Научная статья на тему 'ҲАДИС РОВИЙЛАРИГА БАҒИШЛАНГАН АСАРЛАР ВА УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ'

ҲАДИС РОВИЙЛАРИГА БАҒИШЛАНГАН АСАРЛАР ВА УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
“ат-Тарих ал-кабир” / “ат-Тарих ал-авсат” / “аз-Зуафо ал-сағир” / “такаллама фийҳи” / “заиф”.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Нўъмонжон Насибжонович Тўраев

Имом Бухорийнинг (810-870 й.й.) “жарҳ ва таъдил” илмига бағишланган “ат-Тарих ал-кабир”, “ат-Тарих ал-авсат”, “аз-Зуафо ал-сағир” асарлари бугунги кунгача етиб келган бўлиб, улар мавзу ва маълумотлар қамрови кенглиги билан ушбу турдаги бошқа манбалардан ажралиб туради. Муаллиф мазкур асарларда “жарҳ” қилинган ровийлар ривоятларининг бошқа муҳаддислар ҳадис тўпламларига киритилиши, баҳоланишига таъсирини ўрганиш Имом Бухорийнинг ушбу илмда тутган мавқеини очиб беришда муҳим аҳамиятга эга. Мақолада асарда ишлатилган “такаллама фийҳи” ибораси мисолида муҳаддиснинг жарҳга оид методи ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҲАДИС РОВИЙЛАРИГА БАҒИШЛАНГАН АСАРЛАР ВА УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ»

ARTICLE INFO

ХАДИС РОВИИЛАРИГА БАГИШЛАНГАН АСАРЛАР ВА УЛАРНИНГ УЗИГА ХОСЛИГИ

Нуъмонжон Насибжонович Тураев

numonjon.turaev@mail.ru Узбекитон халкаро ислом академияси Исломшунослик ва ислом цивилизациясини урганиш ICESCO кафедраси катта yK^TyB4^^PhD 97-470-04-03. https://doi.org/10.5281/zenodo.11526778

ABSTRACT

Qabul qilindi: 01-June 2024 yil Ma'qullandi: 04- June 2024 yil Nashr qilindi: 08- June 2024 yil

KEYWORDS

"ат-Тарих ал-кабир", "ат-Тарих ал-авсат", "аз-Зуафо ал-сагир", "такаллама

фийхи", "заиф".

Имом Бухорийнинг (810-870 й.й.) "жарх ва таъдил" илмига багишланган "ат-Тарих ал-кабир", "ат-Тарих ал-авсат", "аз-Зуафо ал-сагир" асарлари бугунги кунгача етиб келган булиб, улар мавзу ва маълумотлар цамрови кенглиги билан ушбу турдаги бошца манбалардан ажралиб туради. Муаллиф мазкур асарларда "жарх" цилинган ровийлар ривоятларининг бошца мухаддислар хадис тупламларига киритилиши, бахоланишига таъсирини урганиш Имом Бухорийнинг ушбу илмда тутган мавцеини очиб беришда мухим ахамиятга эга.

Мацолада асарда ишлатилган "такаллама фийхи" ибораси мисолида мухаддиснинг жархга оид методи ёритиб берилган.

Хадисларни урганиш, ривоятлар ичидан ишончлиларини саралаб олишда хадис ровийлари занжири, яъни иснодни билиш мухим ахамиятга эга. Мана шу сабабли, хддис илми билан шугулланган мухаддислар ровийларни урганиш, уларнинг ичидан ишончли ва ишончсизларини ажратиб олиш ишига катта ахамият беришган. Имом Шофеий (ваф. 203/819) таъбири билан айтганда, "Санадсиз хадис урганишга чогланган киши тун коронгусида утин туплаган киши кабидир. У ичида илон булган бир бог утинни устига ортиб олса хам буни билмайди"[1:21-22]. Хадис илмида исноднинг ахамиятини яхши англаган мухаддис олимлар узларидан кейинги авлодларга ишончли кулланма яратиш максадида ровийлар, уларнинг таржимаи холларига багишланган асарлар яратишган.

Манбаларга кура, ушбу жанрга оид дастабки китоблар иккинчи хижрий асрнинг иккинчи ярмидан кейин ёзилган булиб, Лайс ибн Саъднинг (ваф. 175/791) "ат-Тарих" ва Имом Абдуллох ибн Муборакнинг (ваф. 181/797) "ат-Тарих" асарлари ровийлар илмига багишланган илк манбалардир [2:25]. Имом Захабий Валид ибн Муслим (ваф. 195 х.)нинг ровийлар тарихи тугрисида китоб ёзганини зикр килади[3:1:221].

Имом Жалолиддин ас-Суютийга кура, "илм ар-рижол"да биринчи булиб китоб ёзган муаллиф Шуъбадир.

Шиаларга кура, "Илм ар-рижол"га оид ёзилган дастлабки китоб Убайдуллох ибн

Page 95

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH SJIF = 5.441 .

Абу Рофеънинг "Тасмияту ман шахдда маъа амир ал-муъминин фил-жамал вас-сиффин ван-нахрувон мин ас-сахаба" (Амир ал-мухминин билан Жамал, Сиффин ва Нахрувон жангларида бирга жанг цилган сахобийларнинг исмлари) булиб, хижрий 40 йилдан аввал ёзилган. Шиа олимларидан хисобланган, Саййид Хасан ас-Садр узининг "Таъсис аш-шийъа" асарида Абдуллох ал-Киноний (ваф. 219 х.)нинг "илм ар-рижол"да биринчи булиб асар ёзган олим эканини таъкидлайди.

Шундан сунг, ушбу илмга багишланган куплаб асарлар ёзилди. Муаллифлар уз асарларида бир цанча мезонлар асосида ровийлар тарихини ёритишди. Ровийлар тугрисида ёзилган асарлар цуйидаги турларга булинади:

1. Хадис ровийларининг барчасини цамраб олувчи китоблар. Ушбу турдаги китобларда хадис ривоят цилган хар цандай ровийлар жамланади. Ушбу асарларга ровийларнинг ишончлилари хам, ривояти цабул цилинмайдиганлари хам киритилади. Ушбу туркумдаги машхур асарлар цуйидагилар:

- Имом ал-Бухорий - Абу Абдуллох Мухаммад ибн Исмоил (ваф. 256/870)нинг "ат-Тарих ал-кабир" асари. Асар хажми жуда хам катта булиб, унда зикр этилган ровийлар сони 13800 тага етади;

- Ибн Абу Хотам - Абдурахмон ибн Мухаммад ибн Идрис Тамимий (ваф. 327/938)нинг "ал-Жарх ват-таъдил" асари. Муаллиф хар бир ровий тугрисида маълумот бераётганда унинг насаби, куняси, нисбаси, машхур устоз ва шогирдлари, ривоятлари, Ватани, сафар цилган улкалари, кучиб утган ва яшаб долган юрти, агар ацидаси ахли суннага мухолиф булса бу хацда хам, агар асар ёзган булса ушаларни хам келтиради. Баъзида вафот этган санасига хам ишора цилади.

2. Табацот жанридаги асарлар. Ушбу турдаги китоблар муаллифлар томонидан ровийларни турли мезонлар асосида табацаларга ажратган холда тартибланади. Масалан, Захабийнинг "Табацот ал-Хуффоз"и хадис хофизлари табацаларига, Абу Амр Донийнинг "Табацот ал-цурро"си Куръон цорилари табацаларига, Субкийнинг "Табацот аш-Шофиъийя"си Шофеий мазхаби фацихлари табацаларига багишланган. Хадис илмига оид табацот асарлари хам мавжуд булиб, улар барча табацаларни цамраб олган ёки бирор табацага багишланган булиши мумкин. Барча табацаларни цамраб олган асарлар ичида машхурлари цуйидагилар:

- Воцидийнинг котиби номи билан машхур булган Абу Абдуллох Мухаммад ибн Саъд (ваф. 230/845)- "Ат-Табацот ал-кубро" (Катта табацот) асари. Асарда сахобийлар, тобеийлардан тортиб муаллиф замонигача булган ровийлар исмлари жамланган булиб, асарда ровийлар 8 табацага тацсимланган;

- Абу Абдуллох Мухаммад ибн Ахмад ибн Усмон Захабий (ваф. 748/1348)нинг "Тазкират ал-хуффоз" (Хофизлар зикри) асари. Ушбу китоб хадис хофизларигагина багишланган булиб, куплаб хадисларни узларида жамлаган ровийлар, жарх ва таъдил илми уламолари хацидадир. Асар сахобалар табацасидан шайхлар табацасигача 21 табацага булиб тартибланган.

Фацатгина бир табацани цамраб олган китоблар асосан сахобийларга багишлаб ёзилади. Зеро, сахобийларни билиш ислом илмларининг барча сохаларида энг мухим вазифалардан хисобланади. Хадис илми уламоларининг бу уриндаги иши ровийлар занжирининг энг юцорисида турувчи ровийнинг сахобийлигини аницлашдан иборат булади. Дастлабки давр мухаддислари сахобийлар тугрисида алохида китоб ёзишмаган

бyлсaдa, yзлaрининг ровийлaр илмигa оид 6ap4a aсaрлaридa сахобийларни тадкик этишгaн. Kейинчaлик факатгина сахобийларга бaFишлaнгaн aсaрлaр жaмлaнa бошлaди. Ушбу турдaги aсaрлaр куп 6Ули6 улaр ичидa машхурлари куйидагилар:

- Ибн Абдулбaр - Юсуф ибн Абдуллох ибн Mухaммaд (ваф. 463/1071)нинг "ал-Истийъaб фий мaърифa ал-асхаб" (Асхобни билишдaги хамма нарса)[4:1:24]. Асaрдa сахобийнинг нaсaби, кимлaрдaн хадис ривоят килгани, ундaн кимлaр хадис ривоят килгани, унинг кискача тaрихи, унинг ривоятлaрини хам келтириб yтaди. Kитобдa зикр этилгaн сахобийлар сони 4225 тaгa етaди;

- Ибн aл-Асир - Али ибн Абул-Kaрaм Шaйбоний Жaзaрий (вaф. 630/1233)нинг "Усд aл-Fобa фи мaърифa ас-сахоба" (Сахобаларни билишдa урмон шери) aсaри. Асaрдa 7554 тa сахобий тyFрисидa мaълумотлaр келтирилгaн. Асaрдa хар бир ровийнинг насаби, aгaр мухожирлардан бyлсa хижрати, Faзотгa чиккан бyлсa Faзоти, вaфот сaнaси кaби мухим мaълумотлaр берилaди;

- Хофиз ибн Хажар Аскалоний - Абулфaзл Ахмад ибн Али Mухaммaд ибн Ахмад (вaф. 1448/852)нинг "ал-Исоба фи тaмйиз ас-сахоба" (Сахобани фарклашдаги муваффакият) aсaри. Ушбу китоб сахобалар тyFрисидaги энг мукaммaл aсaр хисобланади. Асaрдa зикр этилгaн ровийлaр сони 12267 тaгa етaди.

3. Бирор aсaр ровийлaригa бaFишлaнгaн aсaрлaр. Ушбу турдaги aсaрлaр бирор хддис тyплaмидaги ровийлaргa бaFишлaнгaн бyлaди. Mуaллиф биргинa aсaр ёки бир-нечтa асарларнинг ровийларинигина урганади. Ушбу жанр хам хадис тупламлари яратилгандан кейин, тахминан 4-хижрий асрдан ривожланди. Куйидагилар улар ичида машхурларидир:

- Абу Наср Ахмад ибн Mухaммaд ^лабозий (ваф. 398/1008)нинг "ал-Хидоя вал-иршод фи маърифати ахл ас-сикот вас-садад" (Сика ва саломатлик ахлини билишдаги тyFри йул ва курсатма). Ушбу китоб "Сахихи Бухорий"даги ровийларга бaFишлaнгaн;

- Ибн Maнжувaйх - Абу Бакр Ахмад ибн Али Исфахоний (ваф. 428/1037)нинг "Рижол Сахихи Mуслим" (Mуслим Сахихининг ровийлари) асари. Асар, номидан хам куриниб турганидек, Имом Mуслимнинг "Сахих"и ровийларига бaFишлaнгaн;

- Mухaммaд ибн Яхё ал-Хаззо Тамимий (ваф. 416/1025)нинг "ат-Таъриф би рижол aл-Mувaтто" (Mувaттонинг ровийларига таъриф) асари;

- "Сихохи Ситта" (Олти ишончли туплам) ровийларига бaFишлaб ёзилган асарлар. ^плаб муаллифлар олти машхур хадис тупламлари ровийларнинг таржимаи холларини жамлашган. Жумладан, Хофиз АбдулFaни ибн Абдулвохид Maкдисининг "ал-Kaмол фи асмо ар-рижол" асари ушбу турдаги асарлар ичида энг машхуридир.

4. Maълум бир юрт ровийларига бaFишлaнгaн асарлар. Ушбу турдаги асарларда муаллиф маълум бир шахар ёки юртда яшаган илм ахли, муфаккирлар, шоир ва адиблар, риёзиётчилар каби машхур одамларни жамлайди. Бунда уларнинг асли ушбу юртдан экани ёки кучиб келгани эътиборга олинмаган. Уларда ровийлар ва хадис илми билан шуFуллaнгaн одамларга катта эътибор берилганидан ушбу турга кушилади. Нажмиддин Умар ибн Mухaммaд ибн Ахмад Насафий (ваф. 537/1143)нинг "ал-Канд фи зикри уламо Самарканд", Абулкосим Х,амза ибн Юсуф ас-Сахмий (ваф. 627/1230)нинг "Тарихи Журжон", Ахмад ибн Али Собит Хатиб БaFдодий (ваф. 463/1071)нинг "Тарихи БaFдод" асарлари шулар жумласидандир.

5. Факатгина ишончли ровийлар т^рисидаги асарлар. Ушбу турдаги асарларда

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH SJIF = 5.441 .

факатгина ишончли ровийлар жамланган. Бундай асарлар жуда куп булиб, улар ичида Абул-Хасан Ахмад ибн Абдуллох ибн Солих Мижлий (ваф. 261/875)нинг "Китаб ас-сикот"и, Мухаммад ибн Ахмад ибн Хиббон Бустий (ваф. 354/965)нинг "Китаб ас-сикот"и, Умар ибн Ахмад ибн Шохин (ваф. 358/969)нинг "Тарих асмо ас-сикот мимман нукила анхум ал-илм" (Илм ривоят килинган сикаларнинг тарихи) асарлари машхурдир.

6. Факатгина заиф ровийлар тугрисидаги асарлар. Ушбу турдаги асарларда заиф ровийлар жамланади. Бундай асарлар ишончли ровийларга багишлаб ёзилган асарларга нисбатан купдир. Имом Бухорийнинг "аз-Зуафо ал-кабир" (Заиф ровийлар тугрисидаги катта китоб)и, "аз-Зуафо ас-сагир" (Заиф ровийлар тугрисидаги кичик китоб)и, Имом Насоийнинг "аз-Зуафо вал-матрукун" (Заиф ва ривояти олинмайдиган ровийлар)и, Абу Жафар Мухаммад ибн Амр Мукайлий (ваф. 322/934)нинг "Китаб аз-зуафо" (Заиф ровийлар тугрисида китоб)и, Абу Хотам Мухаммад ибн Ахмад ибн Хиббон Бустийнинг (ваф. 354/965) "Маърифа ал-мажрухин мин ал-мухаддисин" (Мухаддислардан жарх этилганлари)и, Абу Ахмад Абдуллох ибн Адий Журжоний (ваф. 365/976)нинг "ал-Комил фи зуафо ар-рижол" (Ровийларнинг заифлари тугрисидаги мукаммал асар)и, Имом Захабийнинг "Мизон ал-иътидол фи накд ар-рижол" (Ровийларни адолатли деб белгилашда меъёр)и, "Лисон ал-мийзон" (Мезон тили)лари ушбу турдаги асарлар ичида машхурларидир.

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, хадисларнинг ишончлилик даражасини белгилашда асосий восита булган ровийларни тадкик этиш билан шугулланган мухаддислар куплаб асарлар яратишган. Дастлабки асарлар иккинчи хижрий асрнинг иккинчи ярмидан бошланган булса, учинчи хижрий асрда барча ровийларни камраб олувчи, шунингдек, ишончли ёки заиф ровийларга багишланган асарлар ёзилди. Туртинчи хижрий асрдан бошлаб машхур хадис китоблари ровийларига багишланган асарлар ёзиш урфга айланди. Кейинги асрларда ушбу турдаги дастлабки асарлар танкидий урганиб чикилди, улардаги айрим камчиликлар тулдирилди.

Фойдаланилган манба ва адабиётлар руйхати:

1. Абдулхай Лакнавий. Ал-Ажвиба ал-фозила лил-асъилати ал-ашийра ал-комила. -Халаб, 1964. - 303 б.

2. Захроний, Абу Ёсир. Илм ар-рижол нашъатух ва татоввурух мин ал-карн ал-аввал ила нихая ал-карн ат-тасиъ. - Мадина: Дор ал-хузайрий, 1996. - 356 б.

3. Захабий, Мухаммад ибн Ахмад. Тазкира ал-хуффоз. - Ж:4.- Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмийя, 1998.

4. Аскалоний, Ибн Хажар. Ал-Исоба фи тамйиз ас-сахба. - Ж:8 . -Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмийя, 1994.

5. Саййид Абдулмажид ал-Гаврий. Мавсуъа улум ал-хадис ва фунунух. - Ж:3. - Дамашк: Дор Ибн Касир, 2007.

Page 98

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.