АДАМДЫН ОЙЛООСУНА ТҮДӨН-ТҮЗ ТИЙШЕЛҮҮ ПРИЦИПТЕРДИН ТАЛАП КЫЛЫНУУСУ ЖАНА КЭЭ-БИР СОЦИО-ЭКОНОМИКАЛЫК СЕБЕПТЕР Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

ФИЛОСОФИЯ

УДК 141

https://doi.org/10.52754/16948610 2023 1 17

АДАМДЫН ОЙЛООСУНА ТУДЭН-ТУЗ ТИЙШЕЛУУ ПРИЦИПТЕРДИН ТАЛАП КЫЛЫНУУСУ ЖАНА КЭЭ-БИР СОЦИО-

ЭКОНОМИКАЛЫК СЕБЕПТЕР

Масиралиев Шумкар, окутуучу, masshum@mail.ru Ош мамлекеттик университети, Ош, Кыргызстан

Аннотация. Адам баласы дYйнвдв качан пайда болгондугу туурасында жалпысынан илимий жооп тактала элек болсо дагы азырынча археологиялык, антропологиялык, этнографиялык изилдввлврдYн натыйжалары бир топ салыштырмалуу втквн кылымдардагы маалыматтарга карата жемиштYY жана аныгыраак десек жацылышпайбыз. Колго алынган макалабызда кыскача болсо дагы адам баласынын ЖYЗ мицдеген жылдар бою тарыхта басып втквн катаал жана табияттын татаал шарттары менен кармашып вЗYн жана табиятты таануу аракеттеринин взвгYн тYзгвн «таанып билYY», процессин учурубуздагы децгээлге салыштыруу аркылуу, мындан ары коомубуздун парадигмаларын тYзгвн; каада салт, ырым-жырымдар, ишенимдер, маданият, квнмYШ адаттар, искуство, кврквм адабияттардын адам баласынын дYйнв таанымына кандайча таасир бергендигин тактоочу аракет менен бирге жеке индивид жана жалпы коомдун вCYп внYгYYCY YчYн кайсыл шарттар туура тандалса оц таасир бере тургандыгы жвнYндв кыскача ой ЖYгYртYYHY бвлYШYп кетYYHY туура деп белгиледик. Себеби жогорудагы илимдердин изилдввлврYнв таяна турган болсок, адам баласынын табигый турдв жаратылыштан эмнени пайдалуу жана эмненин пайдалуу эместигин тандоо жвндвмYHYн жок болгондугунан кабарлайт. Мисалы: кандайдыр бир тарыхка байланыштуу чыгарманын жалпы мазмуунундагы жакшы, баатыр, эр журвк, жаман-деп аталган каармандар, квйгвйлвр, мамилелерди взгвртпвствн; дал вЗYн каршы тарапта согушкан тарыхчынын баяндамаларын карай турган болсок тескерисинче жакшы жана адилеттYY деп мактаганын кврYYгв болот.

Ачкыч свздвр: сезим баскычтары, эпистемология, ой ЖYгYртYY, салыштыруу, кредитор, дебитор, принциптер, абстрактуу.

ТРЕБОВАНИЕ ПРИНЦИПОВ, НЕПОСРЕДСТВЕННО СВЯЗАННЫХ С ЧЕЛОВЕЧЕСКИМ МЫШЛЕНИЕМ И НЕКОТОРЫМИ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИМИ ПРИЧИНАМИ

Масиралиев Шумкар, преподаватель, masshum@mail.ru Ошский государственный университет,

Ош, Кыргызстан

Аннотация. Научный ответ на вопрос о том, когда появился в мире человеческий род, до сих пор не выяснен, можно с уверенностью сказать, что результаты археологических, антропологических и этнографических исследований более плодотворны и точны, чем данные прошлого. веков. В нашей статье запечатлен, хотя и кратко, процесс «познания», являющийся ядром попыток познания себя и природы, и суровые и сложные условия природы, через которые прошёл человеческий род на протяжении сотен тысяч лет в истории формировал парадигмы нашего общества, сравнивая его с нынешним уровнем; Наряду с попыткой прояснить, как обычаи, ритуалы, верования, культура, привычки, опыт и литература повлияли на мировоззрение людей, поделитесь кратким размышлением о том, какие условия, если они выбраны правильно, окажут положительное влияние на рост и развитие. личности и общества в целом, мы решили уйти. Это потому, что, основываясь на исследованиях вышеупомянутых наук, это указывает на то, что люди от природы не имеют возможности выбирать, что полезно, а что бесполезно от природы. Например: без изменения так называемых хороших, героических, смелых, плохих характеров, проблем, отношений в общем содержании произведения, относящегося к какой-либо истории; Если мы посмотрим на отчеты историка, воевавшего на противоположной стороне, то увидим, что он хвалит ее как хорошую и справедливую.

Ключевые слова: мышление, сравнение, приципы, абстракция, эпистемология, совокупность, взаимосвязанность, дебитор, кредитор.

THE REQUIREMENT OF PRINCIPLES DIRECTLY RELATED TO HUMAN THINKING AND SOME SOCIO-ECONOMIC REASONS

Masiraliev Shumkar, Lecturer, masshum@mail.ru Osh State University, Osh, Kyrgyzstan

Abstract. Although the general scientific answer to the question of when the human race appeared in the world has not yet been clarified, it is safe to say that the results of archaeological, anthropological and ethnographic research are more fruitful and more accurate than the data of the past centuries. In our captured article, although briefly, the process of "knowing", which is the core of the attempts to know oneself and nature, and the harsh and complex conditions of nature, which the human race has gone through for hundreds of thousands of years in history, has formed the paradigms of our society by comparing it to the current level; Along with trying to clarify how customs, rituals, beliefs, culture, habits, experience, and literature have influenced the worldview of human beings, share a brief reflection on which conditions, if chosen correctly, will have a positive effect on the growth and development of the individual and the society as a whole. We decided to leave. This is because, based on the researches of the above sciences, it indicates that human beings do not naturally have the ability to choose what is useful and what is not useful from nature. For example: without changing the so-called good, heroic, brave, bad characters, problems, relationships in the general content of the work related to any history; If we look at the reports of the historian who fought on the opposite side, we can see that he praises it as good and just.

142

Key words: thinking, comparison, principles, abstraction, epistemology, totality, interconnectedness, debtor, creditor.

Киришуу- Адам баласы дYЙнeдe качан пайда болгондугу туурасында жалпысынан илимий жооп тактала элек болсо дагы азырынча археологиялык, антропологиялык, этнографиялык изилдeeлeрдYн натыйжалары бир топ салыштырмалуу eткeн кылымдардагы маалыматтарга карата жемиштYY жана аныгыраак десек жацылышпайбыз. Колго алынган макалабызда кыскача болсо дагы адам баласынын ЖYЗ мицдеген жылдар бою тарыхта басып eткeн катаал жана табияттын татаал шарттары менен кармашып eзYн жана табиятты таануу аракеттеринин eзeгYн тYЗгeн «таанып 6^yy>>, процессин учурубуздагы децгээлге салыштыруу аркылуу, мындан ары коомубуздун парадигмаларын тYЗгeн; каада салт, ырым-жырымдар, ишенимдер, маданият, кeнмYш адаттар, искуство, ^р^м адабияттардын адам баласынын дYЙнe таанымына кандайча таасир бергендигин тактоочу аракет менен бирге жеке индивид жана жалпы коомдун eсYп eнYГYYCY YЧYн кайсыл шарттар туура тандалса оц таасир бере тургандыгы жeнYндe кыскача ой жYГYртYYHY бeлYШYп кетYYHY туура деп белгиледик. Себеби жогорудагы илимдердин изилдeeлeрYнe таяна турган болсок, адам баласынын табигый тYPдe жаратылыштан эмнени пайдалуу жана эмненин пайдалуу эместигин тандоо жeндeмYHYн жок болгондугунан кабарлайт. Мисалы: кандайдыр бир тарыхка байланыштуу чыгарманын жалпы мазмуунундагы жакшы, баатыр, эр жYрeк, жаман-деп аталган каармандар, кeйгeйлeр, мамилелерди eзгeртпeстeн; дал eзYн каршы тарапта согушкан тарыхчынын баяндамаларын карай турган болсок тескерисинче жакшы жана адилеттYY деп махтаганын кeрYYгe болот. Тарыхта кандай тYPдe колго алынып, кайсал элге таандык болбосун жазылган эпостор, уламыштар же болбосо тарыхка тийешелYY чыгармалар болбосун ошол жазуучунун eзYHYн eтмYштeгY туура деп билген анча- мынча маалыматарынын мeмYCYнeн гана тYЗYлгeн. Демек, натыйжада eздeрY YЧYн туура деп белгиленген ченемдерге жараша критерийлердин тYЗYлгeнY ачык. ЧечYYHYн жолу катарында «илимий ой ЖYГYPTYYHYH» негизинде гана анализдee, синтездee, жалпылоо менен чечимдерге баруу шарт экендиги анык болот.

Таанып билYY билбестиктен билYYHY кeздeгeндYГY, азыраак билYYДeн толук жана так 6^yyhy кeздeй eнYГYп eсYШY талашсыз чындык. Алгачкы сезимден абстрактуу ойлоого[1], жана андан практиканы кeздeй eнYгeт. Ошондой эле адам баласынын табигый тилинин жок экендиги маселеси же болбосо бизди курчап турган жаратылыштын eзYн тYЗгeн объектер чынында

бизге кeрYнгeндeй, сезилгендей болбогондугу жeнYндeгY чындык, нaтыйжaдa ЖYЗ мицдеген жылдaр бою aдaмгa eз тaaсирин тийгизип ami изилденYYгe, ойлонyyгa aргaсыз кaлтырyyсy же болбосо объективдYY, сyбективдYY, психологиялык, социaлдык кeйгeйлeрдYн, кризистердин, тaптык кeтeрYЛYштeрдYн, согyштaрдын нaтыйжaлaры «eнYГYYHY» aлып келгендиги бир жaгынaн бизди тынчсыздaндырсa бир жaгынaн кyбaндырaт. Бул иш aрaкет кaндaй yлaнтылбaсын нaтыйжaдa aдaм бaлaсы eзYн жaнa жaрaтылышты кaнчaлык децгээлде eздeштYргeндYГYнeн кaбaрлaйт.

Философиялык окуунун объекттеринден бирee тaaнып билYY; билYYHYн объектиси болмуш жaнa болмуштук кaтегориялaр. Тaнып-билYY бизди кyрчaп тyргaн дYЙнeнY сезYY оргaндaрыбыз менен чaгылдырyyдaн бaштaлaт. Aлгaч бул процесс чындык тyyрaлyy жeнeкeй мaaлымaт берип тyрaт. Бaшкaчa aйткaндa туюм, кaбылдоо, элестетYY. Жaлпы aныктaмaдa тaaнып билYY, eз ичинде сырткы жaнa ички клaссификaциягa бeлeнeт, aдaмдын болмуш жeнYндeгY кaбылдоосy; болмуш жeнYндeгY ой пикири [2]. Алгач сезим оргaндaр aркылyy тaaнып билинген объектерди eздeштYPYY менен бирге, жaшоо тyрмyшyбyздa бaш иЙYYCY зaрыл болгон жaзyyсyз жaнa жaзылyy бaaлyy кyрaлдaр же болбосо индивиддер aрсындa тaaнылып билинген кaндaйдыр бир дaрaжaдaгы тyyрa деп эсептешкен кaрaмa-кaршы келишимдин жaрaлышы; ишеним, социaлдык экономии жaнa мaмилелер, этикaлык нормaлaр, укуктук ченемдер жaнa тYрлeрY пaйдa болот. Aндa эмесе мaселени жeнeкeйлeтYY мaксaтындa жецил ыкмaны колдонгонго aрaкеттенебиз.

1. Таанып билYYДeн ортого келип чыккан себеп жана натыйжалардын закон ченемдYYЛYГY

Ачыктык прициби: колдонгон тилибизге мaзмyнy жок же болбосо

негизги белгини чaгылдырaлбaстaн мaцызсыз, жыйынтыксыз, кээде aйтaлбaй

онтолоп, ынтыгып, сeздYн aчыктыгын yгyyчyлaргa жеткирYYHY жоготуп

жибербeeнY тaлaп ^rna^ Мисaлы, «эметип», «неметип» деген мaзмyнсyз

сeздeрдY aшыкчa пaйдaлaнyy менен aдaткa aйлaнгaн сeздeрдY кeп кaйтaлоо

менен, eз оюбуздун aчыктыгын жокко чыгaрaбыз. YзгYЛтYксYЗДYк прициби:

aр бир темaнын бaшын чaргытып aрaлaштырбоонy тaлaп ^rna^ Бaшкaчa

aйткaндa темaнын aягынa чейин жеткизе arnbm aндaн кийин бaшкa темaны

бaштоо керектиги жeнYндe. Kaршылыксыз прициби: CYЙлeгeн сeзYбYЗгe

кaйрa-кaршы ой пикир arnbm сeзYбYЗДYн мaaнисин жокко чыгарбоону тaлaп

кылaт. Бир тYШYHYк бир yбaктa чын жaнa жaлгaн дa боло aлбaйт.

Аныктуулук прициби: aлдыгa CYPYЛгeн aргyменттин негизги белгиси, жaнa

тaк дaлили болушу керек. Бaшкaчa aйткaндa тYшнYктYн жaцы белгиси aчып

144

^cer^T^CY шaрттaлaт. Нaтыйжaдa эд -сезимдин ойлоо прициптери негизд^ коомчулук кэбыл aлa турган болуп aл aргyменттер жaшоодо текшерилип aныктaлгaндыгы эчык aHbœ экендиги реaлдyyлyккa жaтaт. Эгерде кaндaйдыр бир мaaлымaт бир эле yчyрдa тYPДYYчe чечмеленYYгe ыцгaйлyy же болбосо кeптeгeн тил кaрaжaттaрды eздeштYPYYHY тaлaп кылca мындaйынчa aйткaндa мaaлымaт ойлоонун мызaмдaрынa эмес грaмaтиaлык мыйзaмдaргa кeз кaрaнды болсо aндa aл мaaлымaтты тaкыр ырacтоого же тaнyy мYмкYн эмес деген жыйынтыккa келет. Демек логикэлык зaкондордyн жaнa тaжрыйбa жэсоого узэк мacеле менен кездештик деп белгилесек болот.

Адэм 6элэсынын ЖYЗ мицдеген жылдэр боюнчэ e3Y жэнэ жaрaтылышкa кэрэтэ aрaкеттеринин мeмecY; тээньш билYY жэнэ курэл жэсоого, эбсрэктуу ойлоого жэнэ бири- бири менен тил эр^луу пикир эльтууга болгон жeндeмдeрY эдэмды бэшкэ нерселерден сэпэт жэгынэн aйырмaлaгaн негизги белги. Адэм 6элэсынын ойлоонун Формэлэрын окуп билYYCY, ой жYГYртYYДe ырээттуу, YЗГYлтYкcYЗ, тэк, эчык жэнэ кэрэмэ- кэршьтыксыз болушун кэмсыз кылуусу, эд сезимдин бэр болгондугунун дэлили [3].

Ой жYГYртYY бекемдee же тэнуу жолу менен нерселердин 6эйлэнышын, элэрдын белгилерин же нерселердин ортосундэгы мaмилелерди тэктэп, чын же жэлгэн экенин эныктоочу ойдун формэсын тэлдэй элган эдэм бэлсы, aлтернaтивдYY мaмилелерди тYЗгeн тYШYHYктeрдY, сэлыштырып, aнaлиздеп, синтездеп жэлпылоо менен тYШYHYктeрдYн ички кэсиеттерин чын же жэлган туурэ же туурэ эмес деп билYYгe aрaкеттенет. Ошол мaмилелерди «социэлдык экономикэнын eзeгYн тYЗгeндYГY» эндэн кийин гага «пэйдэ» «зыян» тYШYHYктeрдYн aныктaмaлaры, критериялaры, негиздери кэнтип жэнэ кэндэй шaрттaрдa орундэлгэндыгын билдирYYCY учурубуздэ eзгeчe «орто» жэнэ «жогорку» билм берYY туурэсындэгы ой жYГYртYYлeрдYн мэдызынын жыйынтыгы болуп эсептелет. Бэшкэчэ эйткэндэ эмне? Туурэ жэнэ эмне? YчYн туурэ деген эныктэмэны эчып жэдычэ белгилери кeрeтYлбeй турган болсо. Эгерде ушул сыяктуу критерийлерге жооп бербесе билим берYY компетешуу деп эcептeeгe мYмкYн эмес. Себеби, бир нерсенин eздeштYPYЛYп eздeштYPYлбeecY кэчэн ганэ тaaнылгaндaн кийин ганэ «эмнени» жэнэ «кэндэйчэ» eздeштYPYY керектиги жeнYндe пикир жaрaлaт. Белигилеп кетYYЧY негизги эпистемологиялык фэктор бул предметтердин эрэсындэгы конфигурэция. Конфигурэциялоо коомдогоу эр кэндэй предметтердин eзY болуп эсептелет. Демек жэдычэ тээнылп билинген белгилер элдын элэ изилдeeчYHYн ой жYГYртYYCYндe орун элбэйт [4]. Эгерде нормэлэр бэр болсо кэнтип eздeштYрeбYЗ? Адэмдын ойлоосунэ тYдeн-тYЗ тийешелYY прициптер элкэгындэ гага иш жYргYЗYЛce, эндэ дэроо кетирилген

145

кaтa ой жYГYртYY же болбосо дaлилдерди eз yчyрyндa eлчee, кeлeмYн чыгaрyy, бeлYY aнын ичинен физио-биологиялык тaлдоо химиялык реaкция менен aчып кeрсeтYY aркылyy тaктоочy мYмкYнчYЛYккe ээ боло aлaбыз. Белгилеп кетсек, ойлоонун мыйзaмдaры aркылyy илмий критерийлерге жооп бербеген, кaндaйдыр бир aвторитеттYY илимий aгaртyyчyнyн araHa жaмынылсa, же болбосо тYШYHYктeрдYн орду aлмaштырылсa, дaл келбeeчY, сaлыштырyyгa мYмкYн болбогон тYШYHYктeр колдонyлгaн болсо. Ошондой эле тaвтология aркылyy иш жYргYЗYЛYп eтe кецири жaнa eтe тaр aныктaмлaр орун anbm кaлынсa aндa «тууро эмес илим» жaлгaн ой жYГYртYY деп эсептелинет, жaцычa тYШYHYктeр жaрaлбaстaн билим aксaп eнYГYYHYн кaндaй гaнa тYPY болбосун eз тaaсирин тийгизип коом кaрaцгычылыккa жaмынaт [5].

Эгерде yчyрyбyздaгы мвмлекеттик мыйзaмдaрдa билим anyy жeнYндeгY критерийлерге зaмaнбaп мaaлымaттык технологиялaр aркылyy eнYккeн eлкeлeрдYн тaжрыйбaлaрын eзYбYЗДYн шaрттaргa ылaйык жeндeп окyтa aлбaсaк aндa экономикaнын жaрышындa aрттa квлып eнYкпeгeн жaлaц гaнa эски мaaлымaттaрды колдонyyчyгa aйлaнып, влсыздвп нaтыйжaдa бaшaлaмaн, вз eнYккeн мaмлекеттердин кaтaрын толтyрa беребиз. 2. Индивиддер арсында таанылып билинген кандайдыр бир даражадагы туура деп эсептелген ез-ара келишимдердин социалдык экономикалык кээ-бир маселелер

Тaбияттa, жоротылыш менен жотадон жвлгыз кадг^ одом б^осы an котом шортторго коршы туруп, «бош ийбeeнY» чечкендигине бaйлaныштyy, кийинчерээк ошол aaraHa чeйрeдeн кeптeгeн керектелYYЧY мовлымоттор менен сыйлонгондыгы eтe мaaнилYY деп эсептелинет. Жолпысытан олгондо одом ботась: тобиятта орун anbm кылымдор бою ошол жоротылышты тYЗгeн объектердин модызын, зжон ченемдYYЛYГYн YЙрeнYYгe тырышкон. Aнын негизги себеби болуп тобигый объектер чынындо одш ботась: кeргeндeй, сезгендей болбогондугундо. Ошондой эле ор дойым одом болосын тобигый кырсыктар же болбосо коомдук момилелеринден ортого чыккж кыйынчылыктор, кeтeрYЛYштeр одомдын ойлоосута тYрткY берип eнYГYYCYнe себеп болгон.

Жоротылыш менен бетме-бет к^ган одвызот адгач кондой момиле жосоону билген эмес тaгырaaк ойткондо ^дыш тeмeндeгYдeй олтернотиволор кездешкен; кыйынчылыкторго «бош иЙYY», eзYHYн жоныта кол солуу, «бош оломондыкты тондоо», же болбосо «бош ийбee», aрaкеттенYY, нaтыйжaдa одомзот цивилизоциясы кYHYбYЗгe чейин келгендигине бойлоныштуу; «бош ийбeeнY», «aрaкеттенYYHY» тaндaгaндыгы

146

энык. Ал эми aрaкеттенYYHYн eзY чексиз, экономикэнын тили менен эйткэндэ эдэм бэлэсы эр дэйым коомдук же болбосо жекече келишимдерди тYзe элэт. Урук тукумун улэй элыш YЧYн жэнэ aзыктaнyy мэселелерин чечYY эрэкеттери экырындык менен улэнып нэтыйжэдэ кэндэйдыр примитивдYY дедгээлде болсо дэгы сэлыштыруу, кaйтaлaнyyчy ыкмэлэрдын пэйдэ болуусунэ шэрт тYЗYЛгeндYГYн эддэп сезе билген. Дэроо белгилей кетYYЧY жэгдэй эдэм бэлэсы чынындэ «чечим», «тэндоо», же болбосо «туурэ», сымэл тYШYHYктeргe кэндэйчэ келгендиги туурэлуу мэселе эр дэйым эктуэлдуу деп эсептелип eз доорлорундэгы eнYГYYHYн дедгээли менен пaрaлелдYY жэшоону eкYм CYргeн. Мэтерялдык мэдэният жогорулэсэ мэтериялдык мэдэнияткэ од жэнэ терс тээсирлеринин жыйынтыктэры элкэгындэ [6]. Кээде» туурэ», TYШYHYKTYH критерийлерин дин, ишеним, CYЙYY, кYч, тYШYHYктeр тYЗгeн болсо, кээ-бир мезгилдерде ошол эле тYШYHYктeрдYн негaтивдYY жэнэ позитивдYY кэсиеттери менен коштолгон. Андэ эмесе бул тYШYHYктeр онтологиялык мээниде эмес эпистемологиялык бэшкэчэ эйткэндэ бир «мэксэт» «тилектер» YЧYн колдонулэ тургэн тYШYHYктeр экендигин тэктэп билYYбYЗ эктуэлдуу. Адэм бэлэсынэ тийешелYY болгон жэлпы тYШYШYк кэтэрындэ «эрктYYЛYктYн» мэзмун кeлeмдeрYн эчуугэ «экономикэ» тYШYHYк жэрдэмгэ келет.

Жэлпысынэн белгилеп кетсек экономичны eздeштYPYYHYн негизги белгилеринен бири, бул келечекте боло тургэн мэмилелердин терс мYнeзYнe дэяр болуугэ кэмкордук десек ^п жэдылышпэйбыз. Экономичны эр дэйым эр кэндэй шaрттaрдa сезилээр жэнэ сезилбес иштеген мехэникэлык кйымылга окшотсок болот. Бирок кeпчYЛYк ушул кыймылды r^Y^em же болбосо нaтыйжaлaрын кaбылдaбaйт. Ушул жэгдэй коомдо орун элгэн кэндэйдыр бир кeйгeйлeрдYн ортого чыгышынэ себеп болгон. Ар кэндэй финэнстык мэмилелердин кYTYлбeгeн терс кeрYHYштeрYHYн себептери эдэмдын жэсэлмэ, негизсиз элдын элэ реaлдyyлyктaн узэк болгон YMYттeр, тилектери, эрзуулэры тYЗce. Бир бэшкэ жэктэн кэрэгэндэ туурэ эмес нaтыйжaлaрдын болуусу, ar эми реэлдуу чындык болсо бул тaбияттaгы реэлдуу кубулуштэр болуп эсептелет. Чындыкга болгон жэнэ болуп жэткэн кубулуштэрдын себептерин aйырмaлaш YЧYн экономикэ бизге ырээттуу жэнэ YЗГYЛTYKCYЗ жэрдэм берYYЧY бaaлyyлyк кэтэрындэ мэселени чечип реэлдуу мэмилелерди колдонуугэ мYмкYнчYЛYк берет [6]. Экономикэнын мэзмунун эчсэк эндэ, «жeнeкeй бeлYкчeлeр» жэнэ «чексиз кaйтaлaнyyчy келишимдерден» тYЗYлeт. Чексиз келишим бул жерде реэлдуу жэшоо менен синонимди тYЗгeндYHYндe. Нэтыйжэдэ эконмикэнын тeмeндeгY негизги Yч

булагы жаралат; «биринчиси eндYPYштY жогорулатуучу кYч», «экинчиси кыска мeeнeттYY карыз», «YЧYнчYCY узак мeeнeттYк карыз».

Экономикалык мамилелердин конфигурациясы ушул Yч тYШYHYк аркылуу белгал^ болот. Экономика бул жалпы келишимдердин суммасы болуп, ар бир келишим бул ар бир товарга ээ болуу дегендикти тYШYндYрeт. Демек келишим болуш YЧYH товардын бар болушуна ^з каранды. Кардар сатып алган товарын акчалай, карызга, кызмат кылуу же болбосо кандайдыр бир пайда алып келчY жумуш менен тeлeeнY кeздeйт. Карыз дагы акча сымалдуу каржыланат, ошондкутан «карыз» менен «акчаны каржылоонун» жалпы суммасы «жалпы каржыланууну тYзeт». Натыйжада жалпы каржылануу экономиканын eзYн башкарат. Эгерде каржыланган сан менен каржыланган товар бeлYнсe «баа-нарк» деген жацы тYШYHYк жаралат. Дал ушул жeнeкeй операция «келишим» деген тYшнYктYн негизги белгисин тYзeт. Жалпы келишимдер экономикалык мамилелерди тYЗYп коомдун кыймылдаткыч кYЧYн негиздейт, качан гана «келишимди» жана «нарктын» ЖYPYШYHYH белгилерин аныктап биле алсак экономиканы талдай алабыз. Экономика TYШYHYKTYH дал келYYЧY мамилелерин бардык кардарлар жана сатуучулар тYзeт. Келишимдин негизги аткаруучулары «жеке адам», «иш кана», « банк», «мамлекет» тYзeт. Эц кeп суммадагы товарды алуучу жана сатуучу, «мамлекет» жана «мамлекеттик борбордук банк» болуп эсептелет. Себеби мамлекет башкаруучу борбордук кYчкe ээ болуп, «салыкты» топтоочу жана «акчаны каржылоочу» негизги коомдук кыймылдаткыч, ал эми мамлекеттик борбордук банк болсо калган сатуучу жана кардарлардан айырмаланып жалпы карыздарды жана акчанын жалпы суммасын башкаруучу кYчкe ээ.

Тагыраак айтканда коомдун соода сатык иштин жYPYШYн сан биримдеринин нугун кeтeрYп же болбосо акча басып чыгаруу аркылуу башкарат. Борбордук банк финанциалык операцияларда негизги ролду мойнуна алып жалпы карызды кeзeмeлдeйт [8,9,10].

Карыз финанциалык сферасында эц кeлeмдYY ошондой эле eзгeрYп туруучу табиятка ээ болуп, соода сатыкка сатуучулар жана кардарлар, кредиторлор жана дебиторлор [11,12] келишим жYргYЗYшeт. Карыз берYYHYн eзгeрYYCY соода сферасындагы процеттик сумманын жогору же тeмeн болуусунда. Кредиторлор акчанын суммасын кeбeйтYYHY кeздeшсe, ал эми дебиторлор керектелYYчY бYЮмдарды алуу YЧYH же болбосо иш жерин ачуу сымалдуу себептер менен банкга кайрылышат. Натыйжада карыз же болбосо кредит TYШYHYГY пайда болуп, банк YчYн кредит пайда алып келYYчY баалуулукка, ал эми кредитор жана дебиторго тeлeп берYYчY карызга

148

айланат. Карыздын табияты болсо, кредиторлордун жана дебиторлордун кездеген максаттарын орундатуучу ^чке ээ. Бирок, дебитор ез ишин аяктаган соц банкга алгач алган суммасына кошумча сумманы кошуп берYY менен келишимдин негизинде милдеттендирилет [13]. Келишимдер орундалганда карыз жана милдеттенYYлер аяктайт. Кыскача экономиканын негизги тYШYHYктерYн белгилегенден кийин, ар бир жарандын билими жан алган таалим тарбиясы канчалык децгээлде маанилYY экендиги ортого чыгууда. Ар бир адамдын маднияты, билими етмYште алган сапатына жараша болуп, ойлонуу жана билYY ез - ара паралелдYYЛYкке ээ. Жеке индивиддерден коом тYЗYЛYп ар бири биз ез милдеттерибизди аткара алсак коомубуз жашап турган ез мекенибизде енYГYY жана тартип мыйзам орундалат. Натыйжада жоопкерчилик жана милдет, урмат, сый, гумандуулук сымалдуу тYШYHYктердYн туура колдонулуусу жана кеземелденYYCY ортого чыгып келечек муундун кандай шарттарда емYP CYреерYн белгилейбиз.

Адабияттар

1.Necati Oner, klassik mantik , Ankara

2.Atademir, Hamdi Ragip, Aristonun mantik ve ilim anlayisi Ankara 1974.

3. Aristoteles, Metafizik, 9ev. Ahmed Arslan, izmir 1985

4. Ahmet Arslan, Felsefeye Giris. Vadi Yayinlari, Ankara 2000, isbn 975-7726257

5. https://mygreatlakes.org/educate/knowledge-center/credit.html.

6. https://www.banki.ru/wikibank/kreditor/.

7. https://secretmag.ru/enciklopediya.

8. https://www.nbkr.kg/index1.jsp?item=2&lang=KGZ

9.Макконнелл К.Р., Брю С.Л. - Учебник: «Экономикс», - М.: Издательство: инфра-м, -2003.Источник: https://institutiones.com/download/books/805-economics.html

10.Арпачиева Д. Роль бухучета на современном этапе реформирования агарного сектора // Главный бухгалтер. - 2003. - №6. - с.8.

11.Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами / Пер. с англ.- М.: Финансы и статистика, 1996. - 799 с.

12.Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой / Под общ. ред. А.П. Градова, Б.И. Кузина. - Санкт-Петербург: «Специальная литература», 1996. - 512 с.

13.Уткин Э.А. Антикризисное управление. - М.: экмос, 1997. - 400 с.