CC BY
1
УДК343.63
ЦАД1Р-ЦАСИЕТ ПЕН АР-НАМЫСТЫ ЦОРГАУДЫЦ ЦАЗ1РГ1 ЗАМАНГЫ НОРМАТИВТ1К-Ц¥ЦЬЩТЬЩ Т¥ЖЫРЫМДАМАСЫ
СЕРИК БАЛТАБАЕВИЧ КОШЕРБАЕВ
Ш.Муртаза атындагы халыкаралык Тараз инновациялык институты, ^ыргыз Республикасыныц PhD докторы,юриспруденция магистрi, Тараз к., ^азакстан Республикасы
Аннотация. ¥сынылган гылыми мацалада цщыцтыц жэне демократиялыц мемлекет цурудагы ец цымбат цазына деп танылган адамныц мYлiктiк емес жеке цуцыцтары болып табылатын цад1р-цасиет пен ар-намыстыц ерекшел1ктер1, оны цоргаудыц тарихы-цуцыцтыц сиапттамасы мен цаз1рг1 кездег1 тэж1рибелт цолданылу барысындагы туындаган мэселелер, оларды шешу жолдары царастырылады.
Берыген гылыми мацаланыц пэш цадгр-цасиет пен абырой, ар-намыс мен беделдг цоргау саласындагы цогамдыц цатынастар. Ал жумыстыц мацсаты гылыми тургыдан эюмшшк цуцыц бузушылыц саласына жацадан ауыстырылган жала жабу эюмшшк цуцыц бузушылыгыныц мэм мен мацызын, адамныц ар-намысы, абыройы мен цадгр-цасиетгн цщыцтыц жагынан цоргау, олардыц теориялыц жэне тэжгрибелж мэселелерт ашу мен шешу Yшiн цорытынды усыныстар беру.
Карастырылып отырган мYлiктiк емес мYдделерге толыц сипаттама бершп, цадiр цасиет пен ар-намыс тYсiнiктерiне цатысты елiмiздiц цщыцтыц актшертде орын алган mw^i жылдардагы взгер^тер туралы айтылады. Кадiр-цасиет пен ар-намыстыц азаматтыц цуцыц саласындагы табигаты мен мэтне, цадiр-цасиет пен ар-намысты реттейтт зацнамалыц-цуцыцтыц актшерге сараптама жасалып гылыми тургыдан зерттелген. Мемлекеттж цызметшшердщ цадiр-цасиетi мен ар-намысын цщыцтыц цоргау ерекшелжтерте сипаттама бершген.
Жумыста гылыми зерттеу жумыстарын жург1зуге арналган жалпы гылыми эдштер мен арнайы гылыми эдштер цолданылган, оныц штде салыстырмалы-цуцыцтыц, нормативтж, теориялыц кецейту мен талдау, функционалдыц жэне ЖYйелiк эдютер.
Мацалада цол жетюзген цорытынды нэтижелерге келсек - гылыми жумыста цадiр-цасиет пен ар-намысца царсы жасалатын цщыц бузушылыц жала жабу эюмшшк цщыц тургысынан алгаш рет царастырылды. Оларды цоргаудыц тиiмдi эдiс-тэсiлдерi усынылды, элеуметтж желiлердi ретке келтiрудiц жолдары усынылды, мемлекеттж цызмет атцарушылардыц цадiр-цасиетi мен ар-намысына цатысты мэселелер зерттелдi.
Тушн свздер: Кадiр цасиет, ар-намыс, эюмшшк цуцыц бузушылыц, жала жабу, диффамация, адам цщыгы, свз бостандыгы, буцаралыц ацпарат цуралы.
Адам кукыктарыныц арасында кадiр-касиет пен ар-намыс жеке мYлiкке жатпайтын игшк болганымен зацдык жагынан коргауды кажет ететш ец мацызды рухани кундылыктардыц бiрi. ^ул иеленушшк дэуiрде тек Yстем тап екшдершщ гана ар-намысы мен кадiр-касиетi коргалды деп есептеуге болады. Теменп тап кулдардыц ар-намасы мен кадiр-касиет гана емес емiрi мен денсаулыгы, отбасы мен мYлкi сиякты мацызды жеке кукыктарыныц езi коргалмаганын тарихи окигалар мен кужаттардан керуге болады. Бiздiц елiмiздiц кукыктык актшершде «диффамация» атты халыкаралык кукыктык термин колданылмайды, оны тек жала жабу мен корлау сиякты тYсiнiктерi аркылы бше аламыз. Жала жабу мен корлау, маскаралау сиякты эрекеттер ^азакстан Республикасы Конституциясыныц 34 бабында керсетшген барша азаматтарга жYктелген мшдеттердщ бiрi «...баска адамдардыц кукыктарын, бостандыктарын, абыройы мен кадiр-касиетiн курметтеуге мшдетп» [1] деген нормага кайшы эркет болып табылады. Сондыктан да адамныц жеке бас кукыктарына кол сугушылык деп танылып кылмыстык жэне экiмшiлiк кукык зацнамаларымен жауаптылык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кезделген. Кукыктык эдебиеттер мен сездштерде эр тYрлi диффамация угымына аныктамалар берiлген, олардьщ барлыгыныц жалпы мазмуны ортак, мысалыга «Диффамация» - элемнщ кептеген елдершщ зацнамасында бар жэне ар-намысты, кадiр-касиеттi, беделдi жэне жаксы есiмдi коргауга арналган жеке мYлiктiк емес к¥кыктарды бузудыц эртYрлi тYрлерiне катысты жалпылама ретiнде колданылатын халыкаралык к¥кыктык термин» [2, 7 б.].
Кез-келген когамга, мемлекетке немесе адамга зияны мен зардабы бар бузушылыктар кукыкпен жазалануы керек. Казiрri кезде ездерiне рейтинг немесе жеке паракшасына косылып жазылушы окырмандардыц санын кебейту максатында кез-келген акпараттыц мэн-жайына жетпей, рас-етiрiгiн аныктамай жатып элеуметтiк желiлерге фото-бейнелердi жэне жазбаларды таратып жiберетiн блогерлер кебешп кеткен. Олардыц арасында мыцдаган, миллиондаган жазылушыларга жалган акпарат таратып, халыкты дYрлiктiрiп, кейбiр азаматтарды жалган уйымдарга акша жинатып, дiни уйымдарга шакырып жататындары бар.
Жеке адамныц кадiрi, ар-намысы мен уяты, абыройы сиякты мYДделер моральмен де кукыкпен де коргалатын кундылыктарга жатады. Буларды енеге мен эдшдш, мораль мен адамгершшк кундылыктары негiзiнде жасалган кукык коргайды. Осы кундылыктар мен касиеттер адамныц кукыктык жэне когамдык санасы мен мэдениетш калыптастырады. Кез-келген елдщ кукыктык актiлерi сол халыктыц бурыннан канына сщген эдет-гурыптары мен салт-дэстурше жэне адамзат мойындаган ец асыл касиеттерге негiзделiп жасалса ол зацныц эрекет ету мерзiмi де халыктыц кецшнен шыгуы да оц болады.
Берiлген гылыми макала адам мен азамат кукыктарын коргау бойынша улттык жэне шет елдiк галымдардыц жэне кукыктык нормативтiк актiлер мен соларга негiзделген усыныс пiкiрлердi жинактау аркылы дайындалган. Гылыми жумысты жазу кезшде жалпы кукык теориясы мен элеуметтану жэне саясаттану гылымдарыныц эдiстерi колданылды. Бул ецбек теориялык жэне тэжiрибелiк багытта жазыла отырып, осы салалардагы жетiстiктердi бiрiктiре отырып, накты бiр корытынды нэтиже шыгарып, тужырымдама жасауга мYмкiндiк бередi. Гылыми макаланы жазу кезшде Казакстан Республикасыныц кукык актшершдеп ар-намыс пен кадiр-касиеттi, iскерлiк бедел мен баска да осы мYДделерге байланысты мYлiктiк емес кукыктар жэне оларга карсы кукык бузушылыктарды реттейтш нормативтiк кукыктык актiлер пайдаланылды, оныц iшiнде КР Конституциясы, КР Эюмшшк кукык бузушылык туралы Кодексi, КР Азаматтык Кодексi, КР Кылмыстык кодека жэне т.б нормативтш актiлер бар. Сонымен катар, халыкаралык уйымдардыц кабылдаган халыкаралык кукыктык актiлерi мен кершшес мемлекеттердiц зац нормалалары да непзге алынды.
Гылыми макаладагы зерттеудiц непзп мазмуны мен корытындылары Казакстан Республикасы мен ТМД елдерiнiц Конституцияларыныц, сонымен катар, Азаматтык, Эюмшшк жэне Кылмыстык кодекстершщ жэне адам мен азаматтыц кадiр-касиетi мен ар-намысын коргау женшдеп карым-катынастарды, сонымен катар, осы такырыпка байланысты халыкаралык-нормативт1к ережелер мен зац нормаларын зерттеуге негiзделедi. Макаланы эзiрлеу барысында улттык жэне халыкаралык зацдык-кукыктык актiлер мен кепшiлiкке кол жетiмдi кецiнен таралгын галымдардыц гылыми жумыстары, сондай-ак, букаралык акпарат куралдары мен элеуметтiк желiлерде жарияланган материалдар мен когам белсендiлерiнiц сараптамалык талдау, зерттеулерi колданылды.
Колданыстагы зац нормаларын гылымныц танымына сэйкес жалпы жэне арнайы эдiстерi колданылды. Кукыктык эдебиеттердi зерттеу гылыми-зерттеу талаптарына кайшы келмейтш, барлык гылыми-зерттеу жумыстарында колданылатын жеке гылыми, жYЙелi, формальды-кукыктык, салыстырмалы-кукыктык эдiс-тэсiлдер колданылды.
Макалада керсетiлген максат-мшдеттерге жету жолында бiз элеуметтiк кубылыстарды зерттеудiц негiзгi тужырымдарына, сондай-ак кукыктык кубылыстарды зерттеудщ эдiстемелiк iлiмiне CYЙендiк. Зерттеу процесiнде логиканыц ережелерi, талдау мен жинактау, мемлекетлк органдардыц есептершщ салыстырмалы кукыктык статистикасы пайдаланылды.
Экшшке орай, соцгы жылдары адам мен азаматтыц кадiр-касиетiне, ар-намысына жэне зацды тулгалардыц iскерлiк беделдерiне карсы кукык бузушылыктардыц саны артпаса
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
азаймай тур. Ар-намыс пен к;ад1р-к;асиет тусшшне накты не жатады, мазмундары бiрдей ме, неге олар 6ipre айтылып 6ipre коргалады, Парламент депутатыныц, билiк екшнщ жаксы есiмi, кадiр-касиетi мен абыройы, ар-намысы карапайым халыктыц кадiр-касиетi, ар-намысы мен абыройы арасында кандай ерекшелштер бар, кадiр-касиеттерi мен ар-намыстары Кылмыстык кодекспен коргалатын билш екiлдерiнiц мэртебес кандай жэне оларга накты юмдер жатады деген кептеген баска да сурактар кукыктык жэне гылыми жагынан зерттеу мен жетiлдiрудi талап етедь
Кукыктык жэне демократиялык когамдагы кез-келген катынас кукыкпен реттелуi тиiс жэне кадiр-касиет пен ар-намысты коргаудыц тиiмдi эдiс-тэсiлдерiн мемлекет зацдык тургыдан усынуы тиiс. Эйтпесе когамда езiм бшемдшке салынып эркiм езiне унаган тэсшмен коргануга кешедi. Жалпы бул кадiр-касиет пен ар-намысты коргау этикалык-психологиялык, енегелш-моральдьщ санаттарга жатады. Ол кебiнесе адамныц санасына, сезiмiне, эмоциясына эсер етедг Бiрак та, адам емiрiнде мацызды рел аткаргандыктан кукыктык жагынан коргауды кажет етедi. Бiр тулга екiншi бiр тулга туралы акпарат таратып жатса оны эркiм езiнше кабылдайды. Мысалыга, ол айтылган сез бiреудiц намысына тиiп, ашуланып, кепшiлiк алдында уятка калдым деп жатса, екiншi бiреулерге ол жай гана айтылган сез болып калады, ол сездi кецiлiне алмауы да мYмкiн.
Жала жабу эрекет экiмшiлiк кукык бузушылык болып табылатындыктан баска да жаца зерттеулерд^ шешiлуi тиiс мэселелердi алдыга кояды. Соныц iшiнде зацды тулгалардыц жауапкершiлiкке тартылуы, экiмшiлiк жауапкершiлiктiц мелшерк теменгi жэне жогары шеп, есюру мерзiмi, жала жабу кукык бузушылыгыныц алдын алу мэселесi, себептерi мен салдары болашакта зерттеудi кажет етедь Жэне де, акикатка жатпайтын акпарат таратып жала жабу мен корлау гана емес, шындыкка жататын бiрак та, жариялагысы келмейтiн жеке тулганыц купиясын курайтын, оныц ар-намысы мен кадiр-касиетiне тиетiн эрекеттерге де катысты мэселелер карастырылды. Ар-намыс пен кадiр-касиетке карсы кукык бузушылык орын алганда туындайтын зацды жауапкершiлiктi жетiлдiру туралы жэне осы багыттагы, ягни, ар-намыс пен кадiр-касиетке катысты терминдерге усыныстар берiлдi. Сондай-ак, галымдардыц гылыми кызметте негiзге алатын этикалык ар-намыс нормасын кабылдау туралы усыныс берiледi.
Когамда ар-намыс пен кадiр-касиет, iскерлiк беделдi кукыктык коргау мэселесi кYн тэртсбшен тYCпейтiнiн байкауга болады. Ол туралы баска да казакстандык жэне шет елдiк галымдар ез ецбектерiнде керсетуде. Мысалыга казакстандык талым Абсаттаров F.P. айтуынша «Казiрri уакытта Казакстанда ар-намыс пен iзгi есiмдi саяси-кукыктык тургыдан коргаудыц езект болуына байланысты халыктыц кукыктык мэдениетш жетiлдiру максатында осы кундылыктарды коргау кукыгын нактылайтын непзп угымдарды ашатын арнайы республикалык зац кабылдаудыц кажет екендiгiне назар аударган жен. Буган тек элеуметпк-саяси мэн-жайларга гана байланысты емес, сондай-ак Казакстан Республикасыныц колданыстагы зацнамасы азаматтардыц ар-намысы мен кадiр-касиетiн толык келемде коргамайды, когамныц саяси жYЙесiндегi азаматтыц ар-намысы мен кадiр-касиетiне кол сугушылык пен нуксан келтiрудiц жекелеген кубылыстарын жеткiлiктi дэрежеде реттемейтiндiгi себеп болады. Сонымен катар, бiздiц ойымызша, КР А1ЖК 9 бабына кукыктык мэдениетп жетiлдiрудiц аса мацызды факторы ретшде жеке тулганыц жаксы атын азаматтык-кукыктык тэсiлмен коргауга мYмкiндiк беретш езгерiстер енгiзу кажет» [3, 238 б.].
Казакстан жацадан тэуелаздш алган жылдары элеуметтiк-экономикалык, саяси-кукыктык салалар жацадан курылып, жаца багыттарга ие бола бастады. Мемлекеттiц тэуелсiздiгiн тугырлы етiп болашагыныц кауiпсiздiгiн камтамасыз ету максатында кептеген эрекеттер 1997 жылгы тэуелсiз Казакстанныц алгашкы Кылмыстык кодексше кылмыстык кукык бузушылык ретiнде енпзшдь Эйткенi экiмшiлдiк-эмiршiлдiк саяси жYЙеден жаца гана белшш шыгып егемендiк алган мемлекет Yшiн бурыннан калыптасып калган билшке карсы сын айтпау, лауазымды тулгалар не айтса да булжытпай орындау сиякты табынушылык сипаттан арылу оцай болган жок. 2015 жылы кабылданган Казакстан Республикасыныц жаца
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Кылмыстык Кодексшде [4] де жала жабу мен корлау кылмыстык ic-эрекет ретшде калдырылган болатын.
Соган карамастан, Казакстан Республикасында Кылмыстык кодекстегi 130 бап «Жала жабу» бабын криминалсыздандыру максатында бiрнеше рет когам белсендiлерi мен журналистердщ жумыс топтары республикалык жэне халыкаралык децгейде сараптама, талдаулар мен зерттеулер жYргiзiп, бiрнеше рет отырыстарда талкылап келдi. Оны толыгымен криминалсыздандыру эрине мYмкiн емес, eйткенi «кадiр-касиет пен ар-намыс» адамныц ец мацызды кундылыктары мен кукыктарыныц бiрi, кукыкпен коргауга алынуы тиiс. Сондыктан да эюмшшк кукык бузушылыкка ауыстыру туралы КР Президентi КК. Токаев 2019 жылдыц соцына карай еткен «¥лттык когамдык сешм» кецесiнiц екiншi отырысында Кылмыстык Кодекстегi «Жала жабу» нормасын Казакстан Республикасыныц Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы кодексiне ауыстыру туралы шешiм кабылдаган болатын: «Бул сурактыц барлык нускалары мен ерекшелiктерiн талдаудыц нэтижес бойынша Кылмыстык кодекстегi 130 бапты криминалсыздандыру туралы жэне оны Эюмшшк кодекске ауыстыру туралы шешiм кабылдадым» [5].
Казiргi кезде когам санасыныц eзгеруi мен елiмiздiц элеуметтiк-экономикалык дамуы жагдайында адам мен азамат кукыктарыныц гуманиспк кагидага сэйкестендiрiлуi кейбiр зацнамалык eзгерiстердi кажет еттi. Соныц бiрi осы Жала жабу мен Корлау баптарыныц кылмыс тYрi катарынан алыну мYмкiндiгiн карастыру болды. Оныц Yстiне «Азаматтык жэне саяси кукыктар туралы» Халыкаралык пакпшц 19 бабына тYсiнiктеме бере отырып Б¥¥ Адам кукыктары бойынша комитетi: «жала жабу кукык бузушылыгы Yшiн бас бостандыгынан айыру жазасыныц мYлдем колданылмауы туралы» ескертп [6].
1984 жылгы 10 желтоксандагы Бiрiкке ¥лттар ¥йымыныц Бас Ассамблеясы кабылдаган 39/46 карарымен «Азаптауларга жэне баска да катыгез, адамгершшкке жатпайтын немесе ар-намысты корлайтын iс-эрекеттер мен жазалау тYрлерiне карсы Конвенцияга» Казакстан Республикасы 1998 жылгы 26 маусымда № 247 зацымен косылган» [7].
Жалпы бул жала жабу мен корлау эрекеттершщ когамга жэне тулгаларга зияны мен зардабы каншалыкты деген сурак туындайды. Жала жабу кукык бузушылыгыныц орын алу салдары мен себептерiн саралау мацызды. Оныц зерттелу мацыздылыгы эсiресе казiргi eсiп келе жаткан жас буын жастар арасында психологиялык жагынан элаз, тураксыз азаматтар бар, олар ездершщ купиясыныц кeпшiлiк арасында таралып кеткеншен немесе жабылган eтiрiк жалага шыдай алмай eз-eздерiне кол жумсап, суицидке барып жататындар да бар. Сондай-ак, жабылган жала Yшiн кек кайтару Yшiн басканыц eмiрi мен денсаулыгына орны толмас ауыр зиян кел^ретш фактiлер кездесуi мYмкiн.
Жалпы Жала жабу деген тYсiнiк халыкаралык децгейде уйымдар мен тэуелсiз сарапшылардыц айтуынша eз ойын еркiн жеткiзу мен сeз бостандыгына шектеу коятын эрекет деп танылады. Мысалыга «Еуропалык елдерде улттык сот жала жабу бойынша айыптау шешiмiн шыгаратын болса Адам кукыктары жeнiндегi Еуропалык сот ол шешiмдi кeбiнесе пiкiр бiлдiру ерюндш пайдасына кайта карауга кукыгы бар» [7, 2 б.]. Бул кадiр-касиет пен ар-намыска катысты мэселелердi зерттеу барысында оныц кeбiнесе философияда, элеуметтануда, психология мен этикада, дштану гылымдарында зерттелгенiн кeрсетедi. Казiргi уакытта зац гылымында жеке тулганыц юкерлш беделiн, кадiр-касиетi мен ар-намысын коргаудыц заманауи оцтайлы кукыктык куралдары мен эдютерш iздеу элi де жалгасып жатыр.
Мэселенi дурыс реттеу Yшiн эрдайм гылыми кауымдастык тэжiрибелiк мамандардыц катысуымен орын алган киындыктардыц шешу жолдарын усынып, нормативтiк ережелердi жетiлдiру бойынша туракты жэне Yздiксiз гылыми зерттеу жумыстары жYргiзiлiп туруы тшс. Эйткенi жылдан-жылга азаматтардыц eз кукыктарын коргау бойынша экiмшiлiк соттарга арыздануы мен iстердiц тiркелуi eсiп келед^ сэйкесiнше экiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылган тулгалардыц да саны eсуде. Оны тeмендегi «Кукыктык статистика жэне арнайы есепке алу органдарыныц порталында» тiркелген «Эюмшшк кукык бузушылыктар» динамикасынан кeруге болады [8, 7 б.].
Темендеп динамикадан керш отырганымыздай, эюмшшк кукык бузушылыктар 2024 жылгы 3 ай шшде:
• - тiркелген экiмшiлiк кукык бузушылыктар - 2 933 773, бул еткен жылдыц уксас кезещмен салыстырганда 41,4%-га артык (2 0 74 898);
• - эюмшшк жауапкершшкке тартылган тулгалар - 2 821 668, бул еткен жылдыц уксас кезецiмен салыстырганда 43,5%-га артык (1 966 331);
• - колданылган эюмшшк жазалар - 2 821 668, бул еткен жылдыц уксас кезещмен салыстырганда 43,5%-га артык (1 966 331). Жылдан жылга есш отырган мундай экiмшiлiк кукык бузушылыктардыц алдын-алу мен орын алу себептерш аныктап шешу жолдарын карастыру керек.
Кесте!
БАРЛЫГЫ TIP КЕ Л ГЕН
3.00 млн. 2.50 МЛН. 2.00 млн.
1.50 млн.
Ii
1.00 млн 500.00 тыс.
11
2015 201S 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
2024
Ti ркелген э ti м ш ¡л i к вды ц о^зу ш ыл ы цгар ^^Н 6 к i м ш ¡л i к жау а п ке рш in i кке тартылган а да м да р 9йм mini* жаза цолд а н ы л д ы
Мацызды мэселелердiц 6ipi акпараттык технологиялардыц дамыган кезiнде сандык жYЙеге ©Tin барлык мемлекеттiк к;ызметтерд1 цифрландыру барысында жеке жэне зацды тулгалардыц жеке мэлiметтерiнiц коргалуы туралы сурактар туындайды. Эйткенi ол акпараттардыц арасында жеке тулганыц жеке деректерi жэне ешкiмге жариялагысы келмейтiн оныц кадiр-касиетi мен ар-намысын, абыройын тYсiретiн мэлiметтер болуы мYмкiн. Казiрri кезде элеуметпк желiлер немесе интернетте орналаскан порталдар мен косымшалар аркылы жеке жэне зацды тулгалар туралы акпараттар мен мэлiметтердi еркiн кeрiп алуга болады. Ал бул жеке eмiрге кол сугылмаушылык пен жеке eмiрi туралы акпараттардыц купиялылыгы кагидаларына кайшы келедi. Сондыктан жеке eмiр сипатындагы акпараттармен жумыс iстеудiц тэртi6iн толык жэне жан-жакты реттейтiн жэне адам мен азаматтыц кадiр-касиетi мен ар-намысын коргауга багытталган зац жобасын эзiрлеу кажет. «Зац шыгарушы дербес деректердi реттеу мен коргаудыц кукыктык куралдарын Yнемi жетiлдiрiп отыруы керек, ал кукык коргау органдары - дербес деректердi бузу, ез клиенттерiнiц автоматтандырылган дереккорларымен жумыс iстейтiн компаниялардыц кызметш бакылау жэне кадагалау кезiнде жауапкершшкт катацдатуга багытталган кукыктык нормаларды, оныц шшде дербес деректердi шетелге ж1беру жэне т.б. жагдайларында тиiмдi колдануы керек. ДД коргау туралы зацда ДД таралып кетуден зардап шеккендерге материалдык жэне моральдык зиянды етеу кезшде - ДД таралып кету мэселес бойынша КР ЭКБтК жэне КР КК нормаларын жэне КР АК нормаларын 6iркелкi тYсiну жэне колдану максатында «дербес деректердiц таралып кетуЬ» угымыныц кукыктык аныктамасын беюту, сондай-ак дербес деректердiц толык тсзбесш зацнамалык тургыда бейту» [9, 68 б.] кажеттшп туралы 6iр топ галымдар eздерiнiц усыныстарын 6iлдiредi.
Оган коса, Экiмшiлiк немесе Кылмыстык Кодекстермен ^д^т!, кiнэлi, айыпты деп танылып, кейiн сот Yкiмiмен кiнэсi дэлелденбеген жагдайдагы азаматтардыц кадiр-касиетi мен ар-намысы, абыройы мен 6еделi жан-жакты коргау мен реттеудi кажет етедi. Осыган байланысты зацсыз жэне негiзсiз усталудан, сотталудан жэне бас бостандыгынан айырудан
зардап шеккен адамдарга моральдык зиянды етеу жэне юкерлш беделдi, кадiр-касиет пен ар-намысты, абырой мен i3ri есiмдi калпына келтiру туралы жаца зац немесе ^a3ipri колданыстагы «Соттардыц моральдык зиянды етеу женiндегi зацнаманы колдануы туралы» ^азакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2015 жылгы 27 карашадагы № 7 нормативпк каулысына [10] толыктырулар мен езгерiстер кажет.
Бiздiц елiмiзде ^азакстан Республикасыныц Конституциямен жэне 2024 жылгы 19 маусымдагы № 93 -VIII ^азакстан Республикасыныц «Масс-медиа» туралы Зацымен [11] сез бостандыгы мен букаралык акпараттык куралдардыц еркiндiгiне кепшдш бар кезде саяси кYрестiц кещнен тараган тиiмдi тэсiлдерiнiц бiрi - лауазымды тулгалардыц кадiр-касиетi мен ар-намысын, сондай-ак, тек зацды тулгаларга гана тиесш iскерлiк беделдерiне жала жабу аркылы корлау мен маскаралауга карсы кукыктык кYресу, алдын-алу Yлкен мэнге ие. Халык мемлекеттiк букаралык акпарат куралдарыныц жариялап жаткан акпараттарына сенедi ма немесе жекелеген акпарат таратушы тэуелсiз элеуметтiк желiлердегi таратылган акпараттарга кебiрек сенедi ма? Жалган акпарат тараткан журналистш езiн гана емес сол журналист жумыс ютейтш букаралык акпарат куралыныц езiн, ягни, газет-журнал мен теле-радио редакциясыныц езiн жауапкершшкке тарту мэселелсiн карастыру керек. Эйткеш казiргi экiмшiлiк кукык бузушылык саласында субьект тек жеке тулга гана емес зацды тулга да бола алады. Бiрак та казiргi ^азакстан Республикасыныц Экiмiшiлiк кукык бузушылык туралы 2014 жылгы 5 шшдедеп Кодексшщ 73-3 бабыныц [12] 1,2,3 тармактарында керсетiлген сакциясында субьект ретiнде зацды тулга керсетшмеген. Баптыц барлык тармактарында субьект ретшде тек жеке тулга немесе лауазымды тулга керсетшген. Осы бапка зацды тулгаларды субьект ретшде косу кажет деп есептеймш Сол аркылы редакция басшылыгы ез журналистершш эрекеттерiне жауапкершiлiкте болады.
^азакстан Республикасыныц 34 бабында керсетiлген барша казакстандыктарга арналган мiндеттердiц бiрi: «Эркiм ^азакстан Республикасыныц Конституциясын жэне зацдарын сактауга, баска адамдардыц кукыктарын, бостандыктарын, абыройы мен кадiр-касиетiн курметтеуге мшдетп» [1] делiнген норманы сактау азаматтардыц кукыктык сауаттылыгы пен кукыктык мэдениетшен бастау алады, соган тiкелей байланысты. Соцгы жылдары казакстандыктардыц кукыктык мэдениеп мен кукыктык сауаттылыгы жогарылаган секшдь Эйткенi ездерiнiц кукыктарын коргау Yшiн сот органдарына шагымданушылар саныныц артканын эр тYрлi кукыктык акпараттардан байкауга болады. Десек те, элi де халыктыц кукыктык бiлiмсiздiгi мен ездерш коргай алмауы фактiлерiн кездестiруге болады. Ол туралы казакстандык галым Г.И. Аргинбекова езшш кезектi гылыми макаласында келтiредi,
«......мэселен когамдык, кызметпк орында, кепшiлiк алдында ерескел кылык керсетiп, дауыс
кетерiп, кейбiр лауазымды тулгалар кызметтiк дэрежесiн асыра пайдаланып, азаматтардыц жеке басына катысты купия болып табылуы керек мэлiметтердi жария етiп, абыройын тегiп, ар-намысына тиiп, iскерлiк беделiне нуксан келпрш, когамдык тэртiптi бузып турганын есше салып, дурыс емес екендiгiн ескертш айтканымызда, есесiне дерекi жауап алып, кайта езiмiзге карай ештендiрiп, соцымызга тYсiрiп, езiм бiлемiн деген жауап аламыз. Дэл осы жагдайды, когамдык жэне кызметпк орында орын алды деп есептелiк, осыны керiп, естш турган баскада кызметтес азаматтардыц бiрде-бiреуi элгi абыройды тегiп турган, жеке баска катысты мэн-жайларды кызметпк орында орынсыз тiлге тиек етш турган тулгага Yн катпайды. Себеб^ азаматтардыц кепшiлiгi заци нормаларды терец тусше бiлмейдi, когамдык кукыктык мэдениетп сактау керек екендiгiнен хабарсыз екендшн ацгарамыз» [13, 28 б.].
Кеп жылдык тарихы бар бурыннан беделi жогары iрi теле-радио, газет-журналдарга бэсекелеспк тугызатын когамда тек даулы-шу тугызып, керермен жинаумен айналысып, сол аркылы жарнамадан пайда табумен айналысатын усак букаралык акпарат куралдарын осы эдю аркылы тазартып саннан сапага кешуге болады деп есептеймiз. Эйткенi, казiргi барлык жала жабу мен корлау кукык бузушылыктарыныц басым кепшiлiгi элеуметпк желiлер аркылы таратылады. Оны соттардыц ресми сайттарында орналаскан акпараттардан керуге болады. Мысалыга, «Мойынкум аудандык сотымен ЭКБтК-нщ 73-3 б. 2-б. (жала жабу) бойынша
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
азамат А.-га катысты эюмшшк ю каралды. 2023 жылы казан айында азамат А. жэбiрленушi С.-ны жецiл жYрiстi кыз деп абыройы мен кадiр-касиетiне нуксан келтiретiн бейне жазбаны Tik-Tok элеуметтiк желiсiнде жариялаган. Сотта А. ез юнэсш толык мойындап, жасаган ю-эрекетше екiнiш бiлдiрдi. Жэбiрленушi А.-ны кешiрiп, iстi ендiрiсiмен токтатуды сурады. Сот каулысымен А. тараптардыц татуласуына байланысты экiмшiлiк жауапкершiлiктен босатылып, iс ендiрiсiмен токтатылды» [14].
Сонымен катар, Жала жабу экiмшiлiк кукык бузушылык Кодексше ауыстырылганымен Кылмыстык кодексте 131 бап «Корлау» бабы кылмыстык эрекет ретшде калдырылган. Негiзiнен Жала жабу мен Корлау кукык бузушылыгы эрекеттерiнiц курамындагы айырмашылыктары ете аз. Ею баптыц бiр Кодексте болганы дурыс. Оган мысал ретiнде, тарихи кершi мемлекет ^ыргыз Республикасыныц Кылмыстык кодексiне 2011 жылдыц 11 шшдесшде езгерiстер енгiзiлiп «Жала жабу» атты 127-шi бап алынып тасталды. Сонымен катар, дэл сол Кылмыстык Кодекстеп 128-бап «Корлау» да 6 караша 2013 жылы Кыргыз Республикасы Жогаргы Соты Конституциялык палатасыныц № 8-Р шешiмiмен кYшiн жойган болатын. Кыргыз Республикасыныц 1 кацтар 2019 жылдан бастап колданыстагы жаца Кылмыстык кодексшде [15] жогарыда аталган бул ею бап та енгiзiлмеген.
Мемлекеттiк кызметшшерге карсы халык тарапынан элеуметтiк желшерде жэне кездесулерде айтылатын кептеген кемшшктер мен сындар негiзсiз, шындыкка жанаспайтын болып жатады. Оган мемлекеттiк кызметшшер тезiмдiлiк пен шыдамдылык децгейiнiц жогары шегiнде караганы дурыс жэне де муны зацды тYPде нормативтiк жагынан беюту кажет. Олардыц «карапайым болуы, шындыкка сэйкес емес мэлiметтердi таратпауы, эдепт1 болуы, дерекiлiк, кадiр-касиетiн кемату, эдепсiздiк жэне бейэдеп мiнез-кулык фактiлерiне жол бермеуi» туралы Казакстан Республикасы Президентiнiц 2015 жылгы 29 желтоксандагы № 153 Жарлыгымен беютшген «Казакстан Республикасы мемлекеттiк кызметшiлерiнiц эдеп кодексшде» [16] керсетшген. Бiрак та, мемлекетлк кызметшiлердiц сол айтылган сыни сездердi ескеруi туралы, одан корытынды шыгарып, керсететiн кызметiнiц сапасын кетерш, нэтиже шыгаруы тиiс деген норма жогарыдагы Кодекске енгiзiлсе дурыс болар едь Эйткенi, когам мен халык тарапынан айтылган сын-ескертулерге назар аудармай, мYлдем кецiл аудармай коюы да мYмкiн.
Философия докторы (PhD) гылыми дэрежесш алу Yшiн дайындалган «Сез еркiндiгi мен галамтор желiсiне акпаратка кол жеткiзу кукыгыныц конституциялык кепшдштерЬ» атты такырыптагы гылыми диссертациясында Жумабаева Г.А. «Жала жабу» кукык бузушылыгымен катар колданылатын азаматтардыц ар-намысы мен кадiр-касиетiне зиян келтiретiн «Корлау» кукык бузушылыгы туралы да езшш ойын бiлдiредi: «Екiншi бап -корлау, ауыр когамдык кауiп тендiрмегенiне карамастан, кылмыстык кукык бузушылык болып кала бердь Корлау, ягни баска адамныц ар-намысы мен кадiр-касиетiн эдепсiз турде корлау. Мунда, жеке тулганы терю багалау шындыкка сэйкес келе ме, жок па мацызды емес. Бул корлауды жала жабудан ажыратады. Ягни, мэлiмдеменiц мэнi шын болуы мYмкiн, бiрак нысаны - колайсыз. Ешюм жаман адамды жаман деп атауга тыйым салмайды. Ягни, адам эдепаз тYPде керсетiлген шындык Yшiн сотталуы мYмкiн.
Сонымен катар, КР КК-де 378-баптыц болуы «Билiк екiлiн корлау» конституциялык емес сипатта болады. АКЖЕС-тыц(Адам кукыктары женiндегi Еуропалык сот) тэж1рибесшде мэртебесi немесе когамдык жагдайы оларды ез фигурасына кебiрек назар аударуга «айыптайтын» адамдарга катысты кец сынга жол беру кагидасы болып табылады. Жогарыда айтылган устанымдарга CYЙене отырып, саяси жэне мемлекет кайраткерлерiнiц тюр бiлдiрудiц диффамациялык формаларына карсы корганыс децгейi, кем дегенде, баска азаматтарга караганда жогары болмауы мYмкiн деп айтуга болады. Зацнамада адамныц ез ойын, кезкарасын бiлдiргенi немесе фактiлердi эдепсiз тYPде айтканы Yшiн айыптай алатын норманыц болуы сез бостандыгыныц шектелуi болып табылады. Осыган байланысты, зацнаманы iзгiлендiрудегi келесi дэйектi кадам «Корлау» Yшiн кылмыстык жауапкершiлiктi алып тастау болады деп санаймыз» [17, 14 б.]. Мундагы автордыц ойымен келiсуге болады,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ягни, курамы жагынан 6ip-6ipÏHe уксас eKi баптьщ eKi тYрлi Кодекспен саралануы кисынсыз деп eсeптeймiз. Сонымен катар, билш екшдершщ, Президент пен Парламент депутатарыныц ар-намысы мен кадiр-касиeтiнiц баска карапайым азаматтардан eрeкшeлeнiп, ол Yшiн кылмыстык жауапкeршiлiк кeздeлгeнi де дурыс емес деп eсeптeймiз.
Казакстан Республикасы Кылмыстык Кодексшщ 375-бабы «Казакстан Республикасы Президентшщ абыройы мен кадiр-касиeтiнe кол сугу жэне оныц кызмeтiнe кeдeргi жасау», 376-бабы «Казакстан Республикасы Парламeнтi депутатыныц абыройы мен кадiр-касиeтiнe кол сугу жэне оныц кызмeтiнe кeдeргi жасау» жэне «Билш eкiлiн корлау» [4] атты 378-бап аталган тулгаларга ерекше артыкшылык 6eрiп олардыц кадiр-касиeтi мен ар-намысын баска карапайым азаматтардан жогары кояды. Осы Yш баптыц ескертушде: «Прeзидeнттiц, депутаттыц жэне 6илiк екшнщ кызмeтi туралы сын тургысында айтылган жария сездер кылмыстык жауаптылыкка экеп сокпайды» деп кeрсeтiлгeн, сонда логикалык тургыдан алып карайтын болсак, егер кызмeтiнe байланысты айтылган сездер Yшiн зацды жауапкeршiлiк туындамаса, ал кызметше байланысты емес айтылган сездер Yшiн олардыц баска азаматтардан кандай ерекшелш мен артыкшылыгы болады деген зацды сурак туындайды. Халык олардыц тек кызметше байланысты гана сездер айтады, ал олардыц жеке басы мен отбасылык eмiрлeрi баска азаматтардан артык болмауы тиiс. Сол Yшiн де осы Yш бапты кайта карастырып, мYмкiн болса КР Кылмыстык Кодексшен алып тасталганы дурыс деп есептеймш.
Сонымен катар, бул баптар eзiмiздiц Казакстан Республикасы Конституциясыныц 14-бабыныц 1-шi тармагындагы «Зац мен сот алдында журттыц 6эрi тец» жэне 2 тармактагы «Тeгiнe, элeумeттiк, лауазымдык жэне мYлiктiк жагдайына, жынысына, нэсшне, ултына, тiлiнe, дiнгe кезкарасына, нанымына, тургылыкты жeрiнe байланысты немесе кез келген езге жагдаяттар бойынша eшкiмдi ешкандай кeмсiтугe болмайды» [1] деп керсетшген. Ягни, Республика Прeзидeнтi пен зац шыгарушы Парламент депутатыныц жэне билш eкiлiнiц кадiр-касиeтi мен ар-намысы eлiмiздiц баска жеке тулгаларыныц абыройынан, кадiр-касиeттeрi мен ар-намыстарынан артык коргалатыны дурыс па? 29 акпан мен 1 наурыз аралыгында 2000 жылы ЮНЕСКО-ныц колдауымен Лондонда еткен семинарда «Артикль 19» атты кабылданган кужаттыц 8 кагидасы «Ешкандай жагдайда да дэрежесг мен мэртебеыне карамастан зацдармен лауазымды тулгаларга ешкандай ерекше коргау бeрiлмeуi керек» [18, 11 6.] делшген.
Жалпы жала жабу непзшен 6iрнeшe курамдас элементтерден турады, олар: 6iрiншiдeн, айтылган мэлiмeт етсрш, шындыкка жанаспайтын, жалган акпарат болуы тиiс. Екiншiдeн, бул акпарат кепшшкке таралуы тиiс жэне Yшiншiдeн, кандай да бiр адамныц кадiр-касиeтi мен ар-намысына, жеке мYДдeсiнe зиян тигiзуi керек.
Мунда 6iр туындайтын мэселе, егер де жарияланган акпарат шын, рас, фактiгe нeгiздeлгeн, болган окига болса онда ол жала жабу кукык бузушылыгына жатпайтындыгы. Бул сонда адамныц eмiрiндe бурын болган ол адамныц кадiр-касиeтi мен ар-намысына тиeтiн акпараттарды тарата беруге болады деген сез. Соныц eзiндe, кейде адам байкамай абайсызда тeрiс кылык пен кукык бузушылык эрeкeттeрдi жасап, ол туралы екшш журсе жэне ол туралы eкiншi 6iр тулга элeумeттiк жeлiлeр немесе баспа сез беттершде жарияласа алдыцгы адамныц кадiр-касиeтi мен ар-намысына зиян кeлтiрiп, абыройы мен беделш тYсiруi мYмкiн. Бiрак та ол кукык бузушылык болып табылмайды. Эйткeнi ол шын орын алган окига. Ал ар-намысы мен кадiр-касиeтiнe нуксан келген адамныц шю сeзiмi, эмоциясы мен психологиялык жагдайы eскeрiлмeй калады.
Сотка дeйiнгi тергеу немесе сот процес кeзiндe судьялардыц нeгiзгe алатын ец 6iрiншi факпс окига шын мэнiндe болган 6а, элде ойдан шыгарылып жарияланган 6а, жай пшр ма, факт бар ма жок па деген мэлiмeт. Кeй6iр жагдайда адамдар 6iр-6iрiмeн эзшдесш, калжыцдасып та немесе ез ойы мен кезкарасын, пiкiрiн 6iлдiрeмiн деп кепшшкке жалган акпарат таратып жiбeруi де мYмкiн. Бул сурактардыц жауабын «зацды 6iлмeу -жауапкeршiлiктeн босатпайды» кагидасынан немесе Казакстан Республикасыныц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Кылмыстык Кодексшщ «Кшэаздшпен зиян келтiру» атты 23-бабынан: «Егер эрекеттердi (эрекетсiздiктi) жэне когамга кауiптi туындаган зардаптарды жасаган адамныц пигылында болмаган болса, ал мундай iс-эрекеттi абайсызда жасаганы жэне когамга каушт зардаптар келтiргенi Yшiн кылмыстык жауаптылык кезделмесе, iс-эрекет кшэаздшпен жасалган деп танылады» [4] деген нормадан табуга болады. Ягни, кез-келген акпаратты айтып немесе таратар алдында эбден тексерiп алып шындыкка жататындыгын бiлiп алган жен.
Бiздiц зацнама бойынша моральдык етемакы телеуде жала жабылган адамга кандай мелшерде немесе келемде зиян келтiрiлген факпсше назар аударылады, ягни, ол кандай келемде материалдык зардап шектi деген сез. Ал ол адамныц ел алдында уятка калуы, маскара болуы немесе iшкi сезiмiне, эмоциясына, намысына тиген сездер аркылы жYрегiне ауырлык тYсуi ескерiлмей калып жатады. Сондыктан да сот шешiмдерiне талдау жасайтын болсак жала жабылган тулгалар зардаптыц материалдык келемi туралы дэлелдер келпре алмай сот процессiнде жецiлiп калып жатады.
Казакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 1992 жылгы 18 желтоксан № 6 «Сот тэжiрибесiнде азаматтардыц жэне зацды тулгалардыц ар-намысы мен абыройын жэне iскерлiк беделдiлiгiн коргау женшдеп зацдылыкты колдану туралы» нормативтiк каулысыныц 4 тармагында «Егерде жариялауда аты-жеш керсетiлмеген оныц магынасында кiм женшде айтылып турганы анык керiнiп турса, сонымен катар кiр келтiретiн мэлiмдеме сол эулеттiц кайтыс болган мYшесi женiнде немесе зац жYзiнде мурагерге жататын жакын туысы женiнде болса, мYДделi адам КР Азаматтык процеспк кодексiнiц 8-бабы бойынша сот аркылы ар-намысты жэне абыройды коргау туралы талап коюга кукылы» [19]. Оган мысалы ретiнде, агымдагы «2024 жылгы 16 кацтарда Петропавл каласыныц экiмшiлiк кукык бузушылык ютер женiндегi мамандандырылган сотымен азамат К-га катысты Казакстан Республикасы ЭКБтК-нщ 73-3-бабыныц 2-белiгiмен экiмшiлiк кукык бузушылык туралы ю каралган. КР ЭКДтК-нщ 73-3-бабыныц 2-белiгiнiц санкциясымен 80 АЕК мелшершде экiмшiлiк айыппул салу немесе 20 тэулшке экiмшiлiк камакка алу кезделген. Сот каулысымен К. 20 тэулшке экiмшiлiк камакка алу тYрiндегi экiмшiлiк жазага тартылды» [20].
Ягни, кайтыс болган адамныц мурагерлерi ата-анасыныц ар-намысы мен кадiр-касиетше карсы жарияланган жалган акпараттарга жэне жала жабылуга сот аркылы арыздануга болады деп тYсiнемiз. Бiрак та, кайтыс болган адам емiрден еткендштен оныц аты-женi керсетiлiп жарияланган акпарат оныц езiнiц жеке iшкi сезiмiне, ар-уяты мен намысына зиян келпрш турмагандыктан бул норманыц каншалыкты мацыздылыгы бар деген сурак туындайды. Сонымен катар, арыздануга тек мурагерлер гана кукылы ма, элде жакын туысы болып табылатын кез-келген азамат сотка арыздана алады ма, немесе мурагерi болып табылмайты бiрнеше урпакка жалгаскан немересi, шебересi езiнiц ата-бабаларыныц ар-намысы мен кадiр-касиетiн, жаксы атын коргау максатында арыздануга кукыктары бар ма деген де косымша сурактар бар. Егер кайтыс болган тулганыц туыстары немесе мYДделi тулгалар сотка арызданган жагдайда кай норма бойынша реттелетшдш Казакстан Республикасыныц зацнамаларында накты айкындалмаган. Жэне де КР Эюмшшк кукык бузушылык туралы Кодекстiц 73-3-бабыныц мэтшшде «Жала жабу, ягни баска адамныц абыройы мен кадiр-касиетiне нуксан келтiретiн немесе оныц беделiн тYсiретiн керiнеу жалган мэлiметтер тарату» [12] деп керсетшген. Ал кайтыс болган адам бул емiрде болмагандыктан жэне кайтыс болгандыгы женiнде куэлiк бершгендштен баска нормамен реттелгенi дурыс. Эйткеш, Казакстан Республикасыныц Азаматтык Кодексiнiц 13 бабыныц 2 тармагына сэйкес «Азаматтыц кукык кабiлеттiлiгi ол туган кезден басталып кайтыс болган соц токтатылады» [21]. Сондыктан, Казакстан Республикасыныц Азаматтык, Кылмыстык немесе Эюмшшк кукык бузушылык туралы Кодекстерше накты «Кайтыс болган тулгаларга карсы жала жабу» атты бап енпзу керек деп санаймыз. Немесе 73 -3 баптыц «адам» сезшщ орнына «тулга» деген атауды колдану кажет деп есептеймiз. Мысалыга, Ресей Федерациясыныц Кылмыстык Кодексiнiц 128.1. бабы [22] мен Эюмшшк кукык бузушылык
туралы Кодексшщ 5.61.1 бабында [23] керсетшген «Жала жабу» кукык бузушылыгыныц мэтшшде «тулга» термиш колданылады.
Жалпы Казакстан Республикасыныц кукык шыгармашылык саласында барлык нормативтiк кукыктык актiлeрдe «тулга» термиш колданылганы дурыс, eйткeнi, Казакстан Республикасыныц Азаматтык Кодeксiнiц 12 бабына сэйкес «Казакстан Республикасыныц азаматтары, баска мемлекеттердщ азаматтары, сондай-ак азаматтыгы жок адамдар жеке тулгалар болып угынылады» [21].
Диффамация тeпe-тeцдiктi 6iрдeй устап туратын eкi кукык пен мYддeнiц ортасындагы шекара болып табылады, оныц бiрiншiсi, Конституциямен барлык азаматтарга руксат eтiлгeн сез бостандыгына, ез ой мен пшрш айтуга деген кукык жэне eкiншiсi, баска 6iр тулганыц кадiр-касиeтi мен ар-намысына, iскeрлiк беделше тиiспeу, олардыц коргалу кукыгы. Ол да Конституциямен коргалады. Соцгы жылдары когамда кеп кeздeсeтiн кукык бузушылыктардыц 6iрiнe осы жала жабу мен корлауды жаткызуга болады. Оларга кeйбiр адамдар аса 6iр мэн бермегешмен, кeй6iр тулгалар ез абыройы мен ар-намысын коргау Yшiн сот пен кукык коргау органдарына арызданып жатады. «Казакстанныц eзiнiц ширек гасырлык eгeмeндi мeмлeкeттiлiгiндe «Жала жабуды» кылмыстык жауапкершшктен экiмшiлiк жауапкeршiлiккe ауыстырудыц eзi сез бостандыгына деген алгашкы кадамдардыц жасалганын 6iлдiрeдi. Егер де Жала жабуды мYлдeм криминалсыздандыратын болса, адам мен азаматтыц ар-намысы пен кадiр-касиeтiн, абыройы мен беделш кукыктык тургыдан коргау калай жYзeгe асырылады? Ар-намыс пен кадiр-касиeттi тек Азаматтык Кодекспен коргау аркылы калатын болса, халык арасында 6iр 6iрiнe жала жауып, акшасы кеп азаматтар айыппул телеп жауапкершшктен кутылып кете 6eрeтiн болса, бул мэселеде бейберекетаздш орын алуы мYмкiн. Ал мeмлeкeттiц мiндeтi кукыктык мемлекет куру екендЫ Конституцияда кeрсeтiлгeн» [24, 165 6.].
Осы кадiр-касиeт пен ар-намыска катысты айта кетер бiр жагдай, кандай да 6iр мемлекетке немесе ултка катысты жала жабу жэне кандай да бiр тарихи окигага катысты деп нeгiзсiз айыптау, олардыц салт-дэстYрiнe, эдет-гурпына, тiлi мен мэдениетше жала жабу кылмыстык немесе баска да кукыктык жауаптылыкка алып кeлeдi ме? Жалпы зацды тулгалар ^i немесе жанды тiршiлiк иес болмагандыктан олардыц кадiр-касиeтi мен ар-намысы жок деп есептелед^ егер Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексше [21] сэйкес зацды тулганыц юкерлш 6eдeлi гана коргалатын болса, онда мeмлeкeттiц абыройы калай коргалады? Жогарыда аталган эрекеттер элем алдында букаралык акпарат куралдары аркылы жала жабылса кукыкка карсы эрекет болып табылады ма? Жэне ол калай сараланып жауапка тартылады?
Адам кукыктарына катысты зацнамалар Yнeмi зерттеу мен талдауды, жeтiлдiрудi кажет eтeтiндiгiн умытпауымыз керек. Эйткеш когамныц eзгeруiнe байланысты халык саныныц eсуi мен мемлекет пен когамныц ^рделену^ казакстандыктардыц кукыктык санасы мен мэдeниeтiнiц, сауаттылыгыныц eсуi, жеке тулгалардыц ез абыройы мен ар-намысын, кадiр-касиeтiн коргау максатында сотка шагымданушылардыц eсуi осы мэселеге когам тарапынан кызыгушылык тугызады.
Кадiр-касиeт пен ар-намыс, юкерлш бедел мен абыройды кукыктык коргау мэсeлeсiн зeрттeйтiн кэзiргi гылыми кауым eкiлдeрi тэжiри6eлiк жэне теориялык тургыдан заманауи когамга сэйкес гылымныц жeтiстiктeрiн колдана отырып «ар-намыс» жэне «кадiр-касиeт» тYсiнiктeрiн кайта талдау керек, оларды кукыктык коргау мен реттеудщ тэжiри6eсiн зерттеу аркылы жeтiлдiру жeнiндeгi шараларды эзiрлeу керек, бузылган жагдайда колдануга жататын кукыктык коргаудыц нысандары мен тэсiлдeрiн аныктап беру керек. Эйткеш мемлекеттщ мiндeттi адамдар арасындагы когамдык катынастарды кукык аркылы реттеу.
Кадiр-касиeт пен ар-намыс, аброй мен юкерлш 6eдeлдi коргаудыц жаца заманга сай казiргi жаца эдю-тэсшдерш eнгiзудi колга алу керек жэне казiргi колданыстагы эдiстeрдi жeтiлдiрiп, оныц аясын кецейту керек, коргана алу Yшiн азаматтарга мYмкiндiк беру керек.
Мысалыга, кiнэлi айыпты тулганыц кепшiлiк алдында жэбiрленушiден кешiрiм сурауы, медиациялык тэсiлдi енгiзiп екi жактыц татуласуы сиякты эдiстердi колдануга болады.
Макаланы тYЙiндеп корытындылай келе, халыкаралык нормативтiк актшер мен кершiлес мемлекеттердiц тэжiрибесiн ескере отырып жэне де кылмыстык кукыкты iзгiлендiру (гуманизациялау) кагидасына сэйкес КР Кылмыстык Кодексшдеп «Корлау» бабын КР Эюмшшк кукык бузушылык Кодексiне ауыстыру кажет деп есептеймiз.
Сонымен катар, азаматтардыц жеке емiрiне катысты акпараттармен жумыс iстеудiц тэртiбiн толык жэне жан-жакты реттейтш жэне адам мен азаматтыц кадiр-касиетi мен ар-намысын коргауга багытталган жеке зац жобасын эзiрлеу кажеттiлiгiн карастыру керек.
КР Кылмыстык кодексшщ 376-бабы «Казакстан Республикасы Парламент депутатыныц абыройы мен кадiр-касиетiне кол сугу жэне оныц кызметше кедергi жасау» нормасын алып тастауды усынамыз.
Кайтыс болган тулганыц туыстары немесе мYДделi тулгалар сотка арызданган жагдайда кай норма бойынша реттелетiндiгi Казакстан Республикасыныц зацнамаларында накты айкындалмагандыктан, сонымен катар, кайтыс болган адам бул емiрде болмагандыктан жэне кайтыс болгандыгы женшде куэлiк берiлгендiктен баска нормамен реттелгеш дурыс. Сондыктан, Казакстан Республикасыныц Азаматтык, Кылмыстык немесе Эюмшшк кукык бузушылык туралы Кодекстерше накты «Кайтыс болган тулгаларга карсы жала жабу» атты бап енпзу керек деп санаймыз.
Кез-келген адамга емiрге келгенде тумысынан бiрге берiлетiн ар-намыс, кадiр-касиет, абырой мен жаксы ат бiруге артыгымен, бiреуге кем етiп бершмейд^ барлыгына бiрдей жэне тец дэрежеде бершедь Тек уакыт ете келе ез абыройы мен кадiр-касиетш, жаксы атын жогалтып алатын адамдар болады. Казакта «Жаксылык керсец де жамандык керсец де -езщнен» деген макалга сай кейбiр азаматтар когамда терiс кылыктарымен, кукык бузушылыктарымен жэне моральдык-енегелiк нормаларга жат эрекеттерiмен езiнiц кадiрi мен абыройын ту^рш алады. Жэне де ол туралы халык арасында да букаралык акпарат куралдарында да жагымсыз мэлiметтер жазылады.
Бул гылыми ецбектiц адам кукыктарын коргау мен камтамасыз етуге багытталган теориялык мацызы бар. Макаланыц кейбiр нэтижелерiн эр тYрлi монографиялар мен гылыми макалаларды жазуда колдануга болады. Ал тэж1рибелш мацыздылыгына келер болсак, мемлекеттiк органдардыц кызметiнде, кукык коргау органдарыныц кызметшде, сот органдарыныц кызметшде жала жабу кукык бузушылыктарын кукыктык коргауда тиiмдi колдануга болады деп есептеймiз. Казактыц ¥лы акыны А.Кунанбайулыныц «Еылым таппай
мактанба» атты елещндеп бес нэрседен кашык болуга YЙрететiн «Эсек, етiрiк, мактаншак.....»
екендш белгiлi. Осындагы «есек» пен «епрш» басканыц ар-намысы мен кадiр-касиетiне кайшы келетiн жала жабу екендЫ аркылы бес душпанныц катарына жаткызады. Сонымен катар, Ислам дiнiнiц Касиетп Кiтабы «Куранда»: «МYмiн еркектер мен мYмiн эйелдердi жоктан езгемен ренж1ткендер, анык сол жаланы жэне Yлкен кYнэнi ез мойындарына арткан болып есептеледЬ» [25] дейдi.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Казакстан Республикасыныц Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл (соцгы езгерiстер мен толыктыруларымен). - [Электронды ресурс]. - Колжепмдшк тэртiбi: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000
2. Арапова Г.Ю. Диффамация в СМИ. Справочная серия. Юристу и руководителю СМИ [Электронный ресурс] / Г.Ю. Арапова, М.А. Ледовских - 3-е изд., перераб. и доп. -Воронеж: Изд-во ООО Фирма «Элист», 2014. - 164 с. - Режим доступа: https://media-pravo.info/book/39
3. Абсаттаров Г.Р. Политически-правовая защита чести и достоинства казахстанца -важнейший фактор совершенствования правовой культуры: политологический анализ //
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Проблемы современной науки и образования. - 2016. - [Электронный ресурс]. - Режим доступа: https://ipi1.ru/images/PDF/2016/45/politicheski-pravovaya-zashchita-chesti-i-
dostoinstva.pdf
4. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодека 2014 жылгы 3 шшдедеп № 226-V КРЗ. -[Электрондык ресурс]. - Колже^мдшк тэрт1бг https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000226
5. Токаев К. «¥лттык когамдык сешм» кецесшщ eкiншi отырысында сейлеген сeзi. — Астана, 20 желтоксан 2019 ж. [Электронды ресурс]. — Колжeтiмдiлiк тэртсбг https://www.akorda.kz/kz/speeches/internal_political_affairs/in_speeches_and_addresses/meml eket-basshysy-k-tokaevtyn-ulttyk-kogamdyk-senim-kenesinin-ekinshi-otyrysynda-soilegen-sozi
6. Декриминализация клеветы и оскорбления (материалы «круглого стола» и семинара) // Представительство «Internews Network» в Казахстане. - Отв.ред. Кужукеева Г. Введение. — Алматы, 2010 — С.7. — [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://online.zakon.kz/Document/7doc id=30650625
7. Декриминализация клеветы в Казахстане: предпосылки, последствия и потенциальные трудности. // Заключение подготовлено и опубликовано ОФ «Центр исследования правовой политики» (LPRC). 1. Общий контекст. — С.22. - [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://online.zakon.kz/Document/7doc id=33239322
8. «Кукыктык статистика жэне арнайы есепке алу органдарыныц порталы» [Электронды ресурс]. - Колже^мдшк тэртсбг [https://qamqor.gov.kz/crimestat/indicators/administrative].
9. Жеттсов С.К., Алибаева Г.А., Дубовицкая О.Б. Цифрландыру дэуiрiндeгi дербес дeрeктeрдi коргау: Конституциялык-кукыктык аспект // Qazaqstan Respyblikasy Zannama jâne quqyqtyq aqparat înstitytynyn gylymi-quqyqtyq jyrnal. - 2023. — №3(74). — 68-76 6.
10. Казакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2015 жылгы 27 карашадагы «Соттардыц моральдык зиянды етеу женшдеп зацнаманы колдануы туралы» № 7 нормативтш каулысы. - [Электронды ресурс]. - Колже^мдшк тэртi6i: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P150000007S
11. Казакстан Республикасыныц «Масс-медиа» туралы 2024 жылгы 19 маусымдагы № 93-VIII Зацы [Электронды ресурс]. - Колже^мдшк тэртi6i: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z2400000093
12. Казакстан Республикасыныц Эюмшшк кукык бузушылык туралы 2014 жылгы 5 шшдедеп № 235-V КРЗ. - [Электронды ресурс]. - Колже^мдшк тэртсбг https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235
13. Аргинбекова Г.И. Кукыктык мэдениетл калыптастыру - еркендеудщ eрiстi жолы / «Болашак» унивeрситeтiнiц хабаршысы. Кызылорда. - 2019. - №2 (18). - 123 6. -[Электрондык ресурс]. - Колжет!мдшк тэр^бк https://bolashak-edu.kz/upload/files/2 18 2019.pdf
14. Tik-Tok элeумeттiк жeлiсi аркылы жалган мэлiмeт тараткан. — [Электронды ресурс]. — Колже^мдшк тэртi6i: https://zhmb.sud.kz/kaz/news/tik-tok-leumettik-zhelisi-arkyly-zhalgan-mlimet-taratkan
15. Кыргыз Республикасыныц Кылмыстык Кодeксi 2019 жылгы 1 кацтар. - [Электронды ресурс]. - Колже^мдшк тэртi6i: https://online.zakon.kz/document/7doc_id=34350840
16. Казакстан Республикасы Президентшщ 2015 жылгы 29 желтоксандагы № 153 Жарлыгымен 6eкiтiлгeн «Казакстан Республикасы мeмлeкeттiк кызметшшершщ эдеп кодeксi - [Электронды ресурс]. - Колже^мдшк тэртi6i: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1500000153
17. Жумабаева Г.А. Сез еркшдш мен галамтор жeлiсiнe акпаратка кол жетюзу кукыгыныц конституциялык кeпiлдiктeрi: Философия докторы (PhD) дэрeжeсiн алу Yшiн диссертациясы: 6D030100 - «Кукыктану» / Жумабаева Галия Амангельдиновна. - Актебе, 2023. - 138 6.
18. Определяя Диффамацию. Принципы свободы выражения мнения и защиты репутации. // Книга Серия международных стандартов: 8-ой принцип. Перевод на русский язык М.Н.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Залата, Г.Ю. Араповой — Лондон, 29 февраля - 1 марта, 2000 г. - 27 с. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://www.article19.org/data/files/pdfs/standards/defamation-principles-rus-.pdf.
19. Казакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 1992 жылгы 18 желтоксан № 6 «Сот тэжiрибесiнде азаматтардыц жэне зацды тулгалардыц ар-намысы мен абыройын жэне юкерлш беделдiлiгiн коргау женшдеп зацдылыкты колдану туралы» нормативтш каулысы. [Электронды ресурс]. - Колжепмдшк тэртiбi: [https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P92000006S ]
20. «Жала жапканы Yшiн жауапка тартылды» СолтYCтiк Казакстан облыстык сотыныц ресми сайты, 17.01.2024 ж. [Электронды ресурс]. - Колжепмдшк тэрпбк [https://sko.sud.kz/kaz/news/zhala-zhapkany-ushin-zhauapka-tartyldy].
21. Казакстан Республикасыныц Азаматтык Кодека 1994 жылгы 27 желтоксандагы № 268-XIII. - [Электронды ресурс]. - Колжепмдшк тэрпбг https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K940001000
22. Ресей Федерациясыныц Кылмыстык Кодексi 13 маусым 1996 жыл N 63-ФЗ (06.07.2024 жылгы езгерютер мен толыктырулармен) [Электронды ресурс]. - Колжепмдшк тэртiбi: [https://www.consultant.ru/document/cons doc LAW 10699/]
23. Ресей Федерациясыныц Эюмшшк кукык бузушылык туралы 30 желтоксан 2001 жылгы N 195-ФЗ Кодека (18.07.2024 жылгы езгерютер мен толыктырулармен) [Электронды ресурс]. - Колжепмдшк тэрпбг [https://www.consultant.ru/document/cons doc LAW 34661/]
24. Кешербаев С.Б. Ар-намыс пен кадiр-касиеттi, юкерлш беделдi кукыктык коргаудыц заманауи эдiстерi мен кукык бузушылыктыц алдын-алу шаралары. // Qazaqstan Respyblikasy Zannama jâne quqyqtyq aqparat lnstitytynyn gylymi-quqyqtyq jyrnal. - 2021. — №2(65). — 165-172 б.
25. Казакстан мусылмандары Дши баскармасыныц ресми сайты: «muftyat.kz» «Жала жабу -дшнен емес», 09.07.2019 ж. [Электронды ресурс]. - Колжепмдшк тэрпбг [https://www.muftyat.kz/kk/nasihat/zhuma-minberi/2019-07-09/21803-zhala-zhabu-dnnen-emes/]
