Научная статья на тему 'АДАБИЁТЛАРДА СИЁСИЙ МАДАНИЯТ ТАҲЛИЛИ'

АДАБИЁТЛАРДА СИЁСИЙ МАДАНИЯТ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
311
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сиёсий маданият / сиёсий онг / ислоҳотлар / сиёсий маданият кўринишлари / фуқароларнинг муносабати.

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Хаитов Баҳодир Турсунович

Ушбу мақолада турли адабиётларда “сиёсий маданият” ва “сиёсий онг” тушунчасига берилган таърифлар ўрганилган. Турли олимларларнинг қарашлари келтириб ўтилган. Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг натижаси фуқароларнинг сиёсий онг ва сиёсий маданиятига боғлиқ эканлигига урғу берилган бўлиб, сиёсий маданиятни юксалтириш ҳаётий зарурат эканлиги эътироф этилган. Шунингдек, фуқароларнинг сиёсий онги ва сиёсий маданиятининг юксалтирилиши натижасида мамлакатда тинчлик ва барқарорлик таъминланиши тўғрисидаги фикрлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АДАБИЁТЛАРДА СИЁСИЙ МАДАНИЯТ ТАҲЛИЛИ»

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

АДАБИЁТЛАРДА СИЁСИЙ МАДАНИЯТ ТАХДИЛИ

Хаитов Баходир Турсунович

Чирчик олий танк кумондонлик мухандислик билим юрти гуманитар фанлар кафедраси катта укитувчиси

AННОТАЦИЯ

Ушбу маколада турли адабиётларда "сиёсий маданият" ва "сиёсий онг" тушунчасига берилган таърифлар урганилган. Турли олимларларнинг карашлари келтириб утилган. Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислохотларнинг натижаси фукароларнинг сиёсий онг ва сиёсий маданиятига богли; эканлигига ургу берилган булиб, сиёсий маданиятни юксалтириш хаётий зарурат эканлиги эътироф этилган.

Шунингдек, фукароларнинг сиёсий онги ва сиёсий маданиятининг юксалтирилиши натижасида мамлакатда тинчлик ва баркарорлик таъминланиши тугрисидаги фикрлар ёритилган.

Калит сузлар: сиёсий маданият, сиёсий онг, ислохотлар, сиёсий маданият куринишлари, фукароларнинг муносабати.

Мамлакатимизда иктисодий-ижтимоий, маданий-маърифий ислохотлар билан бир каторда сиёсий бошкарув тизимига хам алохида эътибор берила бошланди. 2017-2021 йилларга мулжалланган Х,аракатлар стратегияси хамда 2022-2026 йилларга мулжаллаб кабул килинган Тараккиёт стратегиясида хам давлат бошкарувини ислох этиш, парламент ва сиёсий партиялар ролини ошириш, давлат бошкаруви тизимини ислох килиш, жамоатчилик назоратини амалга оширишнинг замонавий шаклларини ривожлантириш каби масалаларнинг камраб олиниши мамлакатимиз сиёсий хаётида кенг камровли ислохотлар олиб борилаётганлигидан далолат беради.

Халкимизнинг азму шижоати ва кудрати, букилмас иродаси ва катъияти, энг мухими, мустакил тараккиётга булган мустахкам ишончи буюк максадларимизга эришишнинг бирдан-бир кафолатидир [1-94].

Амалга оширилаётган ислохотларнинг натижадорлиги эса бевосита халкимизнинг сиёсий онги ва маданиятининг ривожи билан чамбарчас богликдир. Юкорида кайд этиб утилган ислохотлар эса шахс сиёсий маданиятининг шаклланишида мухим ахамият касб этмокда.

Бугунги кунда Узбекистон Республикаси миллий-маънавий хамда умуминсоний кадриятларга таянган холда, миллий давлатчилик негизларини шакллантиришнинг узига хос йулини танлади. Истиклолнинг дастлабки

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. кунлариданок аждодларимиз томонидан куп асрлар мобайнида яратиб келинган гоят улкан, бебахо маънавий ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кутарилган нихоятда мухим вазифа булиб колди [2-125].

Бу мамлакат сиёсий хаёти, сиёсий жараёнлар, сиёсий хокимиятни идора этиш, ундан фойдаланиш билан боглик булган инсонлар (шахслар), турли-хил ижтимоий гурухлар, сиёсий институтлар ва ташкилотлар, харакатларнинг узаро муносабатида намоён булади.

Одатда, давлат хокимиятини бошкариш ва у хакдаги тасаввурларни "сиёсат" тушунчаси оркали ифодалаймиз. Глобал жараёнлар кечаётган бугунги даврда "сиёсий маданият" деган истилохга хам тез-тез дуч келамиз.

Сиёсий маданият бу — фукароларнинг сиёсий хокимият ва сиёсий хаётга булган муносабатидир [3-178]. Бу муносабат фукароларнинг сиёсий хаётдаги фаоллиги билан изохланади. Бунинг учун эса шу юртнинг хар бир фукароси давлат конунлари, хукумат карорлари, Президент фармонларидан уз вактида бохабар булиб туриши даркор. Фукароларда сиёсий ва хукукий онг канчалик юкори булса, сиёсий маданият хам шу даражада юксала боради.

Х,ар кандай фукаро кайси жабхада булмасин, уз сиёсий, иктисодий ва бошка хукукларини, шу билан бирга бурчларини тула-тукис англай олиши даркор. Зеро, биринчи Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек: "Сиёсий маданиятни юксалтириш керак. Одамлар хокимият карорлари кандай кабул килинишини, уларнинг ижроси кандай килинаётганини билишлари, бу карорларни тайёрлаш ва амалга оширишда фаол иштирок этишлари зарур" [4-383].

Сиёсий маданиятни урганишнинг мухимлиги умуминсоний кадриятларни эътиборга олмасдан бирон-бир жиддий масалани куриб чикиб булмаслиги билан изохланади.

Сиёсий маданият анъана, миллий мерос, географик-сиёсий омил, тарихан вужудга келган ижтимоий ва этник тузилиш, диний эътикод кабиларни камраб олувчи ижтимоий-тарихий негизнинг таркибий кисмидир.

Сиёсий маданият шундайин ходисаки, у халкнинг сиёсий онги билан бирга усиб боради. Сиёсий онгнинг узи нима? Сиёсий онг бу халкнинг давлат олиб бораётган сиёсий жараёнларга муносабати ифодасидир. Мисол сифатида мухим сиёсий жараёнлардан бири булмиш сайлов жараёнини келтиришимиз мумкин. Оддий фукаро хох у ишчи булсин, хох у зиёли булсин, мазкур жараёнга бефарк булмаслиги даркор. Чунки у узининг эртасини кимнинг кулига топшираётганидан хабардор булиши хамда ушбу жараённинг бевосита иштирокчиси булиши керак.

Кейинги йилларда сиёсий-ижтимоий хаётда "сиёсий маданият", "миллий маънавият", "сиёсий маданиятнинг миллий моделлари" тушунчаларининг

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. матбуотда, илмий тадкикотларда, сиёсий ва илмий адабиётларда мунтазам тилга олинаётганини кузатиш мумкин.

Маълумки, "сиёсий маданият" тушунчаси кенг камровли булиб, "сиёсат" ва "маданият" тушунчаларининг уйгун холда талкин этилиши билан характерланади. Сиёсий маданият давлат ва жамият бошкаруви жараёнларида фукароларнинг иштироки, урни, уларнинг умумсиёсий маданий даражаси, хулк-атвор нормалари, кадриятлари, анъаналарига булган миллий негизлари билан хамоханг эканлигини билдиради.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, сиёсат, "сиёсий маданият" тушунчасига хос булган элементлар кадимги Миср, Месопотамия, Юнонистон, Рим, Х,индистон, Хитой ва бошка давлатларда вужудга келган.

Жумладан, кадимги дунёнинг машхур алломалари Конфуций, Демокрит, Платон, Аристотел, А.Августин, Цицерон кабиларнинг ижодларида давлат ва уни бошкариш, давлат ва фукаронинг узаро муносабати, хукук, конун каби тушунчалар тахлил этилган.

Мамлакатимиз тарихига назар ташлайдиган булсак Абу Наср Форобийнинг "Фозил одамлар шахри", Юсуф Хос Х,ожибнинг "Кутадгу билиг", Низомулмулкнинг "Сиёсатнома", Амир Темурнинг "Темур тузуклари", Алишер Навоийнинг "Садди Искандарий", З.М.Бобурнинг "Бобурнома" асарларида сиёсат ва сиёсий маданият тугрисидаги ибратли маълумотларни куплаб учратамиз.

"Сиёсий маданият" тугрисидаги илмий концепцияларнинг шаклланиши ва ривожланишида Г.Алмонд, Х.Файер, С.Верба, А.Липсет, М.Дюверже, УРозенбаум, Г.Пауэлл, Л.Пай кабиларнинг хиссалари бор. Масалан, хозирги замон политологиясида "сиёсий маданият" тушунчасини ишлатган америкалик назариётчи Х.Файернинг 1956 йилда босилиб чиккан "Европанинг буюк давлатлари бошкарув тизими" номли китоби сиёсий маданиятнинг мохиятини англаш йулида куйилган мухим кадамлардан бири булган булса, ундан сал кейинрок Г.Алмонд ва С.Верба беш мамлакат яъни А^Ш, Буюк Британия, Германия, Мексика ва Италия сиёсий жараёнларини тадкик килиш асосида узларининг "Фукаролик маданияти" (1963) номли китобини эълон килди. Л.Пай билан С.Верба унта мамлакат жамияти сиёсий маданиятини урганиш асосида "Сиёсий маданият ва сиёсий тараккиёт" (1965) номли асарни чоп эттирдилар [3177].

Таъкидлаш лозимки, сиёсий маданиятга узбек олимлари ва тадкикотчилари томонидан булган янгича эътибор асосан, мустакилликдан сунг бошланди. Бу сохада куп булмасада, аммо бир нечта тадкикотлар амалга оширилди. Ана шундай тадкикотлардан бирида, "сиёсий маданият умумий маданиятнинг таркибий кисми булиб" у инсондаги сиёсий билимлар, бахолашлар, малакалар

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. хамда харакатлар даражаси характери ва мазмунини ташкил этади", дейилади [583]. Хусусан, МДиргизбоев уз асарида сиёсий маданиятнинг гарбда 40 дан ортик таърифи борлигини таъкидлайди. Яна бир адабиётда "сиёсий маданият - умумий маданиятнинг мухим тури, жамият аъзолари миллат, ижтимоий гурухлар ва катламлар хамда хар бир фукаронинг давлатнинг ички ва ташки сиёсатини тушуна билиш кобилияти, тахлил кила олиш даражаси ва сиёсий вазиятга караб мустакил равишда уз хатти-харакатларини белгилаш хамда уларни амалга ошириш маданияти", сифатида изохланади [6-191].

Куриниб турибдики, сиёсий маданиятни тушуниш борасида Шарк, ва Гарб олимлари карашларидаги умумийлик асосан, унга хулк-атвор, кадрият сифатида ёндошиб, сиёсий хокимият билан боглик эканлигининг эътироф этилишидир.

Маълумки, сиёсий маданиятнинг мазмуни тарихий ривожланиш жараёнига боглик булиб, сиёсий узгаришлар билан хамоханг равишда узгариб боради. Шу маънода, сиёсатшуносликда сиёсий маданиятнинг бир неча турлари мавжудлиги эътироф этилган. Хусусан, сиёсий маданиятни тахлил этиш ва киёсий урганишда америкалик тадкикотчилар Г.Алмонд ва С.Верба томонидан таклиф этилган илмий хулосалардан фойдаланилади [7-220]. Улар сиёсий маданиятнинг уч асосий турини ажратиб курсатишади. Хусусан, патриархал, фаол булмаган ёки итоатли (буйсунувчан) ва фаол сиёсий маданият турлари.

Патриархал сиёсий маданиятнинг асосий хусусияти, жамиятнинг аксарият аъзолари томонидан сиёсий хаётга, умуман сиёсий тизимга кизикишнинг йуклигида уз аксини топади.

Фаол булмаган ёки итоатли (буйсунувчан) сиёсий маданият куриниши гарчи сиёсий тизимга йуналтирилган булсада, аммо, ушбу тизим фаолиятида фукаролар иштирокининг сустлиги билан характерланади, Бундай сиёсий маданият турини аниклашда жамият томонидан сиёсий хокимиятни идрок этиш ва унда фукароларнинг иштироки, яъни, ижтимоий-сиёсий фаоллик даражаси асосий мезон килиб олинганлигини таъкидлаш лозим.

Сиёсий маданиятнинг фаол тури эса фукаролар, ижтимоий гурухларнинг сиёсий тизим фаолиятида манфаатли иштироки билан характерланади. Реал хаётда сиёсий маданият хар кандай куринишининг (турининг) соф холда намоён булиши жуда кам учрайди. Купинча улар аралаш холда мавжуд булади.

Маълумки, сиёсий маданият, жамият сиёсий хаётида давомийликни, ворисийликни таъминловчи омил сифатида мухим урин тутади. Сиёсий маданиятда, сиёсий институтлар ва жараёнлар субъектлари фаолиятида тарихий шаклланган, нисбатан баркарор, халклар, авлод-аждодлар тажрибаларини хаётга тадбик этувчи сиёсий хулк-атвор модели, тасаввурлар, муносабатлар ва кадриятлар тизими акс этади.

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

Сиёсий маданият узида хар бир халкнинг миллий-тарихий, маънавий-сиёсий хусусиятларини ва айни вактда умуминсоний кадриятларни мужассам этади. Х,ар кандай умуминсоний ходиса миллий негизда карор топади ва сунгра жахон микёсига чикади.

Шу нуктаи назардан сиёсий маданиятга ёндошиш, унинг негизларини халкнинг миллий маънавияти билан, яъни унинг тарихий ривожи, урф-одат ва анъаналари, тафаккур тарзи, онг хусусиятлари билан узвий богликлигини курсатади. Халкларнинг сиёсий маданияти уларнинг миллий-маънавий кадриятлари, хусусиятлари негизида шаклланади ва карор топади.

Купчилик жамиятшунос олимларнинг фикрича, давлатнинг ривожланиши айнан сиёсий маданиятнинг ахволи билан боглик булиб, сиёсий маданиятнинг ривожланганлик даражасига караб, жамият сиёсий тизимининг канчалик мукаммал ташкил килинганлиги тугрисида хулоса чикариш мумкин. Яъни, сиёсий маданият фукароларнинг сиёсий ва хукукий лаёкатини ифода этувчи, сиёсий институтларнинг шаклланишига, фаолият курсатишига, давлат ва жамият уртасидаги муносабатларнинг ташкил килиниш жараёнига кучли таъсир курсатувчи омил сифатида намоён булади.

Хулоса урнида давлат ва жамият бошкаруви жараёнларида фукароларнинг иштироки, урни, уларнинг умумсиёсий маданияти даражаси, хулк-атвор меъёрлари, кадриятлари, анъаналари сиёсий маданиятда намоён булишини таъкидлаш мумкин. Шу нуктаи назардан ёндошганда, "сиёсий маданият" - бу, инсонларнинг жамият сиёсий тизими билан муносабати, улар томонидан хокимиятни, мавжуд сиёсий институтлар тизимини идрок этиш, уни англаш ва амалга ошириш механизмлари хамда воситаларининг яхлит холда муайян ижтимоий гурухлар фаолияти оркали намоён булишидир, деб кайд этиш уринлидир.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. -Т.: «Узбекистон», 2017, 1-том, 94-б.

2. Каримов.И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. // Хавфсизлик ва баркарор тараккиёт йулида. Асарлар. 6-жилд. - Т.: Узбекистон. 1998 й, 125-б.

3. Политалогия. И.Эргашев мухаррирлигида. - Т.: А. ^одирий номидаги халк мероси нашриёти. 2002 й, 178-б.

4. Каримов.И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда.// Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. Асарлар. 7-жилд. - Т.: Узбекистон. 1999 й. 383-б.

5. ^иргизбоев.М. Фукаролик жамияти: сиёсий партиялар, мафкуралар, маданиятлар. - Т.: Шарк. 1998 й. 83-б.

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

6. Абдуллаев.М, Абдуллаева.М, Абдураззокова.Г. Мустакиллик: изохли, илмий-оммабоп лугат. - Т.: Шарк. 191-б.

7. Политология. Маърузалар матни. - Т.: 2000. 220-б.

8. Saloydinov, S. Q. (2021). Creation of feasibility studies to reduce energy costs in ginneries. "Экономика и социум", 9(88), 147-149.

9. Салойдинов, C. К. (2021). Образовательные кредиты в Узбекистане. "Экономика и социум", 12(91), 470-472.

10. Салойдинов, C. К. (2021). Спрос на рынке дифференцированных продуктов. "Экономика и социум", 12(91), 473-476.

11. Салойдинов, С. К. (2022). С паровой турбиной 471 МВт на Талимарджанской ТЭЦ расчет электрических режимов при максимальной зимней нагрузке. "СеПха1 Asian Я^еаг^ Joumal for InterdiscipHnary Studies (CARJIS)", Бреша1 issue, 116-121.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.