CC BY
0DOI 10.24412/2709-1201-2024-157-160 УДК343.63
ЖЕКЕ ЖЭНЕ ЗАНДЫ Т¥ЛГАЛАРДЬЩ АР-НАМЫС ПЕН ЦАД1Р-ЦАСИЕТТШ ЦОРГАУДЫЩ КЕЙБ1Р Ц¥ЦЫЦТЫЦ МЭСЕЛЕЛЕР1
КОШЕРБАЕВ СЕРИК БАЛТАБАЕВИЧ
Ш.Муртаза атындагы Халыкаралык Тараз инновациялык институты, «Бшм беру технологиялар» орталыгы жетекшюшщ орынбасары, ^ыргыз Республикасыныц PhD докторы,Тараз, ^азакстан
Аннотация. Бершген мацалада демократиялыц жэне цуцыцтыц цогамдагы адамныц жеке мYлiктiк емес цуцыцтары болып табылатын ар-намыс пен цад1р-цасиетт1 зацнамалыц цоргаудыц тарихы-цуцыцтыц сиапттамасы мен цазiргi кездегi тэжiрибелiк цолданылу мэселелерi царастырылды. ¥сынылган гылыми мацаланыц обьектс ар-намыс пен цадiр-цасиет жэне абырой мен беделдi цоргау саласындагы цогамдыц цатынастар. Жумыстыц мацсаты гылыми тургыдан жала жабу экiмшiлiк цуцыц бузушылыгыныц ерекшелтн, тулганыц ар-намысы, абыройы мен цадiр-цасиетiнiц теориялыц жэне тэжiрибелiк мэселелерт ашу мен шешу болып табылады. МYлiктiк емес цундылыцтарга толыц сипаттама бершп, адамныц ар-намысы мен цадiр цасиетте цатысты ел зацнамасындагы орын алган соцгы взгерштер туралы айтылады. Жумыста танымныц жалпы гылыми жэне арнайы эдштерт цолданган (нормативтж, салыстырмалы-цуцыцтыц, теориялыц талдау жэне кецейту, ЖYйелiк жэне функционалды тэЫлдер). ¥сынылган гылыми мацала ар-намыс пен цадiр цасиет угымдарын цуцыцтыц цоргау мэселеане цызыгушылыц танытцан барша азаматтарга арналган.
Tyüíh свздер: Ар-намыс, цадiр цасиет, эюмшшк цуцыц бузушылыц, жала жабу, диффамация, адам цуцыгы, свз бостандыгы, буцаралыц ацпарат цуралы.
Адам кукыктарыныц шшде ар-намыс пен к^р-касиетп жэне юкерлш беделдi коргауды камтамасыз ету мэселелс эркашанда к¥кыктанушылар, саясаткерлер, элеуметтанушылар мен философтардыц кызыгушылыгын тугызып келген такырыптардыц бiрi. Адам к¥кыктары ец кымбат казына деп жарияланганнан бастап кукыктык жэне демократиялык мемлекет куруга бет алган ^азакстан Республикасы Yшiн бул мэселе элi де ^н тэртсбшен тYCпейтiнi белгш. Ар-намыс пен кадiр касиетп кукыктык коргау мэселес тек бiздiц елiмiзде гана емес алыс-жакын шет елдердщ зацнама жYЙесiнде де элi нактылау мен толык гылыми тургыдан карастыруды кажет ететiн сурак екендiгiн эр тYрлi гылыми жариялымдардан байкауга болады.
Жалпы ар-намыс пен кадiр-касиетке ^азакстан Республикасыныц «Сот тэжрибесшде азаматтардыц жэне зацды тулгалардыц ар-намысы мен абыройын жэне юкерл1к беделдшгш коргау женшдеп зацдылыкты колдану туралы» Жогаргы Сотыныц 1992 жылгы 18 желтоксан № 6 нормативтiк каулысымен темендегiдей аныктама берiлген: «Ар-намыс деген - азаматтыц рухани жэне элеуметпк сапасыныц биiктiгi, когам багасы», ал «абырой деген - ез рухани байлыгын, рухани санасын, когамдагы мацыздылыгын, орнын адамныц езiнiц iштей багалауы» [1] деп танылады.
Осы нормативтж каулыныц 1 бабында: «Турмыста, ужымда, когам орнында, жумыста болган кепшшктер туралы айтылган сын мэлiметтер шындыкка жатса талапкердiц ондай мэлiметтердi терюке шыгару туралы койылган талабын негiздi деп есептеуге болмайды» [1], ягни, егер де таратылган акпараттар рас шындык болса онда ол кукык бузушылык болып табылмайды. Ал егер де азаматтыц емiрiнде шындыкка жататын, бiрак та кепшiлiкке жариялагысы келмейтш бурын болган акпараттар мен мен мэлiметтерi болса, бiрак та ол баска бiр тулгамен кепшiлiкке таратылып кетсе кандай зацдык жолмен ез кукыгын коргай алады деген сурак туындайды.
Жэне де осы нормативтш каулыныц 6 бабында «АК-нщ 9 жэне 143-баптарыньщ, егерде бiреудi есектеп, Kip келтиретш мэлiмдеменi тараткан адамныц ic эрекетше ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык кодексшщ 130 бап жэне 131 бабында керсетшген кылмыстык белгi болса, жэбipленушi оны кылмыстык ic жYpгiзу тэpтiбi бойынша кылмыска тарту туралы жэне азаматтык ic жYpгiзу тэpтiбiмен ар-намысты жэне абыройды коргау женiнде талап коюга кукыкты» [1] деп кеpcетiлген, бipак та ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык Кодексше [2] 2020 жылдыц 26 маусымында № 349 VI зацымен езгерютер енгiзiлiп, 130 бап «Жала жабу» ^азакстан Республикасыныц Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы Кодекciне [3] 73-3 бапка ауыстырылган. Жогарыда кеpcетiлген Жогары Соттыц ноpмативтiк каулысына езгеpicтеp енгiзу кажет cекiлдi, ейткенi жала жабу эрекет кылмыстык кукык бузушылыктан экiмшiлiк кукык бузушылкка ауыстырылуына байланысты езiне тэн бipкатаp еpекшелiктеp орын алуы мумкш.
Бiздiц ^азакстан Республикасыныц зацнамаларында накты диффамация угымыныц мазмунын ашатын накты аныктама карастырылмаган, ол тек жала жабу мен корлау тYciнiктеpi аркылы сипатталады. ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2009 жылгы 28 кацтардагы № 69 ^аулысымен "^азакстан Республикасыныц кейбip зацнамалык актiлеpiне букаралык акпарат куралдарындагы диффамация мэcелелеpi бойынша езгеpicтеp енпзу туралы" Зацыныц жобасы эзipленiп Мэжiлicке усынылган, бipак та, зацныц жобасы ^Р Yкiметiнiц 2009 жылы 27 акпанда № 225 ^аулымен ^азакстан Республикасыныц Парламентшен кеpi кайтарып алынган. Бул зацмен ^азакстан Республикасыныц Азаматтык Кодека (жалпы жэне ерекше белiмдеpiне), ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык Кодекci, ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык ic жYpгiзу Кодекci жэне тагы да баска зацнамаларга жала жабу мен корлау белгiлеpi бар кукык бузушылыктардыц жазасын жецiлдетудi карастыратын езгеpicтеp мен толыктырулар енгiзу кезделген болатын.
Букаралык акпарат куралдарыныц екiлдеpi мен жуpналиcтеpдiц кэciби бiлiктiлiгi жэне бiлiмi назар аударуды кажет етедь Жэне де тек рейтинг пен шулы-даулы акпараттыц соцынан кетпей ездершщ, ездеpi кызмет аткаратын редакцияныц абройы мен жауапкеpшiлiгiн де ойлуы тшс. Эйткенi окырмандар мен каралым жинау Yшiн элi де окуын бтрмеген студент жастарды журналист pетiнде кызметке алып кызыкты, даулы акпараттарды жинап, ол окиганыц каншалыкты pаc-етipiгiн аныктап алмай жатып кепшiлiкке таратып жiбеpетiн букаралык акпарат куралдары бар. Жэне де оган карама-карсы тапсырыс аркылы комакты каржыга кандай да бip жеке немесе зацды тулганы саясат пен кэciпкеpлiктiц бэcекелеcтiгi нэтижесшде каралап, маскаралап, уятка калдырып ар-намысы мен кадip-каcиетiне, icкеpлiк беделше нуксан келтipуге дайын туратын букаралык акпарат куралдары да бар. Олар билштщ айтканынан шыга алмай езшщ кагидалары мен азаматтык позициасынан бас тартып жумыс орнын жогалтып алмау Yшiн немесе баска да себептермен саяси кызметшшер мен бизнес екшдершщ cездеpiн сейлеп отыруы мYмкiн.
Жалпы диффамация угымы ете кец болып табылады, оныц iшiнде кез-келген тулга туралы кепшiлiк алдында немесе элеуметпк желi, букаралык акпарат куралдарында оныц ар-намысы мен кадip-каcиетiне ол акпараттыц шындыкка жататын жатпайтындыгына карамастан таралуы жатады.
Ар-намыс пен кадip-каcиет деген угымдар бip-бipiне ете уксас болгандыктан Yнемi бipге айтылады жэне зацмен де бipге коргалады. Icкеpлiк беделге келер болсак ^азакстан Республикасыныц зацнамалары бойынша оган тек кэciпкеpлiк кызметке катысы бар зацды тулгалардыц гана icкеpлiк беделi болады, ала жеке тулгалардыц тек ар -намысы мен кадip-каcиетi бар.
Ар-намыс пен кадip-каcиеттi коргауда келтipiлген моральдык зиянныц орнын толтыру мэcелеci мацызды болып табылады. «Моральдык зиян акшалай нысанда етеледi. Осы ретте сот етемакы сомасын акыл-парасаттылык пен эдiлдiк елшемдерш негiзге ала отырып аныктайды» [4] делшген. Ал соттыц акыл-парасаттылыгы мен эдшдш елшемi каншалыкты екендiгi белпаз. Бipдей icтi караган эр сот екш эр тYpлi шешiмдеp кабылдауы мYмкiн.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
^огамныц ^рделенш кеткеш соншалыкты, баска 6ip тулганыц аты-женш пайдаланып жеке немесе зацды тулганыц ар-намысы мен кадiр-касиетiне жала жабатын тулгалар да бар болуда. Бул жерде аты-жеш пайдаланылган азамат езшщ аты-жeнiнiц пайдаланылганы туралы бiлмеуi де мYмкiн. Бiлген жагдайда ^азакстан Республикасыныц Азаматтык Кодексiнiц «Баска бiр адамныц есiмiмен кукыктар мен мшдеттер иеленуге жол берiлмейдi. Азамат ез есiмi оныц келiсiмiнсiз пайдаланылган жагдайда, оган тыйым салынуын талап етуге кукылы. Азаматтыц есiмiн зацсыз пайдалану нэтижесшде оган келтсршген зиян етелуге тшс» [5] деп керсетшген 15 бабына сэйкес реттеледь
Жекелеген азаматтардыц арасында бiр тулганыц екiншi бiр тулганы элеуметтiк желiлерде маскаралап, уятка калдырып, оныц ар-намысы мен кадiр-касиетiне карсы келетiн акпараттарды жариялауы тYсiнiктi, ол мемлекеттiк саяси кызметте немесе кэсшкерлш саладагы бэсекелестiк туындататын эрекеттер. Ол акпараттарды жариялауы зацды жауапкершшкке алып келетiнiн тYсiнбейтiн, бiлмейтiн жекелеген тулгалар болуы мYмкiн. Ал ендi eзiнiц сауатты жеке зацгерi мен бас редакторы бар Yлкен букаралык акпарат куралдары ретiнде кызмет аткаратын теле-радио немесе газет-журнал редакцияларыныц кандай да бiр шындыкка жатпайтын жалган акпараттарды таратуы катац жауапкершiлiкке экелуi керек. Бул сез бостандыгы мен акпарат тарату бостандыгына шектеу болып табылмайды деп есептеймiн. Эйткенi, окиганыц немесе акпараттыц шынайы екендiгiне кез жетюзш барып, дэлелдi кужаттар непзшде гана акпарат куралдары халыкка накты дэйект мэлiметтердi таратуы тиiс. Кейбiр жагдайларда букаралык акпарат куралдары аркылы «кшэаздш презумпциясы» кагидасы бузылып жатады.
Fылым саласында кызмет ететiн галымдардыц этикасы туралы арнайы Кодекс кабылдануы керек деп ойлаймын. Эйткенi адам ецбек ететш кез-келген кызметтiц езше тэн белгiлi бiр моральдык-этикалык нормалар жиынтыгы болады. Мысалыга, мемлекеттiк кызметшшер, дэр^ерлер, педагогтар ж.т.б. «Fылыми этика - бул тек эюмшшк ережелер гана емес, сонымен катар гылыми кызметте галымдар устанатын жэне гылымныц жумыс iстеуiн камтамасыз ететiн моральдык принциптердщ жиынтыгы» [7]. Иэ, эрине гылыммен айналысу бул еркiндiктi, шыгармашылыкты, кец ойлау мен баска да галымдардыц ецбепне негiзделiп CYЙенудi кажет етед^ eйткенi гылыммен айналысу ушан тещз шексiз eзiнше бiр элем. Fалымдардыц этика Кодексi бул осы сала кызметкерлерше кандай да бiр шектеу мен катац жауапкершiлiк жYктемейдi. Керiсiнше жас галымдарга терiс эрекеттер мен кукык бузушылыктар жасамауга жол сштейтш, мемлекеттiк купияларды жарияламауга, гылыммен айналысудагы когам алдындагы элеуметтiк жауапкершшктщ артуына бастапкы непз болып табылады.
Кез-келген жеке тулганыц немесе адамныц ар-намысы мен кадiр-касиетi болады, сол сиякты кез-келген зацды тулганыц юкерлш беделi болады. Жеке жэне зацды тулгалар саныныц жылдан жылга eсiп келе жатканын ескерсек, бул мэселе мемлекетпк жэне когамдык ортада eзiнiц езектшпн жоймак емес. Жаца туылган нэресте мен зейнет жасындагы карт адамдарга дейiн ар-намысы мен кадiр-касиетiн коргауды кажет етедi. Сондыктан казакстандык когамдагы жэне элемдiк кауымдастыктагы болып жаткан соцгы eзгерiстерге бейiмделе отырып бул мэселеш удайы гылыми тургыдан зерттеп жетiлдiрiп отыру кажет. Оныц Ydi^ заманауи технологиялардыц да дамуы адам кукыктарын коргауды жан-жакты жэне толык коргауды керек етедi.
ЭДЕБИЕТ
1. ^азакстан Республикасыныц «Сот тэжiрибесiнде азаматтардыц жэне зацды тулгалардыц ар-намысы мен абыройын жэне юкерлш беделдiлiгiн коргау жeнiндегi зацдылыкты колдану туралы» Жогаргы Сотыныц 1992 жылгы 18 желтоксан № 6 нормативтж каулысы;
2. ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстьщ Кодексi 2014 жылгы 3 шшдедеп № 226-V ^РЗ;
3. ^азакстан Республикасыныц Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы Кодека 2014 жылгы 5 шшдедеп № 235-V ^РЗ;
4. «Соттардыц моральдык зиянды етеу жeнiндегi зацнаманы колдануы туралы» ^азакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2015 жылгы 27 карашадагы № 7 нормативтж каулысы;
5. ^азакстан Республикасы Азаматтык кодексi 1994 жылгы 27 желтоксандагы № 268-XIII зацы;
6. Жанатаев Д., Дэулетбекова Б. Fылыми этиканыц мэселелерi // https://massaget.kz/blogs/27727/
