Научная статья на тему 'Адабиёт дарсларида «Блиц-сўров» ва «Бумеранг» таълим усулларидан фойдаланиш масалалари'

Адабиёт дарсларида «Блиц-сўров» ва «Бумеранг» таълим усулларидан фойдаланиш масалалари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
517
76
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
адабий таълим / миллий ўзликни англаш / шахс эрки / ҳуқуқи / мутелик / қуллик психологияси / онгли муносабат / интерфаол метод / руҳий ва интеллектуал фаолият / литературное образование / национальное самосознание / свобода личности / право / зависимость / психология рабства / сознательное отношение / интерактивный метод / психологическая и интеллектуальная деятельность

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Яркинова Барчиной Баргиевна

Мақолада мактаб адабиёт дарсларида ўрганиладиган асарларнинг моҳият ва мазмуни ҳамда асар таҳлили борасида «Блиц-Сўров» ва «Бумеранг» методларидан фойдаланиш тажрибаси тўғрисида фикрлар билдирилган. Адабиёт ўқитувчилари учун замонавий дарс усулларидан айрим тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВОПРОСЫ ПРИМЕНЕНИЯ НА УРОКАХ ЛИТЕРАТУРЫ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ МЕТОДОВ «БЛИц-ОПРОС» И «БУМЕРАНГ»

В статье приводятся мнения о практике применения методов «Блиц-опрос» и «Бумеранг» для анализа сущности и содержания изучаемых в школе литературных произведений. Приведены некоторые рекомендации для учителей литературы по современным методам проведения уроков.

Текст научной работы на тему «Адабиёт дарсларида «Блиц-сўров» ва «Бумеранг» таълим усулларидан фойдаланиш масалалари»

Яркинова Барчиной Баргиевна,

Андижон давлат университети хузуридаги Халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш худудий маркази «Тилларни укитиш методикаси» кафедраси доценти, филология фанлари номзоди

АДАБИЁТ ДАРСЛАРИДА «БЛИЦ-СУРОВ» ВА «БУМЕРАНГ» ТАЪЛИМ УСУЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ МАСАЛАЛАРИ

УДК: 37.026.9

ЯРКИНОВА Б.Б. АДАБИЁТ ДАРСЛАРИДА «БЛИЦ-СУРОВ» ВА «БУМЕРАНГ» ТАЪЛИМ УСУЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ МАСАЛАЛАРИ

Маколада мактаб адабиёт дарсларида урганиладиган асарларнинг мохият ва мазмуни хамда асар тахлили борасида «Блиц-Суров» ва «Бумеранг» методларидан фойдаланиш тажрибаси туFрисида фикрлар билдирилган. Адабиёт укитувчилари учун замонавий дарс усулларидан айрим тавсиялар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: адабий таълим, миллий узликни англаш, шахс эрки, хукуки, муте-лик, куллик психологияси, онгли муносабат, интерфаол метод, рухий ва интеллектуал фаолият.

ЯРКИНОВА Б.Б. ВОПРОСЫ ПРИМЕНЕНИЯ НА УРОКАХ ЛИТЕРАТУРЫ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ МЕТОДОВ «БЛИЦ-ОПРОС» И «БУМЕРАНГ»

В статье приводятся мнения о практике применения методов «Блиц-опрос» и «Бумеранг» для анализа сущности и содержания изучаемых в школе литературных произведений. Приведены некоторые рекомендации для учителей литературы по современным методам проведения уроков.

Ключевые слова и понятия: литературное образование, национальное самосознание, свобода личности, право, зависимость, психология рабства, сознательное отношение, интерактивный метод, психологическая и интеллектуальная деятельность.

YARKINOVA В.В. THE ISUES OF «BLITZ SURVEY»AND «BOOMERANG PEDAGOGICAL METHODS» IMPLEMENTATION AT THE LITERATURE LESSONS

There is given in the article an overview of the essence and content of the «Blitz survey» and «Boomerang» teaching technologies, implementing the experiences of methods of teaching accumalated on literature lessons at the secondary school and the analysis of the work is given. Here some recommendations for teachers of literature on modern teaching methods are given.

Keywords: literary education, competence, conscious attitude, media culture, spiritual and intellectual activity.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

Кириш.

Мактаб адабий таълимида матн устида ишлаш бадиий асарларни тах,лил килишнинг асосий боскичи х,исобланади. Укитувчи асарларни урганишни шундай амалга ошириши керакки, бу жараёнда диккат-эътибор асарда нима дейилаётганидан кура фикр кандай айтилаётганига, яъни муаллифнинг мах,орати, асардаги ифода гузаллигига каратилиши дар-кор. Ках,рамонларнинг характерли томонлари, хатти-х,аракати, гап-сузлари тах,лилга тортилар экан, асарда акс этган вокелик укувчи куз олдида тулаконли жонланишига эришиш мух,имдир. Дарсликлардаги бадиий асарларни тах,лиллаш малакаларини шакллантириш учун матн устида ишлашни купрок укувчиларнинг мустакил х,олда узлари амалга оширишларига диккат килинади. Бадиий асар тах,лили майорат билан амалга оширилган жойда бадиий матн укувчининг калбига таъсир этади, унинг маънавияти шаклланишига ёрдам беради.

Асар матни устида ишлашда укувчиларни мустакил фикрлаш, ижод килишга ургатувчи янги, инновацион педагогик технологиялар-дан фойдаланиш максад томон якинлаш-тирувчи оптимал йуллардан биридир. Шунга кура маколада адабий асарни урганишни интерфаол метод ва технологиялардан фойда-ланиб ташкил килиш йуллари баён этилган.

Мацоланинг мацсади. Мактаб адабий таълимида бадиий асарларни урганишнинг сама-радорлигини ошириш учун замонавий педагогик технологиялардан фойдаланиш йулла-рини ёритиш. Шуни х,ам назарда тутиш керакки, замонавий педагогик технология ва методларнинг барчасини х,ам бадиий асар матнини тах,лил килишга куллаб булмайди. Биз куйида укувчига асл адабиёт намунала-рини укиш, х,ис килиш, бадиий образларнинг кечинмаларини туйиш, бадиий суз жозибаси-дан таъсирланишга ёрдам берадиган метод ва технологияларни куллаш усулларини тавсия этмокчимиз.

«Блиц-суров» методидан фойдаланиш.

Ушбу методни 7-синф адабиёт дарсларида урганиладиган узбек адабиётининг атокли намояндаси, мох,ир х,икоянавис, ёзувчи А.К,ах,х,ор-

нинг ижоди ва хусусан <^ри» х,икояси матни тах,лили мисолида ёритиб бермокчимиз.

Асар матни тах,лилига киришишдан аввал укувчиларнинг асар муаллифи х,акидаги билимларини мустах,камлаб олиш учун «Блиц-суров» методидан фойдаланиш мумкин1. Ушбу метод укувчиларнинг мантикий фикрлашига, адиб ижоди х,акида хилма-хил маълумотлар туплай олишига, бу маълумотлар ичидан кера-гини танлаб олишига, шу билан бирга узгалар фикрини х,урмат килиш ва уларга уз фикрини утказа олишига каратилган. Ушбу метод бир неча боскичда утказилади:

1. Укитувчи укувчиларнинг х,ар бирига тар-катма материал беради ва мантикий кетма-кетликни туFри белгилаш, белгини ко*озда алох,ида ажратилган булимга ракамлар билан куйиш кераклигини тушунтиради. Вазифа аввал якка тартибда бажарилади. Хар бир укувчи узининг шахсий фикри асосида тар-катма материалдаги «якка бах,о» булимига адиб асарларини яратилиш кетма-кетлигида ракамлар билан белгилаб чикади.

2. Сунгра кичик гурух,ларда машFулот ташкил килинади. Укувчилар х,ар бири уз ^о-зидаги «якка бах,о» булимида белгилаган жавоблари билан бир-бирларини таништира-дилар.

3. Кейин биргалашиб келишган х,олда, таркатмадаги «гурух, бах,оси» булимига мос ракамларни белгилаб чикадилар (1-жадвал).

4. Барча кичик гурух,лар уз ишларини тугат-гач, укитувчи калит жадвални такдим этади (2-жадвал).

5. Укитувчи «туFри жавоб» булимида берилган ракамлар билан «якка бах,о» х,амда «гурух, бах,оси» булимидаги бах,оларни солиш-тирган х,олда «якка хато» ва «гурух, хатоси» булимларини ёзишни сурайди.

6. Хар бир укувчи ва х,ар бир гурух, кан-чалик хатога йул куйганликларини аниклаб, узларига бах,о куядилар:

5-6 та туFри жавоб - «коникарли»;

7-8 та туFри жавоб - «яхши»;

9-10 та туFри жавоб - «аъло».

1 Ишмухамедов Р., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар. - Т.: «Адабиёт учкунлари», 2017.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

2-жадвал. Калит-жадвал.

ч__

1-жадвал.

1"урух, бахоси Гурух хатоси ТуFри жавоб Якка хато Якка бахо Абдулла Каххор асарларининг яратилиш кетма-кетлиги Йиллар

«Утмишдан эртаклар» киссаси

«^ри» хикояси

«Аяжонларим» комедияси

«Дахшат» хикояси

«Тобутдан товуш» комедияси

«Котилнинг туFилиши» хикояси

«ОFрик1 тишлар» комедияси

«Ой куйганда» шеъри

«Синчалак» киссаси

«Х,аёт ходисасидан бадиий тукимага» танкидий мак,оласи

«Икки к,онун» хикояси

«Мастон» хикояси

«Сароб» романи

«Шохи сузана» комедияси

Гурух бахоси Гурух хатоси ТуFри жавоб Якка хато Якка бахо Абдулла Каххор асарларининг яратилиш кетма-кетлиги Йиллар

13 «Утмишдан эртаклар» киссаси 1965

5 <^ри» хикояси 1936

14 «Аяжонларим» комедияси 1967

7 «Дахшат» хикояси 1950

12 «Тобутдан товуш» комедияси 1962

3 «Котилнинг тугилиши» хикояси 1933

9 «ОFрик1 тишлар» комедияси 1954

1 «Ой куйганда» шеъри 1924

10 «Синчалак» киссаси 1958

11 «Х,аёт ходисасидан бадиий тукимага» танкидий мак,оласи 1959

2 «Икки крнун» хикояси 1925

4 «Мастон» хикояси 1934

6 «Сароб» романи 1937

8 «Шохи сузана» комедияси 1951

Шундан сунг укувчиларни тахлилга ургатиш, уларнинг ижодий тафаккурини устириш, ижо-дий имкониятларини намоён кила билишга ургатиш максадида асарнинг тахлилига утилади.

«Бумеранг» методини цуллаш.

Бунда ижодий жараённинг модели булмиш асар матни устида ишланади. Укувчиларнинг асар матни билан танишиши, ёдида саклаб колиши, сузлаб бериши, фикрини эркин холда баён эта олиши, киска вакт (укув соатлари-нинг озлигини хисобга олган холда) ичида куп

маълумотларга эга булиши хамда дарс мобай-нида укитувчи томонидан барча укувчиларни бахолай олишига эришиш максадида «Бумеранг» методидан фойдаланишни тавсия эта-миз1.

1. Бунинг учун укитувчи асарнинг матнини бир нечта мантикий парчаларга булиб чикади. Мазкур кисмлар асарнинг асосий мазмунини акс эттиришига ахамият берилади. Буни уки-

1 Ишмухамедов Р., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар. - Т.: «Адабиёт учкунлари», 2017. -38-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

1-расм. Ук,увчиларнинг дастлабки гурух,лар таркиби.

Бу ерда:

(^Т^) - дастлабки 1-чи гурухдаги укувчи

- дастлабки 2-чи гурухдаги укувчи

0 - дастлабки 3-чи гурухдаги укувчи

- дастлабки 3-чи гурухдаги укувчи

- дастлабки 3-чи гурухдаги укувчи

тувчи аввалдан тайёрлаб куйиши керак. Дарс пайтида укувчилар гурухларга ажратилади (гурухлар сони таркатиладиган матнлар сонига тенг булиши керак) ва уларга тайёрланган парчалар таркатилади.

2. Берилган хикоя парчалари гурухларнинг хар бирига мустакил урганиш учун таркатилади.

Дастлабки гурухлар таркиби 1-расмда берилган.

Бу гурухларни ташкил этишнинг максади куйидагилардан иборат:

- асар матнини чукур ва яхлит холда киска вакт ичида урганиш;

- эркин ва ижодий тушуниб етиш;

- укувчиларда танкидий фикрлаш ва мантикни шакллантиришга имконият яратиш;

- фикр ва далилларни оFзаки ва ёзма баён килиш куникмаларини ривожлантириш.

3. Гурухлар узлари учун таркатилган асар матни булаклари устида ишлаб, урганиб бул-гач, хар бир гурух аъзоларидан янги гурухлар ташкил этилади (2-расм).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

2-расм. Ук,увчиларнинг янги гурухлар таркиби.

- янги гурух аъзоларининг хар бири гурух ичида навбати билан мустакил урганган матн-лари оркали ахборот алмашадилар, яъни бир-бирига сузлаб берадилар, матнни узлаштириб олишга эришадилар. Шу тарика барча укувчилар оз фурсатда асарнинг тулик матни билан танишиб чикишга муваффак буладилар;

- берилган маълумотларни узлаштирил-ганлик даражасини аниклаш учун гурух ичида ички назорат утказилади, яъни гурух аъзолари бир-бирлари билан савол-жавоб утказадилар;

- янги гурух аъзолари дастлабки холатдаги гурухлар жойига кайтадилар;

- укитувчи укувчиларга гурухларга тарка-тилган матнлар мазмунидан келиб чикиб саволлар билан мурожаат этади, оFзаки суров утказади.

4. Саволлар хар бир гурухга вактга караб 1-3 тадан берилади. Бу саволларни тайёр-

лашда укитувчи куйидагиларга ахамият бериши зарур:

- улар гурухларга таркатилган асар матни булаклари мазмунига мос келиши;

- адабий асарнинг бадиий мантиFи ва эстетик узига хослигини англашга каратилганлиги;

- асарнинг бадиийлиги, таъсирчанлигини таъминлаган жихатларини очиб беришга йуналтирилганлиги;

- урганилаётган матннинг бадиий ва фал-сафий жихатини очиб беришни камраб олган-лиги.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Сунг хар бир гурух аъзоси томонидан гурухдаги матннинг мазмунини хаётга боF-лаган холда биттадан савол тузилади;

- гурухлар томонидан тайёрланган саволлар оркали савол-жавоб ташкил этилади;

- гурухлар туплаган умумий баллар гурух аъзолари уртасида тенг таксимланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

МашFулот сунгида баллар жамланиб, Fолиб гурухлар аникланади. Дарс хулосаланиб, укув-чилар бахоланади ва уйга топширик килиб хикоя матнидаги персонажларнинг адабий портретлари тасвирини урганиб келиш топ-ширилади.

Замонавий педагогик метод ва технология-лар кичик гурухларда ишлаш асносида амалга оширилар экан, гурухларни ташкил этиш ва ишлаш жараёнида пайдо буладиган кийинчи-ликлар ва камчиликларни хисобга олиш лозим:

• баъзи кичик гурухларда кучсиз таълим олувчилар булганлиги сабабли кучли таълим олувчиларнинг хам паст бахо олиши эхтимоли бор;

• барча таълим олувчиларни назорат килиш имконияти паст булади;

• гурухлараро узаро салбий ракобатлар пайдо булиб колиши мумкин;

• гурух ичида узаро низо пайдо булиши мумкин.

Хулоса. Педагогик технологияларнинг туб мохияти кафолатланган натижага йуналганли-гидир. «УУгри» хикоясини урганиш мисолида олсак, асарда каламга олинган ходисалар, инсоний жумбоклар утмишгагина дахлдор эмас, балки хамма замонларнинг муаммоси-дир.

Ёзувчи кафтдек хикоя сатхида ижтимоий тенгсизлик, кули кискалик, каллоблик азобини чеккан, чекаётган одамларнинг калб изтироб-лари, дарду дунёсини укувчи куз олдида махорат билан худди суратдагидек ёркин гав-далантириб берадики, асарни «Блиц-суров», »Бумеранг» каби метод ва технологияларни куллаб тахлил килиш натижаси укувчиларда инсонлар уртасидаги мехр-окибат, халоллик, камтарлик, узгалар дардига хамдард булиш, миллий узликни англаш каби фазилатларни шакллантириш булиб хисобланиши максадга мувофикдир, чунки хар кандай укув жараёнида таълим билан бирга тарбия хам бериб борилади.

Колаверса, мактаб адабий таълимининг бош максади хам баркамол шахсни тарбия-лашдир. Шу билан бирга адабиёт дарсларида ёзувчининг асарда акс этган дунёкараши, оламни идрок этиш тарзи, дунё ходисаларини ва инсонлар уртасидаги муносабатларни тушуниш ва тушунтириш шакли каби муаммо-лар матн тахлили мобайнида укувчига сингди-риб борилади. Лекин бундай тахлил бадиий матндан ажралиб колган фалсафий хулосалар ёхуд мулохазалардан иборат булиб колмас-лигига эътибор бериш талаб килинади. Чунончи, бадиий матнга боFланмаган, ижод-корнинг айни урганилаётган асардан келиб чикмайдиган хар кандай «чукур маъноли» хулоса тахлил учун мутлако ахамият касб этмайди ва урганилаётган матннинг на бадиий ва на фалсафий жихатини очиб беради. Айнан матн билан ишлашга мулжалланган метод ва технологияларни куллаш укувчини асарга якинлаштирувчи оптимал йулдир.

Замонавий педагогик технологияларни куллаш натижасида:

• шахсни ривожлантирувчи таълим амалга оширилади;

• укув-тарбия жараёнига тизимли ёнда-шувни жорий этиш имконини беради;

• укувчиларни мухим хаётий ютук ва муаммоларга уз муносабатларини билди-ришга интилтиради;

• уларни фикрлаш, уз нуктаи назарларини асослашга имконият яратади;

• укитувчининг синфдаги хар бир укувчи билан ишлаши ва хар бир укувчини бахолай олишини таъминлайди.

Шуни хам таъкидлаш жоизки, бугунги замонавий таълимда биргина технологияга асос-ланган укитиш учрамайди, аксинча, бир неча технологияларнинг элементлари бирданига кулланади, чунки педагогик технология - бу лойиха, яъни инсон ва техник имкониятларни хисобга олган холда аник максад ва натижага йуналтирилган жараёндир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

Адабиётлар руйхати:

1. А.Каххор. У*ри хикояси. - Т.: Fафур Fулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1994.

2. Ишмухамедов Р., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик техно-логиялар. - Т.: «Адабиёт учкунлари», 2017.

3. Йулдошев К. Адабиёт укитишнинг илмий-назарий асослари. - Т.: »Укитувчи», 1996.

4. Расулов А. Бадиий асарга ёндашув асослари. Филолог-магистрлар учун укув кулланма. - Т.: «Университет», 2003.

5. www.e-adabiyot.uz - Адабиётга оид сайт.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.