadigi zamanlarda ya kendisi yazmi§ ya da uyarlama yoluyla Dariilbedayi'ye eser kazandirmi§tir. Tüm burilara ek olarak Dariilbedayi'nin ve devamindaki Istanbul §ehir Tiyatrosu'nun bir sanat kurumu olarak ülkemizde yerleçmesi, sayginlik kazanmasi, çagdaç bir kurum olarak yaçamasinda Reçat Nuri'nin katkilari çok fazladir. Bu nedenle 1961'de açilmiç olan Istanbul Çehir Tiyatrosu'nun Fatih ilçesindeki Fatih Tiyatrosu çubesi, 1987 yilinda "Reçat Nuri Sahnesi" olarak degiçtirilmiç ve Istanbul Çehir Tiyatrosu'na olan hizmetlerinden dolayi anisi yaçatilmaya çaliçilmiç, takdir edilmiçtir. Bu tiyatroda oynanmasi için ôzellikle yerli yazarlann eserleri seçilmektedir (Karaboga 2011:1/135).
Sonuç
Türk tiyatrosunun kurumlarindan olan Dariilbedayi, geçmiçten günümüze bünyesinde barindirdigi eserler, yazarlar ve oyuncular ile en ônemli tiyatro kurumlanmizdan biri olmayi baçarabilmiçtir. Ancak kuruldugu 1914 yilindan itibaren nasil bir kurum olmasi gerektigi ve nasil hareket etmesi gerektigine dair ciddi tarti§malan da beraberinde getirmi§tir. Dariilbedayi üzerine 1914 ile 1930 yillari arasinda; edebi heyetinde kimlerin olacagi, oynatilacak oyunlann yerli mi yoksa yabanci mi olacagi, edebi heyetteki isimlerin kendi eserlerini oynatip oynatamayacagi, içlevli ve yararli olup olmadigi gibi birçok tarti§ma hâsil olmu§tur. Bu tarti§malar bazen kurumu ciddi anlamda yiprattigi gibi çe§itli kazammlara da vesile olmu§tur. Ôzellikle ilk yillarda (1914-1920) kurumsal bir tímlik kazanamamasi, oyuncu yeti§tirememesi, oyun oynatamamasi gibi sorunlar etrafinda tartiçilmiçtir. 1920'li yillardan sonra Batili tiyatro anlayiçinin yavaç yava§ yerleçmesi ve oyunc^^^m ^^^^u ^^^tmeye baçlamasiyla tartiçmalmn olum^u ^^^^^^^ geldigi gôriiliir.
Her zaman ônemsenmiç ve bu nedenle çokça tartiçilmiç bir kurum olan D^lbedayi tarti§malann gôlgesinde yerli ve millî oyunlann sergilendigi ve devlet destekli bir tiyatro kurumu olarak günümüze kadar ula§abilmi§tir. Tartiçmalarda adi sikça geçen Re§at Nuri Güntekin, kurumun yapilanmasi, batili bir hüviyet kazanmasi ve günümüze kadar ula§abilmesinde en ônemli isimlerden biri olarak one çikmi§tir. Darülbedayi için oyun metni yazmiç, oyuncu ve yazar kazandirmi§tir. Ayrica birçok kez kurumun edebi heyetinde yer almiçtir. Reçat Nuri 1918 ile 1920'li yillar arasmda Dariilbedayi'de hangi eserlerin oynanacagina dair yapilan
tartiçmalarda adapte eserler ile Darülbedayi'nin geliçimini sürdürmesi gerektigi fîkrini savunmuçtur. Darülbedayi'nin edebi heyetinde kimlerin olmasi gerektigi tartiçmasinda ise tiyatro oyunculan ve tiyatroyu bilen yazarlan göstermi§tir.
Kaynakça
And, Metin (1969). "Re§at Nuri Güntekin ve Tiyatro". Türk Tiyatrosu, 40 (386): 29-30.
And, Metin (2019). Türk Tiyatrosu Tarihi. Istanbul: ïletiçim Yayinlari.
Garan, Muvaffak Ihsan (27. 11. 1946). "Tiyatromuzun En Büyük Noksam: Edebi
Heyet". Vatan Gazetesi, s.4.
Güntekin, Re§at Nuri (1976). Reçat Nuri Güntekin 'in Tiyatro île tlgili Makaleleri. Ed. Kemal Yavuz, Istanbul: Kültür Bakanligi Yayinlari.
Karaboga, Kerem (2011). Gelecege Perde Açan Gelenek: Geçmiçten Günümüze Istanbul Tiyatrolari (Suriçi Istanbul'u, Bakirköy ve Çevresi). C. I, Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari.
Nutku, Özdemir (1969). Darülbedayi'nin Elli Yili. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil-Tmh Cografya Fakültesi Yayinlari.
Nutku, Özdemir (1970). "Darülbedayi'nin Oyun Seçimindeki Tutumu Üzerine
Notlar". Ankara Üniversitesi Tiyatro Araçtirmalari Dergisi, 1 (1): 69-139.
. .. 154 Ozansoy, Halit Fahri (1957). "iki Dostumun Ölümü Karçisinda". Türk Tiyatrosu, -
304: 6-7.
Özön, Mustafa Nihat-Dtoder, Baha (1967). "Darülbedayi". Türk Tiyatrosu Ansiklopedisi, Istanbul: Remzi Kitabevi. 12-123.
Sevengil, Refik Ahmet (2015). Türk Tiyatrosu Tarihi. Istanbul: Alfa Basim Yayim.
§ehir Tiyatrolari Ar§ivi (§TA) (1956). EHK 230/231. Istanbul: Istanbul Büyük§ehir
Belediyesi
§ener, Sevda [t.y.]. Cumhuriyet'in 75. Yilinda Türk Tiyatrosu. Istanbul: Türkiye î§ Bankasi Kültür Yayinlan.
Yalçin, Alemdar (2002). II. Me§rutiyet'te Tiyatro Edebiyati Tarihi. Ankara: Akçag Yayinlari.
Zobu, Vasfi Riza (1947). "Re§atNuri Güntekin". Türk Tiyatrosu, 19 (199-200): 24.
Zobu, Vasfi Riza (1977). O Günden Bu Güne. Istanbul: Milliyet Yayinlari. Zobu, Vasfi Riza (14 Haziran 1987). "Not Defterinden" Güne§ Gazetesi, 7. Zobu, Vasfi Riza (1990). Uzun Hikâyenin Sonu. Istanbul: Oma§ Yayincilik.
