Научная статья на тему 'АБУ ЖАЪФАР ТЕРМИЗИЙ РИВОЯТ ҚИЛГАН ҚАДИМИЙ ТАФСИР ҚЎЛЁЗМАСИ'

АБУ ЖАЪФАР ТЕРМИЗИЙ РИВОЯТ ҚИЛГАН ҚАДИМИЙ ТАФСИР ҚЎЛЁЗМАСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
37
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Мировая наука
Область наук
Ключевые слова
Қўлёма / кутубхона / тафсир / ровий / санад / қадимий / мерос / муҳаддис / Manuscript / library / tafsir / narrator / sanad / antique / heritage / muhaddith

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Улжаев У.

Ушбу мақолада Абу Жаъфар Термизий ривоят қилган қадимий тафсир асарининг қўлёзмаси тавсифи илмий таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANCIENT MANUSCRIPTION BY ABU JAFAR TERMIZI

This article provides a scientific analysis of the manuscript description of an ancient commentary narrated by Abu Ja'far al-Tirmidhi.

Текст научной работы на тему «АБУ ЖАЪФАР ТЕРМИЗИЙ РИВОЯТ ҚИЛГАН ҚАДИМИЙ ТАФСИР ҚЎЛЁЗМАСИ»

Улжаев У.

Имом Термизий халцаро илмий-тадцицот маркази %адисшунослик булими илмий ходими

АБУ ЖАЪФАР ТЕРМИЗИЙ РИВОЯТ ЦИЛГАН ЦАДИМИЙ

ТАФСИР ЦУЛЁЗМАСИ

Аннотация: Ушбу мацолада Абу Жаъфар Термизий ривоят цилган цадимий тафсир асарининг цулёзмаси тавсифи илмий таулил цилинади.

Калит сузлар: Кулёма, кутубхона, тафсир, ровий, санад, цадимий, мерос, мууаддис.

Uljaev U.

Imam Termezi is a researcher Department of Hadith Studies International Research Center

ANCIENT MANUSCRIPTION BY ABU JAFAR TERMIZI

Annotation: This article provides a scientific analysis of the manuscript description of an ancient commentary narrated by Abu Ja'far al-Tirmidhi.

Keywords: Manuscript, library, tafsir, narrator, sanad, antique, heritage, muhaddith.

Жахон кулёзма фондларида, термизлик алломаларнинг 1400 дан зиёд кулёзмаси аникланган булиб, уларнинг аксарияти кадимий ва ноёб асарлар хисобланади. Аникланган кулёзмалар асосан шариат илмлари туFрисида ёзилган булиб, хадис, калом, тасаввуф, шеърият ва тафсир йуналишларида битилган. Кулёзма асарларнинг аксарияти араб тилида айримлари форс ва туркий тилларда ёзилган. Ушбу кулёзмалар турли даврларда ёзилган булиб, бизгача етиб келгандир [4:2].

Бу кулёзмалар ичида Абу Жаъфар Термизий ривояти асосида ёзилган, тафсирга оид асар хам бор. Кулёзма асар нихоятда кадимий булиб, узининг Fариоддий ёзиш услуби билан ажралиб туради. Ушбу кулёзма хати мураккаблиги ва тартибсиз ёзилганлиги билан мутахасислар эътиборини тортади. Кулёзмадаги ёзувларни туFридан-туFри укишнинг иложи йукдек. Мутахасис уни укиш учун, Куръони карим оятларини тулик ёд олган, хамда кадимий наклий тафсирларни устида иш олиб борган булиши керак. Шундагина бу кулёзмадаги оят ва унинг тафсирини бошка асарларга таккослаб укиши мумкин. Х,ар бир сатрдаги оятларни обдон текшириб, бир неча сузларни топгандан кейин, колган сузларни бошка шунга ухшаш асарларга таккослаб, осонгина топиш мумкин. Чунки дастлабки тафсир илми сахоба ва тобиъинлар оркали OFзаки ривоят

Мировая наука" №10(55) 2021

science-j.com ^^^

шаклида бир-бирига утган булиб, накл килинган оятларнинг тафсири деярли бир хил. Абу Жаъфар Термизий ривоят килган тафсир китобларининг ухшаши мисолида "Тафсири Ибн Аббос", Тафсири Мужохид", Тафсири Абд ибн Хумайд" каби тафсирларни зикр килиш мумкин. Мазкур тафсирларнинг барчаси наклий тафсир хисобланиб, ривоят килиш жихатидан бир-бирига ухшашдир.

Кулёзмани укишни кийинлаштирадиган омиллардан яна бири ёзувда нукталарнинг куйилмаганлигидир. Утмишда алломаларимиз зехн борасида биздан кура анча фаол булиб, улар арабий имлоларни укишда нуктага куп хам эътибор беришмаган. Хаттот ва носих (кучирмачи)лар орасида: "Окилон пайи нукат нараванд" (Окиллар нукта изидан бормайди.) деган, ибора машхур булган. Улар нуктасиз ёзувларни хам осонгина укишган. Бунга уларни йиллар давомида орттирган илмий тажрибалари ёрдам берган

Кулёзмада ёзилган тафсирга келсак биринчи ва иккинчи хижрий асрларда ровийлар томонидан наклий ривоят килинган, муфассирларнинг яхлит бир китоб шаклида жамланмаган таркок холдаги тафсири бил-маъсур (наклий) туридаги ривоятлар, Абу Жаъфар Термизий томонидан жамланиб, ривоят килинган.

Ушбу жамланган тафсир асарлари узининг сахихлиги ва кадимийлиги билан, дастлабки пайдо булган китъа (парча) куринишидаги тафсир манбаларининг тарихини урганишда мухим ахамият касб этади.

Абу Жаъфар Термизий ривоят килган тафсир кулёзмасини тадкик килган доктор Х,икмат Башир Ёсин уни тафсир жамловчиси деб таърифлаган. Бундай таърифга унинг туртта муфассирнинг тафсирга оид хадисларини жамлаганлиги сабаб булган. Агар эътибор берсак, тафсир илми хадис ривоятлари оркали бизгача етиб келган булиб, унинг ривожида мухаддисларнинг урни бекиёсдир. Кулёзмани тадкик килган доктор Хикмат Башир Ёсин китоб хошиясида асардаги ривоятлар купрок "Тафсири Мужохид", "Тафсири Абд ибн Хумайд", "Тафсири Табарий" ва "Тафсири Ибн Абу Хотим" каби муътабар китобларда айнан шу санадда бироз лафзий узгариш билан ёки санаддаги ровийларни узгариши билан келганлигини таъкидлаб утган. Тадкикотчи бу уринда кулёзма асардаги ривоятларнинг сахихлигини, бошка муътабар тафсир китобларда хам борлигини исботлаган.

Абу Жаъфар Термизий учинчи хижрий асрни тулик яшаб утган. Унинг бизгача етиб келган тафсир кулёзмасини бешинчи хижрий асрнинг охири ва олтинчи хижрий асрнинг бошларида Убайдуллох Укбарий (432526/1041-1132) кучирганини эътиборга олсак, мазкур тафсир бу даврларда куп маротаба кайта кучирилган, деган хулосага олиб келади.

Доктор Хикмат Башир Ёсин Мадинада Абу Жаъфар Термизий ривоят килган кадимий нусха устида илмий тадкикот ишларини олиб бориб, уни 1408/1988 йилда нашр килдирган. Асарнинг тавсифи, хусусияти

"Мировая наука" №10(55) 2021 science-j.com

хакида доктор куйидагиларни ёзади: "Куръони каримни урганишда "тафсири бил-маъсур" китобларининг урни каттадир. Илк хижрий асрларда, кутубхоналарда "тафсири бил-маъсур" китоблари сакланар эди. Аммо бизнинг замонимизда фикх, хадис, тарих китобларига киёс килганда бу турдаги китоблар нодир ва ноёб булиб колди. Абу Жаъфар Термизийнинг ривояти асосидаги ушбу асар, "тафсири бил-маъсур китобларининг бизгача сакланиб колганларидан биридир. Гарчи у хажм жихатидан кичик булса-да, тафсир илмида ривоят килиш услубининг аслий ва кадимий тури эканлиги билан ахамиятлидир. Чунки ушбу тафсирнинг хар бир кисми асрлар давомида муфассир имомлар томонидан ривоят килиниб келган "тафсири бил-маъсур" биносининг асоси, дастлабки куйилган Fиштлари хисобланади". [1:166]

Доктор Фуад Сезгин [2: 33,79,87,] ушбу асардаги муфассирларга алохида тухталиб, кулёзмани куйидагича тавсифлайди:

1. Сахифалар сони ун туртта булиб, икки бетида хам ёзилган;

2. Х,ар бир бетдаги сатрлар 23-25 катордан иборат;

3. Х,ар бир сатрда 13-15 тагача суз иштирок этган;

4. Хат тури кадимий булиб, нукталар куйилмаган. Сузлар бир-бирига кушилиб кетган. Носих тез суръатда ёзган;

5. Китоб номини котибнинг узи ёзган;

6. Сахифа хажми 12/15 см;

7. Носихнинг исми Ахмад ибн Убайдуллох Укбарий;

8. Кучириш санаси 456/1064 йил;

9. Нусха укилиб белгиланган. Х,ар бир ривоят (хадис) орасида нукта куйилган. Нукталар хар бир ривоят хадисма-хадис укилиб, арз (устози хузурида утказилган)дан кейин куйилган. Бу ишончли мухаддислар одати булиб, хадис ахли буни яхши билишади [3:166];

10. Тафсир нихоясида мусанниф (Тафсир жамловчиси) томонидан ривоят килинган, ушбу турт тафсирга алокадор булмаган турли фикхий мавзуларни уз ичига олган хадислар урин олган;

11. Вакф ва эгалик: К,улёзманинг охирги бетида Зохирия кутубхонасининг мухри босилган. Биринчи бетида вакф килинганлиги ёзилган. Х,амда носихнинг тиникрок ёзуви бор.

Мазкур кулёзма асар 28 бетдан иборат булишига карамасдан унда туртта муфассирнинг турт юздан ошик ривоятлари жамланган. Бунинг биринчи сабаби, ривоятдаги бир хил санадлар изма-из ёзилган булиб, то бошка санад келгунча хадислар бошидаги санад такрорланмаган. Биринчи хадиснинг санади ёзилган булиб, колган хадисларнинг санади юкорида утган хадиснинг санади билан бир хил булганлиги учун, кайта такрор ёзилмаган. Иккинчи сабаби, одатда наклий тафсирлар лафзи киска булади. Сахобалар паЙFамбар алайхиссаломдан кандай эшитган булса, шундайлигича узидан бирор суз кушмасдан ривоят килган. Кейинги ровийлар хам айнан шундай килган. Купчиллик тафсир деганда Куръони

Мировая наука" №10(55) 2021

science-j.com

каримнинг тулик 114 сурасининг тафсирини тушинади. Лекин дастлабки наклий тафсирлар хар бир оятнинг ичидаги бир лафз тафсири билан кифояланган. Масалан ушбу кулёзмада "Кавсар" сураси бор йуFи уч оятдан иборат булиб, иккинчи оятидаги "Ванхар" лафзи "Курбонлик суйиш" дея тафсир килинган. Мухаддисларнинг хадис олиш шартига мувофик, мазкур суранинг колган лафзларининг тафсирини бошка мухаддислар ривоят килган. Яъни, бунда ровий, шайхлари оркали етиб келган хадисларни ривоят килган. Узига санадлар оркали етиб келмаган хадисларни ривоят килишмаган. Мана шу важхлар сабаб, мужазгина кулёзма асарга турт юздан ошик хадислар сиFдирилган. Бошка сабаблардан бири, утмишда коFOЗ кимматбахо махсулот хисобланиб, ундан унумли фойдаланишган. Факатгина керакли маълумотларгина киритилган.

Хулоса урнида шуни таъкидлаш жоизки, кулёзмалар утмиш тарихдан сузловчи кимматли манбалардир. Абу Жаъфар Термизий ривоят килган тафсир асарларини узида жамлаган ушбу кулёзмадан дастлабки пайдо булган наклий тафсирлар тарихини урганишимиз мумкин. Кувонарли томони шундаки иккинчи ва учинчи хижрий асрларда, тафсир китоблари жамланиши жараёнида термизлик алломаларни хам уз урни бор. Улар нафакат хадис ва фикх илмида, балки тафсир илми ривожига хам муносиб хисса кушганлар.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Абу Жаъфар Термизий. Тафсирул Куръон ли Аби Жаъфар Термизий. Мадина: "Мактабат ад-дор" 1988.

2. Доктор Фуад Сезгин. Тарих турос ал-арабий. Ар-Риёд: 1991.

3. Ибн Салох. Улумул хадис. Байрут: "Дор ал-фикр" 1986.

4. Узбекистон Республикаси фанлар академияси. Абу Райхон Беруний номидаги шаркшунослик институти. Термизлик олимлар асарларининг жахон фондларидаги кулёзмалари каталоги. "Фан нашриёти" Тошкент: 2018.

"Мировая наука" №10(55) 2021

science-j.com

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.