Научная статья на тему 'АДИБ БОЛАЛИГИ ЁХУД ШАЙХЗОДА СИЙРАТИГА НАЗАР'

АДИБ БОЛАЛИГИ ЁХУД ШАЙХЗОДА СИЙРАТИГА НАЗАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
64
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Ижодкор / асар / шеърият / педагогика / миллат / сийрат / давр тақозоси / дунёқараш / ўзбек адабиёти / сиёсий-ижтимоий фаолият. / Creator / work / poetry / pedagogy / nation / biography / requirements of the time / worldview / Uzbek literature / political and social activity.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мирали Мирхон Ўғли Деҳқонов, Рухсора Собировна Абдуллаева, Абдувоҳид Рўзибой Ўғли Сотволдиев

Ушбу мақолада озарбойжонлик ижодкор, ўзбек адабиётида ўзига хос ўринга эга, нафақат шоир, балки кучли драматург, адабиётшунос олим, педагог Мақсуд Шайхзоданинг болалиги ҳақида қайдлар келтирилади. Ижодкорнинг адабиётга муҳаббати, илк шеъри ва талабалик йиллари тўғрисида сўз боради. Педагогик фаолияти, замона зайли боис яратилган асарлари, ижодкорнинг даврга муносабати акс эттирилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A LOOK AT THE CHILDHOOD OF A WRITER OR THE LIFE OF SHAYKHZODA

This article notes the childhood of Maqsud Shaykhzoda, an Azerbaijani literary person, who has a special place in Uzbek literature, not only as a poet, but also as a strong playwright, literary scholar and educator. It is about the poet’s love of literature, his first poem and his student years. His pedagogical activity, modern works, the artist's attitude to the time are reflected.

Текст научной работы на тему «АДИБ БОЛАЛИГИ ЁХУД ШАЙХЗОДА СИЙРАТИГА НАЗАР»

АДИБ БОЛАЛИГИ ЁХУД ШАЙХЗОДА СИЙРАТИГА НАЗАР

Мирали Мирхон ^ли Рухсора Собировна Абдувохид Рузибой уFли Дехконов Абдуллаева Сотволдиев

Тошкент давлат транспорт университети

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада озарбойжонлик ижодкор, узбек адабиётида узига хос уринга эга, нафакат шоир, балки кучли драматург, адабиётшунос олим, педагог Максуд Шайхзоданинг болалиги хакида кайдлар келтирилади. Ижодкорнинг адабиётга мухаббати, илк шеъри ва талабалик йиллари тугрисида суз боради. Педагогик фаолияти, замона зайли боис яратилган асарлари, ижодкорнинг даврга муносабати акс эттирилади.

Калит сузлар: Ижодкор, асар, шеърият, педагогика, миллат, сийрат, давр такозоси, дунёкараш, узбек адабиёти, сиёсий-ижтимоий фаолият.

A LOOK AT THE CHILDHOOD OF A WRITER OR THE LIFE OF

SHAYKHZODA

Mirali Mirkhon ugli Rukhsora Sobirovna Abduvohid Ruziboy ugli

Dehkonov Abdullaeva Sotvoldiev

Tashkent State Transport University

ABSTRACT

This article notes the childhood of Maqsud Shaykhzoda, an Azerbaijani literary person, who has a special place in Uzbek literature, not only as a poet, but also as a strong playwright, literary scholar and educator. It is about the poet's love of literature, his first poem and his student years. His pedagogical activity, modern works, the artist's attitude to the time are reflected.

Keywords: Creator, work, poetry, pedagogy, nation, biography, requirements of the time, worldview, Uzbek literature, political and social activity.

КИРИШ

Узбек адабиётида мухим урин тутган, атокли шоир, драматург, адабиётшунос олим, таржимон ва педагог Максуд Шайхзода асли озарбойжонлик булса-да, халкимизнинг суюкли фарзандига айланди. Йигирма ёшида Узбекистонга келиб, умрининг охирига кадар пойтахтда яшаб, ижод килган мутафаккир узбек адабиётини сара асарлар билан бойитди. "Берлинда суд булгуси", "Капитан Гастелло", "Куёш Шаркдан чикади", "Йук, мен улган

эмасман", Ун шеър", "Ундошларим", "Учинчи китоб", "Кураш нечун", "Жанг ва кушик", "Кунгил дейдики..." каби шеърлари ва шеърий тупламлари хамда "Жалолиддин Мангуберди" тарихий драмаси, шулар жумласидандир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Шоир болалигига назар соладиган булсак, такдир такозоси билан узбек диёрига келиб колган озарбойжонлик ёш йигит узбек тилини мукаммал узлаштирди. Гарчи Узбекистонда ижодни бошлаган булса-да, Ганжа улкасига булган мухаббати унинг согинчи сатрларида акс этиб туради. Унинг "Тошкентнома" достонида озар юртига булган чексиз мехри я;;ол акс этади.

Шайхзоданинг болалиги хакида турлича талкинлар мавжуд булса-да, шоирнинг рус тилидаги "Менинг таржимаи холим" битигида келтирилишича, ижодкор 1908 йили Тбилиси шахрида тугилгани, отаси Маъсумбек фельдшерлик мактабини тугатиб, малакали шифокор булгани, безгак хасталигини даволашда ахолига анчайин фойдаси теккани, Элликка якинлашган кезларда Москвадаги университетнинг тиббиёт факультетини тамомлаб, Огдошдаги шахар амбулаториясида бош шифокор булиб фаолият юритганини айтиб утади. Онаси Фотимахоним эса уезд комитетида хотин-кизлар булими мудири булиб ишлашини келтиради.

Шоир илк саводни турк тилидаги шахар мактабида олади. Уша пайтларда озарбойжон тили турк тили деб аталган. Грузия пойтахтида таваллуд топган ижодкорнинг болалиги Озарбойжоннинг Огдош шахрида кечган. Шоир айрим сабабларга кура, Огдошни тугилган ватани деб хисоблайди.

Шайхзоданинг адабиётга булган мехри хусусида тухталадиган булсак, адабиётшунос Тухтасин Жалолов Шайхзода билан килган сухбатлари асосида ёзган "Яшасин табассум" сарлавхали маколасида шоирнинг отаси Маъсумбек уз замонасининг тараккийпарвар зиёлиси булиб, тиббиёт илмидан ташкари, санъат, адабиёт, тарих ва фалсафа илмлари билан кизикиши, Маъсумбекнинг хонадони уша замонда Огдош шахрининг маданий, адабий маркази булиб, шахарнинг энг илгор зиёлилари унинг уйига йигилиб, санъат, адабиёт, сиёсат ва фалсафадан мунозаралар олиб боришларини келтиради. Пушкин ва Лермонтов, Шекспир ва Бальзак, Фирдавсий ва Хайём, Низомий ва Навоий асарлари адабий мухитнинг асосий мавзуларидан бири булиши, шубхасиздир. Булажак шоир шох асарларнинг жозибали оханги ва сехридан бахра олиб яшаганини кайд этади.

МУХ,ОКАМА

"Рушдия" мактабининг аълочи укувчиларидан бири булган Шайхзода секин-аста шеърлар хам ёза бошлайди. 1920 йилда ижодкор укиган мактабга Наримон Наримонов исмли бир инкилобчи келади. Озарбайжонда совет

хокимиятининг урнатилиши муносабати билан Огдошга таникди инкилобчи Наримон Наримоновнинг ташрифини огдошликлар катта шодиёна билан карши олдилар. Айнан уша куни Шайхзода муаллимларининг "буюртма"си билан ёзилган "Гирмизи аскар нагмаси" ("Кизил аскар кушиги") деган шеърини болаларга хос кутаринки рух билан укийди. 13 ёшли болакайнинг шеъридан таъсирланган инкилобчи уни кучоклаб упади ва унинг шеърини Бокуда нашр этилган "Коммунист" газетасининг 1921 йил 12 декабрь сонида чоп эттиради. Илк матбуотда шеъри чиккан ижодкор янада рухланиб ижодни давом эттиради.

Наим Каримов келтиришича, 1925 йили Бокудаги ягона педагогика билим юрти - дорилмуаллиминни аъло бахолар билан тугатган Максуд Озарбайжон Маориф халк комиссарлигининг йулланмаси билан Дарбанд шахрига йул олади. Догистон Каспий денгизи сохилига жойлашган, Озарбайжонга шимол томондан чегарадош улка булиб, унинг Каспий денгизига туташ ерларини 1722 йилда Пётр I кушинлари босиб олган эди. Гарчанд бу жойлар Ганжа шартномасига биноан 1735 йилда Эрон ихтиёрига берилган булса-да, 1813 йилда имзоланган Гулистон шартномасига кура, Догистон Россия тасарруфига утган. Бирок эмин-эркин яшаш тарзига куниккан ва озодликни хамма нарсадан афзал билувчи тогли ахоли узок йиллар мобайнида Гози Мухаммад, Хдмзатбек ва Шомил сингари имомлар рахбарлигида мустакиллик учун кураш олиб борган. 1920 йил мартида кизил армиянинг жанговар харакати билан Догистон узил-кесил большевиклар кулига утди. 1921 йил 20 январда эса Бутунроссия Марказий Ижроия Комитетининг карори билан Догистон Россия федерацияси таркибидаги автоном республика, деб эълон килинди. Дорилмуаллиминни аъло бахолар билан тугатган Шайхзоданинг ана шу автоном республикага ишга юборилиши тасодифий эмас. Милоддан аввалги биринчи минг йилликнинг охирларида Догистон ахолиси Озарбайжон худудида вужудга келган йирик давлат - Кавказ Албанияси фукаролигига утган.

НАТИЖА

Максуд Шайхзода Дарбанд шахридаги мактаблардан бирида турк тили ва адабиётидан укувчиларга сабок беради. Муаллимликдан ташкари, ижодкор Буйнокда нашр килинган "Маориф йули", Бокуда чикарилган "Коммунст" газеталари билан алока урнатиб, шу нашрларга хабар, шеър ва маколалар хам юбориб туради. Максуднинг кизгин педагогик ва ижодий фаолияти Дарбандда бошланган булса-да, биз унинг бир укув йили мобайнида таълим ва тарбия жабхасида олиб борган ишлари тугрисида бирор тасаввурга эга эмасмиз.

Шоир муайян сиёсий максад билан ёзилган ва юкорида бир неча бор лавхалари келтирилган таржимаи холида факат бир нарсани - ёшлар харакатида фаоллик курсатганини айтган, холос. Аммо шу таржимаи холдаги бошка

мулохазалари унинг Догистонда, шу жумладан, Дарбандда жиддий сиёсий-ижтимоий фаолият билан хам шугулланганидан шаходат беради.

Шайхзоданинг кайд этишича, уша вактлар Догистонда тил муаммоси чирсиллаб турар, республиканинг куп тиллилиги пировардида тилсизликка, яъни ягона ёки кенг таркалган, Догистон учун умумий булган тилнинг булмаслигига олиб келиши мумкин эди. Шу масалада кизгин бахс - тортишувлар булиб утарди. Догистондаги укитувчиларнинг аксарияти катори Шайхзода хам турк тилининг тарафдори эди. Тарафдорлар журнал маколалари ва хусусий бахс-мунозараларда Догистон учун турк тилининг максадга мувофиклигини исботлашга уринарди.

Хдётининг аксар йиллари Тошкентда кечган Поша Ганиевнинг Халил Рза билан килган сухбатидан маълум булишича, Шайхзода мазкур масала буйича унга бундай сузларни айтган: "Догистонда куп халклар яшайди. Улар бир-бирларининг тилларига тушунмайдилар. Улар умумий алока воситаси сифатида турк тилидан, аникроги, кумик туркчасидан, ногой туркчасидан фойдаланадилар. Кумик тили бизнинг озарбайжон тилимизга жуда якин. Догистон ва Озарбайжон халкларидаги дин бирлиги, одоб ва ахлок, турмуш, тарих ва маданиятдаги муштараклик, якинлик туфайли улар бир-бирлари билан ажралмасдирлар. Шунга кура, "Догистонда кайси тил давлат тили булиши мумкин?" деган муаммо уртага ташланган чогларда мен айтдимки, кумиклар ва ногойларнинг турк тилларига давлат тили даражаси берилса, миллий сиёсатга тамомила мос булур эди". Шу йуналишдаги бахс ва мунозаралар кизгин тус олган бир замонда турк тили ва адабиётидан дарс берган ёш муаллим учун бошлангич мактаб синфлари торлик кила бошлади. Шайхзоданинг, айникса, педагогика институтининг сиртки булимига укишга кириб, баъзан-баъзан Бокуга бориши ва у ердаги ижтимоий хаёт янгиликларидан вокиф булиши шоир сиёсий-ижтимоий карашларининг изчил тус олишига сабаб булди. Хуллас, у 1925-1926 укув йилини тугатиши билан Догистон автоном республикаси Маориф халк комиссарлигига мурожаат этиб, Буйнок шахридаги таълим ва тарбия техникумига утказишларини суради. 1926-1927 укув йилидан бошлаб мазкур билим юртида жамиятшунослик фанидан дарс бера бошлади. Айни пайтда талабалар учун драма тугарагини ташкил этиб, хатто тугарак томонидан сахналаштирилган спектаклларга Буйнокда жойлашган харбий гарнизон аскарларини хам таклиф этади.

ХУЛОСА

Шоир сийратига назар соларканмиз, унинг фазилатлари, энг аввало, хаётдаги, вокеликдаги ва одамларимизнинг рухий оламидаги узгаришлар, холатларни ифодалашга кодир янги, бетакрор образларида намоён булди. Шоирнинг "Ракамлар" шеърида шундай сатрлар бор: "Мен на мунажжимман ва на хисобдон ва лекин кураман сонлар магзида осмонча маънолар, юртни

ободон"... Бошка шеърида кулларда инсоннинг борлигини, унинг ички оламининг мухрини куради. Унингча, "гоят шафкатли, хаётбахш куллар" хам "аёвсиз, ёвуз, гур каби совук, танбал" куллар хам бор, кискаси, хар бир кул "юракнинг навкарларидир", юрак нени буюрса, кул шуни ижро этади...

Умр бешафкат. Йиллар суронида тобланган ижодкор инсонларни бир-бирига окибатли булишга чакиради. Самимиятни кадрлайди. Унинг асарларидаги самимиятга йугрилган карашлар китобхонларни узок йиллардан бери адиб битиклари билан хамнафас булишга ундайди...

REFERENCES

1. Шайхзода М. Тошкентнома. 1958 й.

2. Шайхзода М. Чорак аср девони: Танланган асарлар. М. Шайхзода. - Тошкент: Узбекистон давлат бадиий адабиёт нашриёти, 1958 й.

3. Шайхзода М. Дунё бокий: Шеърлар, достонлар, драмалар / М. Шайхзода. -Тошкент: Гафур Гулом. 1988й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.