CC BY
25RUSAD 6, 2021, 89-109
Gelif Tarihi: 28.07.2021, Kabul Tarihi: 27.08.2021, Yayin Tarihi: 31.12.2021 doi: http://dx.doi.org/10.48068/rusad.975439
SOVYETLER BÏRLÏGÏ'NDE PROPAGANDA VE AJiT-
TRENLER
© Burcu ÖZDEMIR®
Öz
1917 yilindaki Ekim devriminin bajari ile sonuçlanmasi, Geçici Hükümet döneminin karmaja ve belirsizliklerine son verdi ve Boljevikleri iktidarin tek sahibi haline getirdi. Ancak bu sadece bir bajlangiçti. Boljevikler, yeni bir düzeni -sosyalist bir toplumu- inja etmek üzere yola çikmijti. Bu da ju anlama geliyordu: Sovyetler Birligi'nde siyasal ve ekonomik sisteminin yani sira, toplumsal ve kültürel alanda da köklü bir degijime ihtiyaç vardi. Boljevik yöneticilerin, böylesine zor bir hedefi gerçeklejtirilebilmek için her türlü vasitadan istifade etmesi jajirtici degildir. Nitekim Sovyet yöneticileri yeni politikalarini uygulamaya koyarken, bunlarin toplum tarafindan da absorbe edilmesi için çalijmak zorunda kaldilar. Bu bakimdan, Boljeviklerin iktidara geldikleri andan itibaren çabalarinin yogunlajtigi konulardan biri, Çarlik otokrasisi altinda yüzyillar boyunca cahil birakilmij halki egitimli hale getirmek için bir seferberlik bajlatmak oldu. Ancak bu, zor ve dahasi uzun vadeli bir çôzûmdû. Oysaki, ilk yillarda ciddi bir iç ve dij tehdit altinda bulunan devrimin hayatta kalabilmesi için, daha acil bir çôzûme ihtiyaç vardi. Sovyet yöneticilerine göre bunun en etkili ve kisa vadeli yöntemi, her türlü propaganda yönteminden istifade etmekti. Sovyetler Birligi'nde halk arasinda ajitasyon ve propaganda çalijmalarini yürütmek üzere, "Ajitasyon ve Propaganda Birimi" (Ajit-prop) kuruldu. Bununla birlikte, Sovyetler Birligi'nde propaganda çalijmalarina yardimci olmak, her bir Sovyet kurumunun ve her bir Sovyet vatandajinin bajlica vazifelerinden biriydi. Iç Savaj yillarinda faaliyete geçirilen ajit-trenler de tam olarak bu amaca hizmet etti. Trenlerin esas ijlevi, halki Sovyet iktidarinin yanina çekmek ve Sovyet ideolojisinin propagandasini yapmakti.
Bu çalijma, Sovyetler Birligi'nde propagandanin kritik seviyedeki öneminin sebepleri, Sovyet propagandasinin diger ülkelerdeki propaganda tekniklerinden ayrilan yönleri ve esas olarak Sovyetler Birligi'ndeki propaganda çalijmalarinda en sira diji olanlarindan biri, "Ajit-trenler" (Rusça: agitpoyezd; Ingilizce: agit-train) ve bu trenlerin Sovyet halki arasindaki ideolojik propagandada nasil bir rol oynadigi üzerine odaklanmaktadir.
Anahtar kelimeler: Rusya tarihi, Sovyetler Birligi, iç savaj, propaganda, ajistasyon, ajit-tren.
^ ^ ^
a Dr., Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Manisa/Türkiye, ozdemirburcu85 @gmail.com
PROPAGANDA IN THE SOVIET UNION AND AGIT-TRAINS Abstract
The success of the October 1917 revolution put an end to the chaos and uncertainties of the Provisional Government period and made the Bolsheviks the sole owner of power. But this was just the beginning. The Bolsheviks set out to build a new order- a socialist society. In other words, in the Soviet Union, a radical change was necessary in the social and cultural field as well as the political and economic system. It is not surprising that the Bolsheviks made use of all means to achieve such a difficult goal. As a matter of fact, while implementing their new policies, Soviet administrators had to strive for these policies to be absorbed by society. Soviet administrators used numerous propaganda methods for this. The Bolsheviks sought primarily to educate the people who have been deprived of education for centuries under the tsarist autocracy. However, it was a difficult and long term solution. But a more urgent solution was needed to survive for the revolution, which was threatened by internal and external. Soviet rulers thought that the most effective and short-term method was to make use of all kinds of propaganda methods. The Department of Agitation and Propaganda set up intended to control and promote agitation and propaganda work among the people in the Soviet Union. It was the duty of every Soviet institution and every Soviet citizen to assist in the propaganda work in the Soviet Union. Agit-trains that served during the Civil War, served exactly that. The main function of the trains was to lure the people to the side of the Soviet power and to propagate the Soviet ideology.
This study focuses on the following issues: the reasons for the critical importance of propaganda in the Soviet Union, the aspects of Soviet propaganda that differ from propaganda techniques in other countries, and the "Agit-trains", one of the most unusual in propaganda work mainly in the Soviet Union, and how these trains played a role in adoption of socialist ideas by the Soviet people.
Keywords: History of Russia, Soviet Union, civil war, propaganda, agitation, agit-train.
Ж Ж Ж
АГИТПОЕЗДА И ПРОПАГАНДА В СОВЕТСКОМ СОЮЗЕ Аннотация
Успех Октябрьской революции 1917 года положил конец хаосу и неопределенности периода Временного правительства и сделал большевиков полноправными хозяевами в стране. Но это было лишь начало. Придя к власти, большевики вознамерились ^ построить новый порядок - социалистическое общество. Другими словами, в Советском § Союзе было необходимо провести радикальные изменения в социальной и культурной < g сферах, а также в политической и экономической системе в целом. Неудивительно, что
§ yi © большевики использовали все средства для достижения столь масштабных целей. На |90| самом деле, реализуя новую политику, советская власть должна была стремиться и к
тому, чтобы быть положительно воспринимаемой обществом в целом. Для этого она использовала разнообразные методы и приемы пропагандистской работы. Конечно, большевики стремились в первую очередь дать образование обычным людям, в основном не приобщенным к нему в царский период. Однако это была трудная и во многом долгосрочная задача. Чтобы устоять в период, когда успехам революции угрожали внутренние и внешние враги, новой власти требовались более
быстродейственные решения. Советская власть считала, что наиболее эффективным и быстрым способом является использование всевозможных методов пропаганды. Созданное при этом управление агитации и пропаганды было призвано контролировать и продвигать агитационную и пропагандистскую работу среди населения Советского Союза. Обязанностью каждого советского учреждения и каждого гражданина стало содействие пропагандистской работе в обществе. Одним из способов ее несения в массы во время Гражданской войны были "агитпоезда" (агитационные поезда). Их основная функция заключалась в том, чтобы обратить обычных людей на сторону Советской власти и прививать им советскую идеологию. В этом исследовании рассматриваются причины особого значения пропаганды в Советском Союзе, основные ее методы, отличия от пропаганды других стран, а также роль агитационных поездов в восприятии социалистических идей обычными советскими людьми. Ключевые слова: История России, Советский Союз, Гражданская война, пропаганда, агитация, "агитпоезд".
Ж Ж Ж
Giri?
Propaganda, tarih boyunca devletler arasinda ya^anan mücadelelerde ve ayni zamanda devletlerin kendi if mücadelelerinde en önemli silahlardan birini te^kil etmi^tir. Bunun en etkileyici örneklerinden bazilarini, özellikle Birinci Dünya Sava^i ve sonrasinda afikfa görmekteyiz. Ancak propagandanin ideolojik bir amaf dogrultusunda tarihteki ilk kullanimi, fok daha eskiye dayanmaktadir. Orta £ag'da Katolik kilisesine kar§i reform yanlilarinin mücadelesi sonucunda kuzey ülkeleri üzerindeki kontrolünü yitirmeye balayan Roma Katolik Kilisesi, kontrolü yeniden ele almak ve kiliseyi güflendirmek amaciyla harekete gefti. Papa XIII. Gregory tarafindan bir komisyon kuruldu. Bu komisyonun görevlerinden biri, Katolik inancini yaymakti.1 Komisyon, XVII. yüzyilda Papa XV. Gregory tarafindan "Sacra Congregatio de Christiano Propaganda Fide" (Inancin Yayilmasi ífin Kutsal Topluluk) adini alarak kalici hale getirildi.2 Vatikan'in kurdugu bu misyonerlik örgütü, Protestanligin aykiri olarak tanimlanan dü^üncelerine kar§i Katolik mezhebinin güflendirilmesi ifin fali^ti.3
Günümüzde propaganda terimi bize genellikle "manipülasyon", "yaniltma" gibi olumsuz birtakim anlamlar fagri^tirmaktadir. Propaganda kelimesinin kökeni de zaten, Latince "yaniltici bilgi" anlamina gelen "propagare" kelimesidir.4 Ancak bu olumsuz q
fagri^imin asil nedeni, Birinci Dünya Sava^i yillarindan itibaren propagandanin kullanim q
z
§eklidir. Clark'a göre bunun nedeni, sava^ta hayatini kaybeden fok sayida askerin yerine ú
Q rH ^
yeni asker aliminda geleneksel yöntemlerin yetersiz kalmasiydi. Bu yüzden sava^an < о >; devletler, kamuoyunun görü^ünü de dikkate almak zorunda kalmi§ ve halk fok fe^itli kitle & ^ © ileti^im araflari vasitasiyla devlet propagandasinin hedefi haline gelmi^tir. Bu sürefte |91| kitleyi daha rahat yönetmek ifin uygulanan sansür ya da yanli bilgilendirme,
1 David Welch, Propaganda, Güf ve Ikna, fev. Selim Sezer, (Istanbul: Inkilap Kitabevi, 2019), 17.
2 Mertcan Akan, "Sovyet Propaganda Afijlerinde 'Dogu' Imgesi," Türk Dünyasi Incelemeleri Dergisi 17/2 (2017): 78.
3 Toby Clark, Sanat ve Propaganda: Kitle Kültürü £aginda Politik Imge, fev: Esin Hojscu, (Istanbul: Ayrinti Yayinlari, 2017), 11.
4 Akan, "Sovyet Propaganda", 78.
propagandanin giderek olumsuz bir anlam kazanmasina yol afmijtir.5
Birinci Dünya Savaji yillarinda uygulanan propaganda, bu terime olumsuz bir iferik kazandirmakla kalmamij, propagandanin kamuoyu yönetimindeki rolünü de gözler önüne sermijtir. £ünkü bu savaj, bir ulusun bütün halinde bir mücadelenin ifinde yer aldigi ilk topyekün savajti ve böyle bir durumda halkin moral durumunun önemli bir belirleyici etken oldugu görüldü. Böylece propaganda kamuoyunu yönlendirmenin etkili bir aracina dönüjtü.6 Bu yillardan itibaren propaganda, tüm devletler ifin halki yönlendirmek ve politikalarini daha rahat bir zeminde uygulamak noktasinda önemli bir araf haline geldi.
Propaganda, 1917 yilinda tarih sahnesinde yerini alan Sovyetler Birligi ifin fok daha kritik bir öneme sahipti. Bunun nedeni, Boljeviklerin sosyalizm hedeflerinin köklejmij bir yapiya meydan okumasi ve o zamana dek görülmemij yepyeni bir düzenin -hem de mümkün olan en kisa sürede- kurulmak istenmesiydi. Tek bajina siyasal ve ekonomik yapinin sosyalist dönüjümü, devrimin zaferini garanti altina almak ifin yeterli degildi. Devrimin garantörü, Sovyet halkinin kendisi olmaliydi. Ancak ne Sovyet ijfilerinin ne de köylülerin büyük kismi, devrimci fikirleri benimsemij olmaktan uzakti. Ekim Devrimi'nin mimarlarindan biri ve Boljevik fraksiyonun lideri olan V.l. Lenin, 24-29 Nisan 1917'de toplanan Tüm Rusya Parti Konferansi'nda yaptigi ve "Nisan Tezleri" adiyla bilinen konujmasinda bu konuya dikkat fekmijti:
"gundan hif kupku duymuyoruz ki, bir sinif olarak proleterlerin savaptan hifbir fikarlari yoktur. Geleneklerin ve aldatmacanin etkisi altindadirlar. Henüz siyasi deneyimleri de yoktur. Bu nedenle bizim görevimiz sabirla anlatmaktir. ilkelerimize dokunamaz, en küfük bir taviz dahi veremeyiz. Ancak bu kitlelere, sosyal povenlere yaklaptigimiz gibi de yaklapamayiz. Halkimizin bu unsurlari hifbir zaman sosyalist olmadi, sosyalizm kavramina dair en ufak bir bilgileri dahi yok, siyasi hayata gözleriniyeni yeni afiyorlar. Ancak sinif bilinfleri olaganüstü bir hizla büyüyüp genipliyor. Onlara neyi, nasil anlatarakyaklapacagimizi bilmemiz lazim. gimdi bu, en zor görevimizdir."7
Lenin'in Nisan konferansinda yaptigi bu konujmadan da anlajildigi üzere, halkin büyük kismi devrimci fikirleri benimsemek bir yana, bu fikirlerin ne oldugundan habersizdi. Büyük kismi okuma-yazma dahi bilmeyen bir halka, bugün dahi en fanatik ° komünistlerin anlamakta zorlandigi ideolojik eserleri ve felsefi düjünceleri izah etmeye z falijmak hif kolay olmayacakti. Bu konu üzerine bir falijma kaleme almij olan Sovyet q ^ z tarihi arajtirmacilarindan Figes, halkin büyük fogunlugunu olujturan köylülerin -buna
< o ^
p ™ ™ fogu egitimsiz olan isfiler de dahildi- devrim terminolojisine oldukfa yabanci olduklarina
OÄ ©
- vurgu yapmijtir. Figes'e göre, bunun tek istisnasi, daha genf, daha zengin ve daha egitimli
olan köylüler ile jehirlere yakin bölgelerde ya da iyi gelijmij bir parti ve köylü örgütü agina sahip bölgelerde yajayanlardi. Yazarin aktardigi ju bilgiler, devrimin ilk yillarinda halkin fogunlugunun ifinde bulundugu vaziyetin ne derece vahim oldugunu göstermesi
5 Clark, Sanat ve Propaganda, 12.
6 Welch, Propaganda, Güf, 18.
7 Nadejda Krupskaya, Lenin'den Anilar, fev. Özlem Kojar, (Istanbul: Yordam Kitap, 2020), 329.
afisindan önemlidir:
"Dil, köylülügün bu kültürel entegrasyonunun bir anahtarydi. Devrim retoriginin kirsal kesimeyayilmasi -ulusal biryurttaplik haklari ve görevler söyleminin geliptirilmesi- demokratik liderlerin hayalini kurdugu yeni politik ulus yaratacakti. Devrim terminolojisi, Rusya'mn fogu bölgesinde köylülerin fogu ifin (aslinda egitimsiz ipfilerin büyük bir kismi ifin oldugu gibi)yabanci bir dildi.... Hükümetpropagandasi, köylülükle iletipim kurmak ifin büyük bir dil ufurumunu apmak zorunda kaldi. Kirsal nüfusa dagitilan ilk bropürler, fogunlukla 1905 Devrimi sirasinda yazilan baskilarin yeniden basimlariydi. Bir diger sorun, köylülerin basili olan her peye saffa inanma egilimiydi. Uzun süredir gerfek bir basindan mahrum kalmiplardi, özellikle savap ve bapkentteki son olaylarla ilgili her türlü basili habere aflardi ve sonuf olarak basilmip olan her peyin dogru olmasi gerektigine inanma egilim indeydiler" 8
Bol^eviklerin iktidara geldikleri andan itibaren fabalarinin yogunla^tigi konulardan biri, yüzyillar boyunca cahil birakilmi§ bu halki egitmekti. Andrew Denny, Bol^eviklerin halkin sosyalist fikirleri benimsemesini saglamaya yönelik bu mücadelesini, Sovyetlerin "insan ruhlarinin yaratimi" mücadelesi olarak tanimlami^tir.9 Ancak Taylor'in da belirttigi gibi, bu fok uzun vadeli bir fözümdü.10 Üstelik Bol^evikler, bu mücadelelerinde müttefik bir di§ güften de yoksundu. Marks'in fikirlerinin tohumlarini attigi devrimci hareket, Avrupa'da birkaf ba^arisiz ve etkisiz te^ebbüsün ardindan kisa sürede bastirilmi^ti. Bu da yetmezmi§ gibi, yeni bir sava§, If Sava§ kapidaydi. Bu noktada propaganda, Bol^eviklerin kendilerinin de siklikla vurguladigi gibi, yeni hükümetin en güflü silahiydi.
1) Sovyetler Birligi'nde Propaganda ve Ajitasyon
Sovyet propaganda siyasetinin detaylarina gefmeden önce, bu siyasetin kendine has bazi özelliklerinden bahsetmek gerekmektedir. Bunlardan biri, Sovyetler Birligi'nde diger pek fok ülkenin aksine, gizli degil afiktan yapilmasi ve hatta bunun bir devlet politikasi olarak ele alinmasidir. Propaganda, Birinci Dünya Sava^i yillarinda Ingiltere ba§ta olmak üzere, sava^a dahil olan ülkeler tarafindan kamuoyunu kendi yanina fekmenin bir vasitasi haline gelmi§ ve bu sürefte yapilan farpitmalar, propaganda eylemine olumsuz bir anlam kazandirmi^tir. Bu durum, modern dünyada propagandanin insanlar tarafindan, gerfegin saklanmasi ya da farpitilmasi ile özde§le§tirilmesine sebep p
olmu^tur.11 Bunun aksine Bol^evikler ise, fok uzun yillar £arlik yönetimi altinda egitimsiz g
birakilmi§ olan halki, propaganda sayesinde aydinlatmayi amaflami^tir. Bu bakimdan, ^ z Sovyet yöneticileri ifin propaganda, kitleleri egitmenin me§ru bir yoluydu. Öyle ki, egitim g ° « ve propaganda fali^malarindan ayni komiserlik sorumluydu.12 Ancak Welch'e göre, 02 ^ ® Lenin, Mussolini ve Hitler gibi liderlerin yaptigi afik siyasal propagandanin amaci, '93'
8 Orlando Figes, "The Russian Revolution of 1917 and Its Language in the Village," The Russian Review 56/ 3 (1997), 324-325.
9 Andrew Denny, "Soviet Propaganda," The Military Engineer 43/294 (1951), 259.
10 Richard Taylor, "A Medium for the Masses: Agitation in the Soviet Civil War," Soviet Studies 22/4, (1971), 562.
11 £agri Inceoglu, "Sovyet Propaganda Animasyonlarinda Bati ve Batili Imgesi," Iletipim 19, (2013), 29.
12 Inceoglu, "Sovyet Propaganda Animasyonlarinda," 27.
kitleleri aydinlatmak degil, onlari uyu^turmakti.13 Ancak, Welch'in yaptigi bu topyekun ele^tiride Sovyetler Birligi'nin ilk yillarinin harif tutulmasi, dogru bir tespit yapmak afisindan daha yerinde olacaktir. £unku "Kulturel Devrim" ya da "Buyuk Deney Yillari" olarak da nitelendirilen 1920'li yillar, Lenin liderligindeki Sovyet iktidarinin, propagandanin gerfekten de halki egitmenin, onlara devrimi anlatmanin bir araci olarak kullanildigi yillardi. Buyuk Deney Yillari, egitim ba§ta olmak uzere birfok alanda radikal degi^imlerin ya^andigi, daha ozgurlukfu bir havanin hakim oldugu bir donemdi. Bununla birlikte, Stalin'in otoriter yonetimi altinda pek fok §ey gibi propagandanin hedefleri de degi^ti. Stalin'li yillarda propaganda artik "halki aydinlatmanin" degil, "kamuoyunu yonetmenin" bir vasitasi haline geldi. Bu bakimdan Welch'in yaptigi tespiti, Stalin donemi ve sonrasi ile sinirlamak daha yerinde olacaktir.
Sovyet propagandasinin kendine has bir diger ozelligi, ajitasyon ve propaganda terimlerinin Sovyetler Birligi'nde iki ayri anlamda kullanilmasidir. Davies, "ajitasyon" ve "propaganda" terimleri arasindaki nuansi §u §ekilde afiklar: "Ajitasyon terimi, kitleler arasinda herhangi bir fikrin yayilmasi faaliyeti olarak tanimlanirken; propaganda ise, belirli, sinirli bir insan grubu ve hatta bireyler arasinda fok fe^itli fikirlerin yayilmasini ifade eder. Her ikisi de kamuya afik veya ozel olarak gerfekle^tirilebilirdi, ancak ajitasyon genellikle kamuya afik ve propaganda ise daha sinirli idi."14 Welch, bu ayrimin ilk olarak, Plehanov tarafindan 1892'de dile getirildiginden bahsetmi^tir. Plehanov, bu tanimlamasinda bir propagandacinin bir ya da birkaf ki§i arasinda faaliyet yuruturken, buna kar^ilik bir ajitatorun tum bir halk kitlesi arasinda fali^ma yuruttugune vurgu yapmaktadir.15 Bu bakimdan makalede ele alinan ajit-trenlerin16, "prop" degil de "ajit" on eki ile adlandirilmasi rastgele bir tercih degildir. £unku bu trenlerin fali^malarinin hedefinde geni§ bir halk kitlesi vardi.
Sovyet propaganda siyasetinin bir ba§ka ozelligi de hem fok geni§ bir ferfeveye sahip olmasi17 hem de oldukfa fe^itli ve yaratici teknikleri ifermesiydi. Nitekim Sovyetler Birligi'ndeki propaganda ve ajitasyon surecinde egitim, basin-yayin organlari, sinema ve tiyatro gibi ali^ilageldik propaganda araflarinin yani sira tumuyle Sovyetlere ozgu farkli propaganda teknikleri ile de kar§ila§maktayiz. Bu fali^mada incelenecek olan ajit-trenler, tumuyle Sovyetler Birligi'ne ozgu olan propaganda tekniklerinden biriydi. Ancak "ajit-trenler" konusuna gefmeden once, Sovyetler Birligi'ndeki propaganda siyasetini genel hatlariyla ozetlemek, okuyucunun hem Sovyetler Birligi'ndeki propaganda fali^malarinin fe^itliligini ve kendine has ozelliklerini hem de ajit-trenlerin "kitlelerin aydinlatilmasi" fali^malarindaki rolunu daha afik bir §ekilde kavramasina yardimci olacaktir.
Sovyet yonetimi, iktidarinin ilk gunlerinde, iferide Beyazlara ve di^arida kapitalist ulkelere kar§i buyuk bir mucadele vermek zorunda kaldi. Bu bakimdan, Sovyetler
13 Welch, Propaganda, Gûç, 34.
14 Sarah Davies, "The Crime of "Anti-Soviet Agitation" in the Soviet Union in the 1930's," Cahiers du Monde russe 39/12 (1998), 150.
15 Welch, Propaganda, Gûç, 23.
16 Ajit-trenler (Rusça: агитпоезд/ agitpoyezd) Bolçevik iktidarinin ilk yillarinda halk arasinda devrim propagandasi yapmak amaciyla, ülkenin çok farkli bölgelerine gönderilen trenlerdi.
17 Bu cümle ile kastedilen, Sovyetler Birligi'ndeki hemen her kurumun ve hatta her bir vatandaçin ideolojik propagandadan sorumlu olmasiydi.
Birligi'nde iki yönlü (iç ve diç] propagandaya da agirlik verildi. Diç propagandanin amaci, kapitalist ülkelere karçi mücadele ve devrimin bu ülkelere ihraç edilmesiydi. Iç propaganda ile hedeflenense, devrimci fikirlerin halk arasinda yayilmasini ve gûçlendirilmesini saglamakti.18 Sovyet yönetimi bunun için akla gelebilecek her türlü propaganda tekniginden istifade etti. Sovyetler Birligi'ndeki ajitasyon ve propaganda çaliçmalarini yürütmek üzere, "Ajitasyon ve Propaganda Birimi" (Ajit-prop] kuruldu. 1920 yilinin Agustos ayinda ve R. Katanian baçkanliginda kurulan bu teçkilat, Merkez Komitesi'nin en önemli birimlerinden biriydi.19 Bununla birlikte, Denny'nin de belirttigi gibi, propagandanin tüm planlamasi ve içleyiçinden dolayli olarak Politbüro sorumluydu ve Sovyetler Birligi'nde propaganda çaliçmalarina yardimci olmak, her bir Sovyet kurumunun ve Sovyet vatandaçinin göreviydi.20 Gerçekten de Sovyetler Birligi'nde baçta parti kurumlari ve bakanliklar gibi en üst düzey siyasi organlarin yani sira akla gelebilecek her türlü kurum ve hatta mekân bir propaganda vasitasina dönü^mü^tü:
"MillîEgitim Bakanligi, SiyasiAydinlanma bölümleri, Sanat idaresi, bölgesel ve tüm birlik Radyo komiteleri, Fiziksel Kültür Ana idaresi (Fizkultura), Devlet yayin organlari ve Tarikatlar ve Diyanet ipleri Komitesi. ipçi sendikalari siyasi propaganda merkezleri olarak hareket etmekteydi. Her kulüpte, okulda, hastanede, müzede ve evde bulunan "kizil köpeler", "Lenin köpeleri" ve "Stalin köpeleri", resmi olarak uygun görülen kültürel ortami yaratmaya yardimci oluyordu. Sovyet propagandasinin kapsami da ayni pekilde muazzamdi.... Her yeni oyun, her yenisenfoni, her yeni devlet kredisi, her yeni bina, "muzaffer sosyalizm ülkesi"nde bir propaganda araciydi. Sovyetler Birligi'nin her binasinda "Führer" in (Stalin) posterleri ve portreleri bulunurdu. ... Her Sovyet vatandapi propaganda faaliyetlerine katilmak zorunda olsa da dogal olarak, Parti üyelerinden ve bagli kuruluplarindan çok daha fazlasi bekleniyordu. Düzenli Parti propaganda okullarina ek olarak, Siyasi- Egitim ipleri Enstitüsü, askeri-politik akademiler, Kizil Profesörler Enstitüsü, Komünist Gazetecilik Enstitüleri vb. ileri çalipmalar için özel okullar da vardi. 1936 Sovyet Anayasasi dini ibadet özgürlügünü garanti etse de Sovyetler Birligi'nin her kamu kurumunun din karpiti propagandayi metodik olarakyaymasi zorunluydu. "21
Iç propaganda sürecindeki önemli adimlardan biri, Lenin tarafindan 1918 yilinin Nisan ayinda Pravda gazetesinde kaleme alinan ve "Çarlar ve Uçaklari Adina inça Edilmiç Anitlarin Kaldirilmasi ve Rus Sosyalist Devrimi Anit Projelerinin Üretimi" baçligini taçiyan ^
Q
bir karardi. Bu kararda Çarlik heykellerinin yikilmasi ve yerine daha ziyade Marks ya da g
Engels gibi Sovyet rejiminin kutsadigi çahsiyetlerin heykellerinin inça edilmesi a £ ^F isteniyordu. Clark, isim listesinde politik açidan muhafazakâr yazar ve sanatçilarin da yer g ™ ф almasini, komünist olmayan burjuvazinin, Parti'nin estetik toleransi ve Rus mirasina saygi тг.
18 Inceoglu, "Sovyet Propaganda Animasyonlarinda," 27.
19 K. Andrea Rusnock, "AgitProp," Encyclopedia of Russian History 1, [Erijim tarihi: 20.03.2010] https://www.encyclopedia.com/history/modern-europe/russian-soviet-and-cis-history/agitprop.
20 Denny, "Soviet Propaganda," 259.
21 Denny, "Soviet Propaganda," 260.
konusundaki endiçelerini gidermeye yönelik bir giriçim olarak açiklamiçtir.22
Sovyetler Birligi'nde yürütülen iç propaganda da sinema baçta olmak üzere, tiyatro, sokak gösterileri, propaganda afiçleri gibi görsel propaganda araçlari -ülkedeki halkin büyük bir çogunlugunun okuma-yazma bilmedigi göz önüne alindiginda- kritik bir öneme sahipti. Egitimsiz kitleyi hedef alan devrimci mücadelede en etkili silahlardan biri, tiyatroydu. Brown, yeni bir tiyatro türünün, ajit-prop tiyatrolarinin tam da bu amaçla ortaya çiktigini ve bu tiyatro türünün izleyicilerde g^lü bir duygusal tepki uyandirarak devrimci fikirlerin hizli ve kolay bir çekilde yayildigini belirtmiçtir. Ajit-prop tiyatrosunun en meçhur tekniklerinden biri, canli gazete uygulamasiydi. Tiyatro oyunculari, büyük bir kitleye gazeteleri yüksek sesle okuyor, ayrica bu olaylari canlandirmak için müzik, palyaço ve çeçitli montaj tekniklerinden istifade ediyordu.23 1 9 2 0 yilinda kurulan "Sovyet Canli Gazete Tiyatrosu" ve "Devrimci Hiciv Tiyatrosu" bu türden bir tiyatro örnegiydi. Kizil Ordu kulüplerindeki fabrika iççileri ve köylüler, "Sovyet Canli Gazete Tiyatrosu" sayesinde devrim hakkindaki en güncel haberler hakkinda bilgilendirilmekteydi. "Devrimci Hiciv Tiyatrosu" da benzer çekilde halki bilgilendirmekle görevliydi ve bunu müzikaller, çarkilar ve hiciv sanatini kullanarak yapiyordu.24 1 9 2 3 yilinda Boris Yuzhanin tarafindan kurulan "Mavi Gömlek" toplulugu ajit-prop teknigini kullanan bir diger popüler tiyatro grubuydu. Brown, bu grubun kendisini iççi sinifinin birer üyesi olarak tanimladigindan, iççi kitlelerin hizla sempatisini kazandigini ve siyasi mesajlarini örtülü bir çekilde verdikleri için de iççilerin farkinda olmadan devrimci mücadeleye dahil edildiklerini ifade etmiçtir.25
Sovyetler Birligi'nde egitimsiz kitleyi hedef alan görsel propaganda tekniklerinden bir digeri, sokak gösterileri idi. Gerçekten de Sovyetler Birligi denildiginde ilk akla gelenlerden biri, Kizil Meydan'daki o görkemli sokak gösterileridir. Sokak gösterileri, bilhassa Stalin döneminde adeta bir gövde gösterisine dönü^ecektir. Bununla birlikte, devrimin ilk yillarinda propaganda çaliçmalarinin bir parçasi olarak gerçekleçtirilen sokak gösterileri de daha az ihtiçamli degildi. Örnegin, birçok kaynakta zikredilmeden geçilmeyen ve 1920 senesinde Leningrad'da gerçekleçtirilen Kiçlik Saray'a yapilan saldirinin canlandirildigi meçhur gösteri bunlardan biridir. Gösteride Kizil Ordu ve Kizil Donanma tiyatro gruplarindan çok sayida oyuncu yer almiçtir. Olayin canlandirilmasi için sarayin diçina iççiler için kirmizi, soylular için beyaz platformlar hazirlanmiç ve bu platformlar arasindaki köprüde mücadele ani sahnelenmiçtir.26 Leningrad'in yani sira daha pek çok çehirde, sosyalist bayramlari ya da Ekim devriminin yildönümünü kutlamak için sokak gösterileri organize edilmiç ve sanatçilar da bu gösterilerde gönüllü olarak çaliçmiçlardir.27
Gorsel propaganda teknikleri arasinda kuçkusuz en etkilisi, sinema sanati idi. Davoliute ve Jancoriene, 'Sovyet rejiminin, politik bilinci çekillendirmedeki etkisi
22 Clark, Sanat ve Propaganda,100-101.
23 Kevin Brown, "Agitprop in Soviet Russia," Constructing the Past 14/1, (2013), 7.
24 Gökfefifek Savajir ve Ece Gülef, "Politik Bir Eylem Olarak Sanat: 1920'lerdeki Rus Agit-prop Uygulamalari,",SDÜ Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi 13/25, (2020), 313.
25 Brown, "Agitprop," 7-8.
26 Clark Sanat ve Propaganda, 98.
27 Savajir ve Gülef, "Politik Bir Eylem," 317.
nedeniyle, sinemayi "en önemli sanat" olarak tanimladiklarini ve "sinemafikasyon" (kinofikatsiya) teriminin Rus Devrimi ve Iç Savaç sonrasinda Sovyet ideolojisini yaymanin bir araci olarak ülkenin her yerinde sinemanin kullanilabilirligini artirma kampanyasini tanimlamak amaciyla' kullanildigini belirtmiçtir.28 Smith, sinemanin Bolçeviklerin iletiçim ve komuta gücünü kaybettigi Sovyet Dogu'nun çok dilli sinir bölgeleri için daha da önemli oldugunu belirtmiçtir:
"Bu propaganda araci, Bolçeviklerin iletipim ve komuta gücünü kaybettigi Sovyet Dogu'nun çok dilli sinir bölgeleri için daha da önemliydi. 'Dogu' ibaresinden kasit, Sibirya ve Uzak Dogu'yla birlikte agirlikli olarak Müslüman Kafkasya ve Orta Asya'dir. Batilila§mi§ Hiristiyan Milletler olan Gürcistan ve Ermenistan ise bu kategoriye dahil degildir. Azerbaycan'in öndegelen Bolçeviklerinden Neriman Nerimanov, 'insanlarin mantiksal akil yürütmeyle degil, imgelerle dü§ünmeye aliçkin oldugu Dogu'da, sinemanin kitlesel propagandanin en güçlü vasitasi oldugunu ifade etmiçtir. Sinemadaki sosyalist gerçekçilik, bu halklara gelecege giden yolu gösterecek, ancak önce kendi geçmiplerinin ve §imdiki zamanlarinin deh^etiniaçiga vuracakti."29
Bolçevikler, sinemanin propaganda sürecindeki rolünü iyi kavramiç olsalar da Iç Savaç yillarinda ülkenin içinde bulundugu sikintili koçullarda film çekimi için gerekli ekipmanin bulunmasinda sikinti yaçanmaktaydi.30 Lenin, 27 Agustos 1919'da aldigi kararla tüm sinema içletmelerini kamulaçtirdi. Ardindan Narkompros31 denetiminde "Tüm Rusya Fotograf ve Sinema Bölümü" (VFKO) teçkil edildi. Taylor, VFKO'nun her ne kadar 1920 yilinin Kasim ayina dek faaliyete geçemese de bu kurumun merkezi bir film endüstrisinin ilk açamasi olduguna deginmiçtir.32 Sovyetler Birligi'nde propaganda amaçli film üretimine, çocuklar için hazirlanan animasyonlar da dahildi. Bunun ilk örnegi, 1924 yilinda ünlü Sovyet yönetmen Dziga Vertov tarafindan hazirlanan "Sovyet Oyuncaklari" isimli animasyon filmiydi. Bu tür film örnekleri, sonraki yillarda da devam etmiç ve 1936 yilinda Walt Disney'e rakip olarak "Soyuzdetmultfilm" stüdyosu kurulmuçtur.33
Sovyet yönetiminin geniç halk kitlelerini etkisi altina almak için kullandigi bir diger görsel propaganda teknigi, propaganda afiçleriydi. Afiçlerde iççiler, köylüler, askerler, denizciler gibi kitleler kahramanlaçtirilmakta ve burjuva, toprak sahipleri, kulaklar,34 din adamlari vb. gruplar ise karçi devrimci olarak tanimlanmaktaydi. En çok vurgu yapilan о
4.
meseleler ise; din adamlari, toprak sahipleri gibi burjuva unsurlara karçi mücadele için g
halkin bilinçlendirilmesi, kadinin konumunun g^lendirilmesi ve üretim sisteminin ^ ^
< S ^
--D ° Ш
28 Violeta Davoliùtè -Lina Kaminskaite-Jancorienè, "Sovietization and the Cinema in the Western Borderlands: pi tf © Insurgency, Narrative, and Identity in the Lithuanian Film "Marytè" (1947)," Reframing Postwar Sovietization: Power, Conflict, and Accommodation, (2016), 391.
29 Michael G. Smith, "Cinema for 'the Soviet East': National Fact and Revolutionary Fiction in Early Azerbaijani Film," Slavic Review 56 /4, (1997), 646.
30 Tevfik Rada, "Ekim Devriminin Ilk Yillarinda Demiryolu Organizasyonu ve Imajlarin Organizasyonu Arasindaki tliçki: Dziga Vertov'un Politik Estetigi," Sinecine 10/2 (2019), 231.
31 Halk Egitim Komiserligi (Rusça: Народный комиссариат просвещения/ Narodniy komissariat prosveçeniya)
32 Taylor, "A Medium for the Masses," 565.
33 Inceoglu, "Sovyet Propaganda Animasyonlarinda," 28.
34(Rusça: кулак /kulak ) Sovyetler Birligi'nde varlikli köylüleri tanimlamak için kullanilirdi.
|97|
modernize edilmesi gibi hususlardi.35
Sovyet yönetiminin devrimci fikirlerin halk arasinda yayilmasi ve saglamla^tirilmasi ifin kullandigi sinema, tiyatro, gösteriler, heykeller ya da posterler gibi propaganda metotlari elbette Sovyetlere özgü teknikler degillerdi, sadece sosyalist bir karaktere büründürülmü^lerdi. Bununla birlikte, Sovyetler Birligi'nde propaganda faaliyetlerini yürütmek üzere, tümüyle özgün fok sayida kurum te^kil edilmi§ ve fok farkli propaganda teknikleri uygulanmi^tir. Bunlar iferisinde belki de en özgün olani ajit-trenlerdi ve bu trenler, Bol^eviklerin propaganda sürecindeki yaraticiliklarinin da en iyi örneklerinden biriydi. Öyle ki, bu trenleri bizzat görme imkanina kavu§mu§ olan Arthur Ransome, bu geziye dair anilarini; "Daha etkili bir propaganda araci geli^tirildiginden §üpheliyim" sözleriyle tamamlayacakti.36
2) Ajit-Trenler
Sovyet iktidarinin ilk yillarinda en acil ihtiyaflardan birisi, devrimci mesajin kitlelere iletilmesiydi. Lenin, Rus i§fi sinifi ve özellikle de köylüler arasinda devrimci bilincin kendi kendine ye^ermesinin mümkün olmadigini savunuyordu. Clark'in da aktardigi gibi, Lenin devrim yillarinda £ar'i hedef alan grev ve isyanlari "politik bilinci bütünle§memi§, prematüre ve düzensiz ayaklanmalar" olarak tanimliyordu.37 Bu konuda hif de haksiz sayilmazdi. Bununla birlikte, ülkenin muazzam geni^ligi ve If Sava^'in tüm hiziyla devam ettigi dü^ünüldügünde bu i§in kolay olmayacagi afikti. Demiryollari tam da bu noktada kritik bir öneme sahipti. Bol^evikler, devrimci mesajlarini halka iletmek ifin, demiryollarini kullanmaya karar verdiler. Ülkenin en büyük demiryolu hatlarindan biri, Trans-Sibirya demiryolu hattiydi. Wolmar, bu demiryolunun ironik bir §ekilde £ar'in iktidarini peki^tirmek ifin in§a edilmi§ oldugunu, ancak Bol^eviklerin planlarina fok daha fazla hizmet ettigini söylemi^tir: "Demiryolu, komünistlerin gösteripli projelere olan sevgisini, bu tür projeleri güflerini ve yetkinliklerini göstermenin bir yolu olarak gördüklerini düpündügümüzde, onlarin bu amaflarina iyipekilde hizmet etmiptir."38
If Sava^'in yikici ortami ve ülkenin geni§ bir cografyaya yayilmi§ olmasi, Bol^eviklerin halk üzerindeki askeri ve siyasi denetimi güflendirmelerinde demiryollarindan istifade etmesini bir anlamda zorunlu kilmi^ti. If Sava§ yillarinin ve bu yillarda ya^anan kitligin demiryollarinin devrimin gelecegi afisindan ta^idigi öneme deginen Rada, "devrimin kaderinin If Sava§ sirasinda oradan oraya giden ve ufsuz bucaksiz Rus topraklarinda bir devlet aygiti gibi fali^an zirhli trenlere bagli oldugunu" ifade etmi^tir.39 En azindan durum normalle^inceye dek, merkez ile diger bölgeler arasinda hizli bir §ekilde ileti^imi saglayacak "mobil ve güvenilir" bir ula^im agi kurulmasi elzemdi.40 Aslina bakilirsa, Bol^eviklerin bundan da fazlasina ihtiyaflari vardi. Demiryollarinin ula^tigi uzak bölgelerde ya^ayan, fogunlugunu köylülerin olu^turdugu halk kitlesi, sosyalizme yabanci ve hatta bir ölfüde dü^mandi. Bu bakimdan, Bol^evik
35 Akan, "Sovyet Propaganda", 85-95.
36 Arthur Ransome, The Crisis in Russia, (London: 1921), 88.
37 Clark, Sanat ve Propaganda, 96.
38 Christian Wolmar, To Edge of the World, (New York: PublicAffairs, 2013), 202.
39 Rada, "Ekim Devriminin," 211.
40 Taylor, "A Medium for the Masses," 565.
yönetimin köylü halk arasinda kendi ideolojilerini yaymalari ve bundan da öte onlara bunun ne oldugunu afiklamalari, Sovyet iktidarinin gelecegi afisindan büyük önem tajiyordu. Böylece Sovyet iktidari tarafindan yeni bir proje, Ajit-trenler projesi hayata gefirildi.
Sovyetler Birligi'nde gerfeklejtirilecek olan propaganda falijmalari ifin trenlerden istifade edilmesine yönelik fikrin ortaya fikiji, 1918 yilinda Kizil Ordu askerleri ifin parti literatürünün yayinlanmasindan sorumlu olan Tüm Rusya Merkez Yürütme Komitesi yayinevinin Askeri Departmani'nda ortaya fikti.41 Sohareva bu trenlerin en bajta, özel bir falijanin ejlik ettigi ve yolcu treninin sadece bir vagonunun bu tür yayinlar ifin ayrildigi trenler oldugunu ve siyasi literatüre olan talep artikfa propaganda treni fikrinin de gelijtiginden bahsetmijtir.42 Okunev'in hif de abartili olamayan bir ifadeyle "Boljeviklerin en parlak stratejileri"43 olarak tanimladigi ajit-trenler fikrinin dogujunda, If Savaj yillarinda Trofki'nin adeta askeri karargahi haline gelen mejhur zirhli tren örnegi de etkili olmujtur.44 Savaj Komiseri olan Trofki'nin jahsiyeti ile adeta bütünlejen zirhli tren, if Savaj'in yikici kojullarinda ordunun güflendirilmesi ve askerler arasindaki propagandada etkili bir rol oynamijtir. "Predrevoyensovyet" adini tajiyan ve if Savaj yillarinda Trofki'nin hem karargahi ve hem de evi haline gelen tren, cephe hattina ihtiyaf duyulan ekipmanlari tajimanin yani sira, gittigi yerlere diger bölgelerden haberleri ve ayrica egitimli subay ve uzmanlari da tajiyarak fok kritik bir rol üstlenmijtir.45 Ancak ajit-trenler, cepheye mühimmat tajimaktan, askeri denetimden ve ayrica Kizil Ordu askerleri arasinda devrim propagandasindan sorumlu olan ve bunun ifin bir cepheden digerine seyahat eden Trofki'nin zirhli treninden fok daha fazlasiydi.
Ajit-trenler, oldukfa etkileyici bir tasarima sahipti. Kenez, bu trenlerin genellikle 16-17 vagondan mütejekkil olduklarini ve bu vagonlar arasinda irtibati saglayan bir dahili telefon hattinin bulundugunu ifade etmijtir.46 Trenlerde merkez ile iletijimin saglanmasi ifin bir radyo sistemi de mevcuttu.47 Ajit-tren sisteminin önemli bir parfasi "ajitpunkt" olarak adlandirilan ajitasyon merkezleriydi. Bunlar, ajit-trenler ifin, stratejik bölgelerde konumlanan istasyon aglariydi. Bunlar, 13 Mayis 1919'daki "ijfi ve Köylü Savunma Konseyi" kararnamesiyle kurulmujtu.48 Bu kararnemeyle, ülke fapinda 140 tane ajitpunkt tesis edildi. 1920 yilinda bunlara ek olarak, 220 tane daha ajitpunkt istasyonu afildi.49 Bunlarin idaresi ifin, Egitim Komiserligi bünyesinde ayri bir birim
0.
41 Anna Ivonovna Karlyavina, "Rol' agitatsionnih poyezdov i parahodov v antireligioznoy propagande Boljevikov v ^ godi Grajdanskoy voyni", Istorifeskiy jurnal naufniye issledovaniya 3 [Erijim Tarihi: 24.08.2021], § https://nbpublish.com/library_read_article.php?id=25066 u
42 Tatyana Sohareva, "Desyat Faktov ob Agitpoyezdah," [Erijim tarihi: 08.03.2021], ^ S ^ https://artguide.com/posts/1387. ^ m
43 Iakov Okunev, "Propaganda Trains", [Erijim tarihi: 25.11.2020] http://soviethistory.msu.edu/1917-2/culture-and- S >o- © revolution/culture-and-revolution-texts/a-new-way-for-culture-propaganda/
44 Wolmar, To Edge, 202.
45"Trotsky's War Train", [Erijim tarihi: 08.03.2021], https://www.historytoday.com/archive/trotsky%E2%80%99s-war-train.
46 Peter Kenez, The Birth of the Propaganda State: Soviet Methods of Mass Mobilizitaion: 1917-1929, (New York: Cambridge University Press, 1985), 60.
47 Wolmar, To Edge, 204.
48 E.A. Timofeyeva, "Agitatsionniye poyezda i parohodi v godi Grajdanskoy voyni," Naufniye trudi KuBGGU No 9 (2016), 257.
49 Taylor, "A Medium for the Masses," 566.
|99|
te^kil edilmi^ti. Daha sonra bu birim, bagimsiz bir idari aygita dönü^türülecekti. Ajitpunkt denilen bu istasyonlar, daha 50k If Sava§ yillarinda yerel halkin yani sira, o bölgelerden gefen sivil ve Kizil Ordu askerlerinin toplandiklari istasyonlarda ve rihtimlarda, demiryollari ve su yollari kav^aklarinda te^kil edilmi^ti.50 Ajitpunkt denilen bu istasyonlarin afik alanlari yerel halka yönelik ajitasyon konu^malari, sinema gösterimleri, tiyatro etkinlikleri ve konserler ifin kullaniliyordu.51 Ajitpunkt istasyonlarinda ayrica, propaganda yayinlarinin yer aldigi bir kütüphane ve ders salonlari yer aliyordu.52 $ekil 1: "Oktyabrskaya Revolyutsiya" propaganda trenine ait bir fotograf, 192053
Ajit-trenler fe^itli seksiyonlardan olu^maktaydi. Bunlar arasinda en önemlisi, Kenez'in ajit-trenlerin "akli ve kalbi" olarak tanimladigi siyasi seksiyondu. £ünkü bu seksiyon, ajit-trenin yürütecegi fali^malari belirleyen ve gerekli i§ dagilimini yapan birimdi. Seksiyonun ba^inda ayni zamanda trenin de yöneticisi olan bir Siyasi Komiser bulunuyordu.54 Trenin Siyasi Komiseri, Tüm Rusya Merkez Yürütme Komitesi tarafindan ataniyor ve bu ki^iler, Sovyet örgütlerinin fali^malarina hakim olan isimler arasindan sefiliyordu.55 Kenez, bu seksiyonda Parti Merkez Komitesi ve diger komiserliklerden, Komsomol ve £eka'dan56 fok sayida görevlinin yer almasi sayesinde, acil kararlar alinip uygulanabildigine vurgu yapmi^tir. Seksiyonun bir diger vazifesi de yerel yöneticilere ihtiyaf duyduklari yardimin saglanmasiydi.57 Wolmar, bu trenlerin, yillarca hatta on yillarca polis ve ordudan ba§ka resmi bir temsilci görmemi§ olan insanlar tarafindan iktidarin dogrudan temsilcileri olarak görüldüklerini söylemi^tir.58 Gerfekten de devrimin henüz emekleme a^amasinda oldugu ve henüz ba^kentte bile yönetim kadrosunun feki^me halinde oldugu, panik havasinin kol gezdigi If Sava§ ko^ullarinda devlet temsilcilerinin ajit-trenler vasitasiyla siradan halkin ayagina ta^inmasi, büyük bir
3 memnuniyetle kar§ilanmi§ti. Yüzyillar boyunca Sovyetler Birligi'nin en ücra kö^elerinde
Q
z toprak sahiplerinin kölesi olarak ya§ami§, ihmal edilmi§ ve hatta yok sayilmi§ olan halk,
д г^ Ю 50 Timofeyeva, "Agitatsionniye poyezda," 257.
ой vo6 © 51 Savajir ve Gulef, "Politik Bir Eylem," 318.
11001 52 Kenez, The Birth 59.
53 Fotografta, hastaliklari onleme konusunda kendilerini bilgilendirmek ifin tasarlanmij bir vagona girmek ifin sirada bekleyen insanlar yer aliyor. Katie Marie Davies, "Agitpoezda: Discover Russia's Revolutionary Propaganda Trains," [Erijim tarihi: 23.08.2021], https://www.calvertjournal.com/articles/show/9255/russias-revolutionary-propaganda-trains-agitpoezda
54 Kenez, The Birth, 59. 55Karlyavina, "Rol' agitatsionnih."
56 £eka (Rusfa: Чрезвычайная комиссия /frezvifaynaya komissiya). Sovyetler Birligi'nin ilk istihbarat tejkilati.
57 Kenez, The Birth, 59.
58 Wolmar, To Edge, 204.
§imdi ajit-trenler sayesinde devletin en ust duzey temsilcileri ile yuz yuze gelme imkanina kavu§mu§tur. Bunun onlar uzerinde biraktigi etki oldukfa buyuk olmalidir. Buna ek olarak, ajit-trenlerin bir ba§ka ozelligi olan §ikayet kutulari da halkin ya^adigi problemleri dogrudan yetkililere iletme imkani sundugu ifin onemliydi.59 Ransome, uzerinde "her turlu §ikayet ifin" ibaresinin yer aldigi bu kutular sayesinde, herhangi bir konuda §ikayette bulunmak isteyen, haksiz muamele gordugunu du^unen veyahut bir konuda tavsiye iletmek isteyen herkesin seslerini Moskova'ya duyurabildiklerini belirtmi^tir.60
Trendeki bir diger seksiyon, enformasyon seksiyonuydu. Seminerlerin duzenlenmesi, bro^urlerin dagitilmasi, film projektorunun kontrolu vb. bu seksiyonun gorevlerinden bazilariydi. Kenez, enformasyon seksiyonu ile siyasi seksiyonun gorevlerini birbirinden ayirt etmenin neredeyse imkansiz oldugunu belirtmi^tir.61 Trenlerde siyasi ve enformasyon seksiyonlarina ek olarak; ROSTA (Rusya Telgraf Ajansi] departmani mevcuttu. Bu departmanin gorevleri gazete ve bro^ur hazirlamak, tren radyo istasyonunu denetlemek ve yerel basina talimat vermekti.62
Ajit-trenlerde bir vagon da garaj olarak hizmet vermekteydi. Bu garajlarda propagandacilarin gittikleri yerlerde tren istasyonlarindan uzakta bulunan bolgelere rahat ve hizli bir §ekilde ula^malarina imkan verecek olan kufuk arabalar ve motorlar bulunuyordu.63 Bu motorlu araflar vasitasiyla, tren istasyonundan uzak olan bolgelere gidecek olan kitap ve bro^urler zahmetsiz bir §ekilde ta^inabilmekteydi.64
Sovyet propaganda tekniklerini afiklarken de vurgulandigi gibi, sinema, propaganda fali^malarinin en etkili metotlarindan biriydi. Rada, ajit-trenlerde film gosterimlerinin, sinemanin propaganda surecindeki rolunu iyi kavrayan Lenin tarafindan ba^latildigini, boylece trenlerde sinema gosterimleri ifin film projeksiyonunun da ta^inmaya ba^landigini ifade etmi^tir.65 Karlyavina, 1919 yilinda propaganda trenlerinde gosterimi yapilan filmler arasinda din kar^iti iferige sahip iki ayri belgeselden bahsetmi^tir. Bunlar; "Tikhon Zadonsky Kalintilarinin Afilmasi" ve "Aziz Sergius'un Kalintilarinin Afilmasi" adini ta^iyan belgesel filmleriydi. Ozellikle ikincisi Lenin tarafindan fok begenilmi§ ve tum parti toplantilarinda izletilmesini tavsiye etmi^ti. Ajit-trenlerin sadece ilk iki yillik fali^malarinda 1962 adet film gosterimi gerfekle^tirildi ve seyirci kitlesi tarafindan buyuk bir ilgiyle kar^ilandi.66
Halkin buyuk kisminin okuma-yazma bilmedigi ve buna ek olarak, devrimin ilk yillarinda Turkistan ya da Kafkasya gibi bolgelerde dil probleminin ya^andigi du^unuldugunde, sinemanin propaganda fali^malarindaki rolu daha iyi anla^ilacaktir. ^
Nitekim Taylor, ajitasyon fali^malarini yurutenlerin Rusfa konu^masi nedeniyle, soz §
konusu bolgelerdeki yerel halkla sozlu ileti^imde buyuk sikintilarin ya^andigini ve bunun < g £
CN ^
o- yi ©
_ |101|
59 Kenez, The Birth, 60.
60 Ransome, The Crisis, 87.
61 Kenez, The Birth, 60.
62 Sohareva, "Desyat Faktov ob Agitpoyezdah."
63 Kenez, The Birth, 60.
64 Wolmar, To Edge, 206.
65 Rada, "Ekim Devriminin," 230.
66 Karlyavina, "Rol' agitatsionnih."
büyük oranda sinema sayesinde a^ilabildigini ifade etmi^tir.67 Tüm bu sebeplerle sinema, ajit-trenlerin propaganda fali^malarinin da en önemli parfasiydi.
§ekil 2: Ajit-trendeki bir halk tiyatrosu68
Ajit-trenlerdeki film gösterimleri, fogunlukla afik havada kurulan büyük ekranlarda gerfekle^tirilse de kötü havalar ifin ayrica 150 ki^ilik bir sinema salonu da bulunuyordu. 69
Ajit-trenlerde gösterilen filmlerin konusu da özenle sefilmekteydi. Filmlerde £arlik dönemi kritik ediliyor ve Bol^evik yönetimin sagladigi kazanimlara vurgu yapiliyordu.70 "Ajitki" (ajit filmler] denilen bu filmlerde i^lenen en popüler konular, tarimla ilgili olanlardi.71 Sohareva da en fok ele alinan temalarin tarim, sarho^lugun zararlari, sebzelerin kurutulmasi, askeri olaylar gibi konular oldugunu, bunlarin yani sira edebiyat klasiklerinden uyarlamalarin da yapildigini söylemi^tir.72
Ajit-trenlerin kendisi de ba§li ba^ina bir propaganda vasitasi idi. £ünkü bu trenlerin di§i fe^itli propaganda resimleriyle boyanmi^ti. Hatta bu konu sanatfilar ve sanat tarihfileri ifin ayri bir ara^tirma konusu olmu^tur. Aslinda ba^langifta propaganda trenlerinin dekorasyonunda posterler kullanilmi^tir. Ancak bu malzemenin dayaniksiz olmasi nedeniyle, sonradan yagli boya kullanilmaya ba§lanmi§tir.73 Trenlerin üzerindeki bu resimlerin nasil hazirlandigi ile ilgili olarak, Ransome §u bilgileri aktarmaktadir:
"Örgütün siyasi bölümü, tren vagonlarinin her tarafini kaplayan her resmin ana fikrine ve amacina önceden karar veriyordu. Bu fikir daha sonra, trenlerin boyanmasindan ortakla§a sorumlu olan sanatfi kolektifine sunuluyordu. Sanatfilar, en iyi tasarim ödülü ifin birbirleriyleyaripyordu, 0 hakimlersanatfilarin kendileriydi."74
g Ba^langifta ajit-trenler üzerindeki resimler, avangard sanatfilar tarafindan
^ z fizilmi^tir. Kazimir Malevif, Mark $agal ve Kuzma Petrov-Vodkin, ilk ajit-trenlerin
< g ^
g ° 03 -
oi vo~ © 67 Taylor, "A Medium for the Masses," 572.
|102| 68 "Halk Tiyatrosu" (Teatr Naroda]: Trenin solundaki yazida "Eskiden tiyatronun kapilari halka kapaliydi" ifadesi yer
alirken; sagdaki yazida ise "Sovyet Cumhuriyeti'nin güneji dogruya, bilgiye ve gerfege giden yolu aydinlatir" ibaresi yer aliyor. "Agitpoyezda i agitparohodi 1918-1920", [Erijim tarihi: 24.08.2021], https://burevestn1k.livejournal.com/10313.html
69 Wolmar, To Edge, 205.
70 Wolmar, To Edge, 205.
71 Wolmar, To Edge, 205.
72 Sohareva, "Desyat Faktov ob Agitpoyezdah."
73 Karlyavina, "Rol' agitatsionnih."
74 Ransome, The Crisis, 84.
tasarimini yapan sanatçilardan bazilariydi.75 Ancak bu soyut sanat anlayiçi, halkin çogunlugunu oluçturan köylü kitleler açisindan anlaçilmasi zordu. Dolayisiyla daha sonradan bu trenler, siradan halkin da anlayabilecegi çekilde devrimci motifler ve sloganlarla süslendi.76 Cesur bir çekilde resmedilen köylü ve iççi tasvirleri, biçimsiz ve kötü bir çekilde resmedilen burjuvazi, Sovyetler Birligi'ne özgü subbotnikler,77 ajit-trenler üzerine içlenen ve siradan halkin çok daha rahatlikla anlayip devrimin baçarilarini görebildikleri popüler resim temalariydi.78 Siradan köylünün en çok ilgisini çekecek olan resim temalari, ekonomik faaliyetlerle ilgili olanlardi. Bu nedenle, trenler üzerinde siklikla ekim ve hasat çaliçmalarini, köprü ve otoyol onarimlarini betimleyen resimlere yer verilmiçtir. Karlyavina, trenler üzerindeki bu resimlerin, trenin gidecegi bölgenin siyasi durumuna bagli olarak siklikla degiçtirildigini ifade etmiçtir. Bunun amaci propaganda çaliçmalarinin verimliligini arttirmakti.79 Çekil 3: Ajit-trenlerdeki ekonomik faaliyet içerikli resim temalarina bir örnek80
Sovyetler Birligi'nin en uzak kôçelerine ulaçmasi hedeflenen ajit-trenlerin propaganda çaliçmalari için, birkaç bölgeye ayrilmiçti. Trenler, seyahat ettikleri bölgelerin mevcut siyasi ihtiyaçlarina yönelik olarak organize edilmiçti. Ilk ajit-trenlerden bazilarini bizzat görme ve onlari inceleme imkanina kavuçan Ransome'in aktardigina göre bunlar; "Lenin", "Sverdlov", "Oktyabrskaya Revolyutsiya", "Krasniy Vostok" ve "Krasniy Kazak" isimli trenlerdi.81 Rus araçtirmaci Karlyavina ise, Iç Savaç yillarinda bu türden 15 tren ve ûç geminin hizmet verdigini söylemi^tir. Karlyavina, Ransome'in aktardiklarina ek olarak çu trenleri zikretmektedir: ülkenin merkezi çehirlerine hizmet veren "Velikorusskiy"; Uzak Dogu, Urallar ve Sibirya'da faaliyet gösteren "Ural-Sibirya" treni; Olonets, Vologda, Arkhangelsk, Vyatka ve Pskov çehirlerine seyahat eden "Severniy" treni; Don, Kuban, Kafkasya ve Kirim güzergahindan sorumlu "Yujniy" treni ve son olarak Türkistan, Buhara ve Hive'ye seyahat eden "Vostoçniy" treni.82 Ancak Karlyavina'nin
75 Sohareva, "Desyat Faktov ob Agitpoyezdah."
76 Kenez, The Birth, 60.
77 Kizil Cumartesiler. Subbotnikler, tatil günlerinde toplum yararina düzenlenen ücretsiz iç günlerini ifade etmektedir.
78 Sohareva, "Desyat Faktov ob Agitpoyezdah."
79 Karlyavina, "Rol' agitatsionnih."
80 Agit-trenlerdeki en popüler resim temalarindan biri de köprü onarimi ile ilgili olanlardi. Yukaridaki resim buna bir örnektir. Trenin üzerinde "Köprüleri onarin" (Rusça: чините мосты) ibaresi yer almaktadir. Vyaçeslav Polonskiy, Russkiy Revolyutsionniy Plakat, (Moskva: Gosudarstvennoye Izd-vo, 1925), 57, [Eriçim tarihi: 24.08.2021], https://www.prlib.ru/item/906164
81 Ransome, The Crisis, 82.
82 Karlyavina, "Rol' agitatsionnih."
bahsettigi bu trenler Iç Savaç yillarindan sonra hizmet vermiß olmalidir. Nitekim bir diger Rus araçtirmaci Timofeyeva, tipki Ransome gibi, 1918-1920 yillarinda faaliyet gösteren ajit-tren sayisini 5 olarak vermektedir.83
Ilk ajit-tren, "Lenin" treni adini taçiyordu. Tren, ilk defa 13 Agustos 1918'de Moskova'dan hareket ederek, Beyazlardan geri alinan Kazan'a bir deneme seferi gerçekleçtirdi.84 Iki hafta süren bu deneme sürü^ünde Kizil Ordu askerlerine propaganda bro^ürleri ve gazeteleri dagitildi. Taylor, bu deneme sürü^ünün ordu içerisindeki propaganda ile sinirli kaldigini, ancak baçarili sonuç vermesi üzerine Troçki'nin Moskova demiryolundan 5 ajit-treninin daha hazirlanmasini emrettigini yazmiçtir. Bu konu, 31 Ocak 1919 tarihinde ele alinmiç ve baçka ajit-tren ve gemilerin de hazirlanmasi için özel bir komisyon kurulmuçtur.85 Lenin treni, Kazan'a yaptigi ilk seyahatinden sonra bir dizi bölgeyi içine alan çok sayida sefer daha gerçekleçtirmiçtir.86 Tren aralarinda Pskov, Vitebsk, Letonya, Beyaz Rusya, Litvanya, Harkov'un da yer aldigi bölgeleri ziyaret etmiçtir. Okunev, devrimci yazilar ve parlak renklerle süslenmi^ bu trenin, gittigi yerlerde çok sayida devrimci bro^ür ve yayin dagittigini, toplanti ve konferanslar düzenledigini belirtmiçtir:
"Îççiler ve köylüler, bu özel trenin etrafinda toplanti ve toplantilar gerçekleptirildi. Arabalarin çatilarindan konu^malar yapildi ve devrimci bropürler adeta kar tanesi gibi dagitildi. Yolculuk sirasinda tren, yarim milyondan fazla ruble degerinde kitap, gazete ve bropür, 150.000'den fazla bildiri ve bropür dagitti, 15.000'den fazla posteryayinladi ve 556 kuruluça çepitli yayinlar sagladi. Yaklaçik 90.000 i§çi, köylü ve Kizil Ordu askeri seminerlere, toplantilara ve konferanslara katildi; merak edilen konular hakkindayaklaçik 60 ders düzenlendi."87
Bir diger ajit-tren, "Oktyabrskaya Revolyutsiya" (Ekim Devrimi] adini taçiyan trendi. Trenin siyasi seksiyonun baçinda meçhur Bolçevik Kalinin vardi.88 Tren, Nisan 1919'dan Aralik 1920'ye dek ortalama 3 hafta süren çok sayida seyahat gerçekleçtirdi. Taylor, bu trenin gittigi her çehirde 10-12 saat vakit geçirdigini ve 1920 yilinin sonuna gelindiginde tren araciligiyla 430'dan fazla film gösteriminin gerçekleçtirildigini belirtmiçtir.89
Bir diger tren ise, "Krasniy Vostok" (Kizil Dogu] adini taçiyordu ve 1920 yili baçlarinda Türkistan'a seyahat etmiçti. "Krasniy Vostok" treni, 1920 yilinin ilk yarisini
S Türkistan'daki propaganda çaliçmalari ile geçirmiçti.90 Kenez, bu trende Türkistanlilarin
D
z ve Müslümanlarin meseleleriyle ilgilenen özel bir ajitatör grubunun da yer aldigini
a £ ^F söylemi^tir.91 Bu ajitatörler, Müslüman halkin özelliklerini de dikkate alan çaliçmalar
i gerçekleçtiriyor; halkin aydinlatilmasi ve Müslüman kadinlarin durumu en çok önem
|104|
83 Timofeyeva, "Agitatsionniye poyezda," 260.
84 Kenez, The Birth, 61.
85 Taylor, "A Medium for the Masses,"567.
86 Sohareva, "Desyat Faktov ob Agitpoyezdah." 87Okunev,"Propaganda Trains."
88 Kenez, The Birth, 61.
89 Taylor, "A Medium for the Masses," 570.
90 Taylor, "A Medium for the Masses," 570.
91 Kenez, The Birth, 61.
verdikleri konular arasinda yer aliyordu.92 Tren ayrica Tajkent'in yani sira Hocent'te, Hokand'ta, Fergana vadisinde ve Türkistan'in bajka pek fok yerinde fok sayida kütüphane afilmasina ve bunlar ifin kitap ve dergi temin edilmesine yardim etti.93
"Krasniy Kazak" (Kizil Kossak) treniyse, Rostov ve Don bölgelerindeki falijmalarla ilgileniyordu. Denikin'in yenilgisi sirasinda kurulan tren, 1920 baharinda sorumlu oldugu bölgelere seyahat gerfeklejtirmijti. Trenin bajlica vazifesi, Beyaz Ordu'dan yeni kurtarilan bölge halkini Sovyet iktidarinin yanina fekmekti. Bu bakimdan, Sovyet yönetimi ile ilgili önyargilarin (özellikle dinle ilgili olanlarin) yok edilmesi, trenin falijmalarinin öncelikli hedefiydi. Nitekim 14 Mart 1920'de hareket eden trenin slogani jöyleydi: "Kossaklar, Sovyet hükümetinin kiliseye ve dine zulmettigine inanmayin, Sovyet hükümeti kiliselere ve dini geleneklere karji hifbir jiddete ve hakarete müsamaha göstermeyecektir." Karlyavina'ya göre bu durum, Sovyet yönetiminin amacina ulajmak adina Ortodoksluk duygulari güflü olan Don Kossaklarini kendi saflarina fekmek ifin afikfa popülist yalanlara bajvurmaktan fekinmediginin canli bir örnegiydi.94 Ransome, bu treni bizzat gezme imkani yakalamij ve tren hakkinda ju bilgileri aktarmijtir:
"Kizil Kossak treninin 16 vagonu var ve her birinin iki taraf da resimlerle dolu. Trendeki if düzenlemeler, Ruslarin akillarina birpeyi koyarlarsa bunu gerfekleptirebileceklerinin yeterli bir kanitiydi. Bu tren boyunca vagon vagon gezdik Bir vagonda Carnarvon ve Lyons gibi uzak istasyonlardan haber alabilen bir kablosuz telgraf istasyonu mevcuttu. Bir diger vagon, günlük on bep bin sayfa basabilen bir baski makinesinin yer aldigi birgazete ofisi olarak organize edilmipti; böylelikle trenin hizmet verdigi bölge, ancak yola fikmip olsa da Moskova ile ayni zamanda -bazen gecikmip izvestiya veya Pravda'nin kendilerine ulapmasindan birkaf gün önce- haberlerialirdi. Bununyanindayaklapikyüzya da elli kipilik birsinema salonu vardi."95
"Krasniy Kossak" treni 8 Nisan 1920'de Moskova'dan hareket ederek 20 Nisan günü görev yeri olan Kuban'in merkezi Yekaterinodar'a ulajmijtir. 125 personelin hizmet verdigi trenin yöneticisi, kendisi de bir Kossak olan ve ayni zamanda Tüm Rusya Merkez Komitesi üyesi Dimitriy Vasilyevif Poluyan'di. Tren, Kuban'da bulundugu 50 gün zarfinda fok sayida miting ve toplanti gerfeklejtirdi.96
Ajit-trenlerin falijmalarinin bajarili sonuf vermesi üzerine, Trofki, demiryolunun bulunmadigi bölgeler ifin ajit-gemi, ajit-kamyon ve kijin ulajmanin zor oldugu yerler ifin de ajit-kizaklar hazirlanmasini emretmijtir.97 Ajit-gemiler iferisinde en mejhuru, °
Moskova'nin dogu ve güney kisimlari ile Volga nehri boyunca Hazar denizine yolculuk -
eden ve "Krasnaya Zvezda" (Kizil Yildiz) adini tajiyan ajit-gemiydi. VIII. Parti Q ^ z
A02 -
Kongresi'nde alinan kararlar dogrultusunda gemiye, Beyazlardan geri alinan bu p ™ bölgelerde ajitasyon faaliyeti yürütme görevi verilmijti.98 Gemiye verilen diger görevler -
92 Karlyavina, "Rol' agitatsionnih."
93 Timofeyeva, "Agitatsionniye poyezda," 257.
94 Karlyavina, "Rol' agitatsionnih."
95 Ransome, The Crisis, 82-86.
96 Timofeyeva, "Agitatsionniye poyezda," 260.
97 Wolmar, To Edge, 203.
98 Krupskaya, Lenin'den, 488.
arasinda; dogu cephesini gûçlendirme, parti ve Sovyet örgütlerini eski haline döndürme, her türlü ajitasyon ve propaganda çaliçmalari için merkez ile yerel bölgeler arasinda gerekli baglantilari kurma ve gûçlendirme vb. yer aliyordu.99
"Kizil Yildiz" gemisi, aslinda propaganda resimleri ile sûslenmiç eski bir nehir teknesiydi ve içerisinde bir radyo istasyonu, baski ve sergi bölümü ile sinema salonu bulunuyordu.100 "Krasnaya Zvezda" gemisinin en dikkat çekici özelliklerinden biri de bu geminin çektigi mavnanin tek baçina 600-800 kiçilik bir sinemayla donatilmiç olmasiydi.101 Gemi, 1919 yilinin Haziran ayinda göreve baçladi.102 3 hafta sûren yolculuk boyunca toplam 196 film gösterimi gerçekleçtirildi ve bu gösterimlere 225.000 izleyici katildi.103 Sohareva, her ajit-treni ve ajit-gemisinin kendi gazetesi oldugundan bahsetmiçtir. Nitekim "Krasnaya Zvezda" gemisinin yine ayni isimli bir gazetesi bulunuyordu. Ancak bu gazetelerin kendine has bazi özellikleri vardi. Nitekim Sohareva, bu gazetelerin boyutunun normal bir gazeteye göre kûçûk oldugunu, köylüler ve askerlerin daha rahat okuyabilmeleri için büyük puntolarla yazildiklarini söylemi^tir.104 Geminin siyasi komiseri, Vyaçeslav Molotov idi. Ancak bu ajit-geminin çaliçmalarina önemli bir isim daha katilmiçti. Bu isim, Lenin'in eçi Nadejda Krupskaya'ydi.105 Krupskaya, bu gemide Egitim Komiserligi'ni temsilen yer almiçti. Krupskaya, anilarini kaleme aldigi kitabinda, "Krasnaya Zvezda"nin gerçekleçtirdigi çaliçmalardan ?öyle bahsetmektedir:
"Volga ve Kama'dan Perm'e kadar gittim. Molotov tüm faaliyetlerden sorumlu olan kipiydi. Her duraktan önce bizi bir araya toplardi, ne yapacagimizi hangi konulari özel olarak vurgulayacagimizi tartipirdik. Her duraktan sonra yaptiklarimizla ilgili rapor verir ve aldigimiz notlari kararlaptirirdik ... Yolculuk sirasinda sayisiz toplanti yapip Bondyujski pantiyesinde, Votkinsk, Motoviliha, Kazan, Perm, Çistopol, Verhniye, Vyatskiye Polyani ve bapka yerlerde fabrika ve pantiyelerde kitlesel mitinglerde konupurduk ... Krasnaya Zvezda'nin yürüttügü ajitasyon, halkin tamaminin Sovyet iktidarini destekledigi Tataristan'da çok etkili olmuptu."106
Diger ajit-gemiler; kulaklara karçi mücadelede önemli görevler üstlenen "Spartak" ajit-gemisi, 1919-1920 yillarinda Sibirya'da görev yapan "Sibburo" isimli gemi ve 20 Haziran-6 Agustos 1921'de Volga'nin güneyine, Tataristan'a seyahat gerçekleçtiren
° "Volodarsky" ajit-gemisiydi.107
Q
^ Ajit-trenler, o dönem için çok kritik bir görevi yerine getirmiçseler de devrimin ilk
9 S 5 ve buhranli yillarindaki sorunlara karçi acil olarak geliçtirilen, geçici bir projeydiler. Iç
g ° и
Ой 4Î ©
99 Timofeyeva, "Agitatsionniye poyezda," 260.
100 Savaçir ve Gûleç, "Politik Bir Eylem," 321.
101 Sohareva, "Desyat Faktov ob Agitpoyezdah."
102 Krupskaya, Lenin'den, 488.
103 Taylor, "A Medium for the Masses," 573.
104 Sohareva, "Desyat Faktov ob Agitpoyezdah."
105 Kenez, The Birth, 61.
106 Krupskaya, Lenin'den, 489-491.
107 Timofeyeva, "Agitatsionniye poyezda," 262.
Savaj yillarinin ardindan Boljevik iktidarinin tüm ülkede giderek güflenmeye bajlamasindan sonra bu trenlere olan ihtiyaf giderek azaldi. Bununla birlikte, Sovyetler Birligi'nin If Savaj'tan sonra karji karjiya kaldigi en büyük tehdit olan ikinci Dünya Savaji yillarinda cephedeki askerler arasinda propaganda amaciyla ajit-trenler yeniden faaliyete gefirilmijtir.108 Yine Wolmar'in aktardigina göre, ajit-trenler 1970'li yillarda bile Sibirya'da sinirli da olsa faaliyetlerine devam etmijtir.109
Sonuf
Sovyet yöneticileri ifin propaganda, yüzyillar boyunca köhne bir rejim altinda egitimsiz ve birfok gelijmeden bihaber birakilmij genij halk kitlelerini aydinlatmanin ve onlari devrimci mücadele ifine fekmenin bir vasitasi, diger bir deyijle, Sovyet halkini siyasal afidan egitmenin bir yolu olarak görüldü. Bununla birlikte, Sovyet propaganda siyasetini ele alan Batili kaynaklarin büyük kisminda, bu siyasete yönelik fok fazla elejtiri göze farpmaktadir. Bu elejtirileri Soguk Savaj döneminin önyargilari olarak görüp anlamlandirabilsek de bunlarin hakli oldugu kadar haksiz taraflarinin da oldugunu belirtmek gerekir. Zira her ne kadar Stalin döneminden itibaren propaganda, kitleleri yönetmenin -hatta belki sindirmenin- bir araci haline gelmijse de ayni jeyin ajit-trenlerin de aktif oldugu devrimin ilk yillari ifin tümüyle geferli oldugunu söylemek mümkün degildir. "Büyük Deney Yillari" olarak da tanimlanan bu dönem, Lenin liderligindeki Sovyet yönetiminin sosyalist bir toplum yaratmak hedefiyle, siyasette, ekonomide, egitimde, sanatta ve daha pek fok alanda radikal kararlari uygulamaya koydugu bir dönemdi. Bu dönemde propagandanin temel hedefi, halki sindirmek degil, politik afidan bilinflendirmekti.
Ajit-trenler, devrime yönelik hem if hem de dij tehdidin bir arada oldugu if Savaj yillarinda, Sovyet yönetiminin savundugu fikirleri, Sovyetler Birligi'nin en uzak köjelerine tajimayi bajarmijtir. Bu noktada trenlerin yönetiminde Merkez Komitesi ve £eka gibi en üst düzey kurumlardan temsilcilerin yer almasi ve bu kijilerin dogrudan halkla temas kurmalarinin payi büyüktü. Ajit-trenler; akla gelebilecek pek fok propaganda teknigini tek bir fati altinda birlejtiren mobil bir propaganda makinalariydilar. Matbaalarinda propaganda amafli gazete ve brojürler yayinlanip dagitiyor, film projektörü sayesinde sinema etkinlikleri organize ediyor, ayrica devletin en üst düzey temsilcilerini kirsal kesime tajimak suretiyle bir nevi mobil hükümet ijlevi görüyorlardi. Trenlerin üzerlerinde yer alan ve devrimci mesajlar ileten resimler de ajit-trenlerin propaganda falijmalarinin önemli bir parfasiydi. Böylelikle propaganda tekniklerinin hemen tümünü bünyesinde barindiran bu trenler, Sovyet hükümetinin mesajini ülkenin en ücra köjelerine tajimayi bajardilar. Trenlerin falijmalarinin yarattigi etki, gelip gefici bir etki degildi. Nitekim if Savaj'tan galip fikan Boljevikler oldu. Bu tarihten sonra Sovyet yönetimi iktidarini gitgide arttirdi. Bu noktada tüm Sovyetler Birligi'nde yürütülen ve ajit-trenlerin de önemli bir parfasi oldugu propaganda falijmalarinin payi büyüktü. Üstelik bu bajarinin, karji karjiya kalinan fok sayida probleme ragmen elde edildigini de eklemek gerekir. Nitekim bu trenlerin propaganda
108 Rusnock, "AgitProp."
109 Wolmar, To Edge, 206.
amaciyla kullanilmaya ba^landigi If Sava§ yillarinda bu fali^malarda gorevlendirilecek personel sayisi sinirliydi, Rus olmayan bolgelerde ileti^im problemi ya^aniyordu. Trenler ifin ihtiyaf duyulan ekipmanlarin temini de bir diger sorundu.
Trenlerin bir diger onemi, Bol^eviklerin halkla kurdugu ileti^imde bir deneyim imkani sunmasiydi. Neticede Lenin'in klasik teknigi, "uygula ve gor"dur. Devrimci politikanin belirli kaliplar iferisinde surdurulmesinin imkansiz olduguna inanan Lenin, sik sik bu teknige ba^vuracaktir. Trenler de ozellikle devrimci propaganda tekniklerinin geli^tirilmesi ve bunlarin halka nasil daha verimli iletilebilecegi konularinda bir uygulama alani saglami^tir. Bunun en bariz ornegi ise, trenler uzerindeki propaganda resimleri
konusunda ya^anan tarti^malar ve yapilan degi^iklikler olmu^tur.
^ ^ ^
Beyanname:
1. Etik Kurul izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye ba^kasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
3. £ikar £ati$masi Beyani: Yazar, herhangi bir fikar fati^masi olmadigini beyan etmektedir.
Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
KAYNAKÇA
Akan, M. "Sovyet Propaganda Afiçlerinde 'Dogu' Imgesi." Türk Dünyasi Incelemeleri Dergisi. 17/2 (2017]: 77-102.
Brown, K. "Agitprop in Soviet Russia." Constructing the Past. 14/ 1 (2013): 5-8. Clark, T. Sanat ve Propaganda: Kitle Kültürü Çaginda Politik Imge. çev. Esin Hoçscu. Istanbul: Ayrinti Yayinlari, 2017.
S Davies, K. M. "Agitpoezda: Discover Russia's Revolutionary Propaganda Trains." [Eriçim g tarihi: 23.08.2021]
a £ ^ https://www.calvertjournal.com/articles/show/9255/russias-revolutionary-
g™. @ propaganda-trains-agitpoezda
|108| Davies, S. "The Crime of "Anti-Soviet Agitation" in the Soviet Union in the 1930's." Cahiers du Monde russe. 39/1(2], Les années 30: Nouvelles directions de larecherche. (1998): 149-167.
Davoliute, V. -L.Kaminskaite-Jancoriene. "Sovietization and the Cinema in the Western Borderlands: Insurgency, Narrative, and Identity in the Lithuanian Film "Maryté" (1947]." Reframing Postwar Sovietization: Power, Conflict, and Accommodation
(2016): 391-408.
Denny, A. "Soviet Propaganda." The Military Engineer 43/294 (1951): 259-262.
Inceoglu, £. "Sovyet Propaganda Animasyonlarinda Bati ve Batili Imgesi." Iletipim 19 (2013): 23-40.
Karlyavina, A.I. "Rol' agitatsionnih poyezdov i parahodov v antireligioznoy propagande Boljevikov v godi Grajdanskoy voyni." Istorifeskiy jurnal naufniye issledovaniya 3 [Erijim Tarihi: 24.08.2021],
https://nbpublish.com/library_read_article.php?id=25066
Krupskaya, N. Lenin'den Anilar. fev. Özlem Kojar. Istanbul: Yordam Kitap, 2020.
Okunev, I. "Propaganda Trains." [Erijim tarihi: 25.11.2010] http://soviethistory.msu.edu/1917-2/culture-and-revolution/culture-and-revolution-texts/a-new-way-for-culture-propaganda/
Figes, O. "The Russian Revolution of 1917 and Its Language in the Village." The Russian Review 56/3 (1997): 323-345.
Polonskiy, V. Russkiy Revolyutsionniy Plakat. Moskva: Gosudarstvennoye Izd-vo, 1925. [Erijim tarihi: 24.08.2021], https://www.prlib.ru/item/906164
Rada, T. "Ekim Devriminin Ilk Yillarinda Demiryolu Organizasyonu ve Imajlarin Organizasyonu Arasindaki Ilijki: Dziga Vertov'un Politik Estetigi." Sinecine 10/2 (2019): 207-240.
Ransome, A. The Crisis in Russia. London: 1921.
Rusnock, K. A., "AgitProp", Encyclopedia of Russian History [Erijim tarihi: 20.03.2010] https://www.encyclopedia.com/history/modern-europe/russian-soviet-and-cis-history/agitprop.
Savajir, G. ve E. Gülef, "Politik Bir Eylem Olarak Sanat: 1920'lerdeki Rus Agit-prop Uygulamalari." SDÜ Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi 13/ 25, (2020): 301-333.
Smith, M. G. "Cinema for the "Soviet East": National Fact and Revolutionary Fiction in Early Azerbaijani Film." Slavic Review 56/4 (1997): 645-678.
Sohareva, T. "Desyat Faktov ob Agitpoyezdah." [Erijim tarihi: 08.03.2021], https://artguide.com/posts/1387.
Taylor, R. "A Medium for the Masses: Agitation in the Soviet Civil War." Soviet Studies 22/4 (1971): 562-574.
Timofeyeva, E.A. "Agitatsionniye poyezda i parohodi v godi Grajdanskoy voyni." Naufniye trudi KuBGGU9 (2016): 257-268.
"Trotsky's War Train", [Erijim tarihi: 08.03.2021],
https://www.historytoday.com/archive/trotsky%E2%80%99s-war-train.
Welch, D. Propaganda, Güf ve Ikna. fev. Selim Sezer. Istanbul: Inkilap Kitabevi, 2019.
Wolmar, C. To Edge of the World. New York: PublicAffairs, 2013.
