CC BY
8УДК 37.091
АДАБИЙ ОКУУ ЖАНА БААЛОО ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
САКИЕВА САЙИПЖАМАЛ САЛАЙДИНОВНА
д.пед.н., профессор Жалал-Абадский государственный университет им. Б.Осмонова
http://orcid./0009-0003-1520-3492
АСАНАЛИЕВА МЭЭРГYЛ МАКСУТАЛИЕВНА
к.пед.н., преподователь Ошский государственный университет https://orcid.org/0009-0009-5939-1484/print
ДЖООШБЕКОВА ЗИНАГYЛ РЫСБАЕВНА
к.пед.н., старший преподователь Ошский государственный университет
УСЕНОВА ГУЛЖАМАЛ
Аспирант Ошский государственный педагогический университет
Аннотация: Макаланын мазмуну башталгыч класстарда адабий окуу сабагында баалоо технологияларын колдонууга арналган. Макаланын максаты - адабий окуу сабагындагы колдонуучу технологияларды аныктоо, сунуштоо. Макаланын милдети -башталгыч класста адабий окуу сабагында колдонулуучу технологияларды окуу процессинде колдонуунун шарттарын аныктоо, практикалык мазмунун сунуштоо. КиришYYдв адабий окуу сабагындагы баалоо технологияларына, алардын жалпы теориялык мазмунуна анализ берилген. Окутуу системасындагы аныктоочу, калыптандыруучу, жыйынтыктоочу баалоонун формаларына жана методдоруна анализ ЖYргYЗYлгвн. Адабий окуу сабагында баалоонун системасын ЖYргYЗYYгв карата макалада текстти талдоодо колдонулуучу технологиялар сунушталган. Мында байкоо жана салыштыруу методу, биргелешип окутуу, маалыматты тYШYHYп окуу квндYMYн внYктYPYYчY методдор, адабий окуу сабагында текстти талдоо боюнча окуучулардын билимин баалоо технологиясы, шар окуу технологиясы, ырды кврквм окуу технологиясы, окуганын кайра айтып берYY технологияларын сабакта колдонуунун теориялык жана практикалык жолдору, аларды баалоонун градациялары иштелген. Макаланын мазмунун магистранттар, аспиранттар, докторанттар изилдвв ишинде колдоно алат.
ТYйYндYY свздвр. Баалоо технологиясы, аныктоочу, калыптандыруучу, жыйынтыктоочу баалоо, текстти талдоодо колдонулуучу технологиялар.
ТЕХНОЛОГИЯ ОЦЕНИВАНИЕ И ЛИТЕРАТУРНОЕ ЧТЕНИЯ
Аннотация. Содержание статьи посвящено использованию оценочных технологий на уроке литературы в начальных классах. Цель статьи - выявить и рекомендовать технологии, используемые на уроке литературы. Задача статьи - определить условия использования технологий, используемых на уроке литературы в начальной школе, в процессе обучения, предложить практическое содержание. Во введении представлен анализ технологий оценивания на уроке литературы и их общетеоретическое содержание. Проанализированы формы и методы определяющего, формирующего и итогового оценивания в системе образования. В статье представлены технологии, используемые при анализе текста, касающиеся системы оценивания на уроке литературы. Здесь используются метод наблюдения и сравнения, совместного обучения, методы развития умений понимать и читать информацию, технология оценки знаний учащихся по анализу текста на уроке литературы, технология воздушного чтения, технология художественного чтения стихотворения, теоретические и практические способы использования технологии
пересказа прочитанного на уроке, градации их оценки. Содержание статьи может быть использовано студентами, аспирантами и докторантами в своей научно-исследовательской работе.
Ключевые слова. Технология оценивания, описательное, формативное, суммативное оценивание, технологии, используемые при анализе текста.
TECHNOLOGY ASSESSMENT AND LITERARY READING
Annotation: The content of the article is devoted to the use of assessment technologies in literature lessons in primary school. The purpose of the article is to identify and recommend technologies used in literature lessons. The purpose of the article is to determine the conditions for the use of technologies used in literature lessons in elementary school, in the learning process, and to offer practical content. The introduction presents an analysis of assessment technologies in literature lessons and their general theoretical content. The forms and methods of defining, formative and summative assessment in the education system are analyzed. The article presents technologies used in text analysis related to the assessment system in literature lessons. Here we use the method of observation and comparison, joint learning, methods for developing skills to understand and read information, technology for assessing students 'knowledge of text analysis in a literature lesson, aerial reading technology, technology for artistic reading of a poem, theoretical and practical ways of using technology for retelling what was read in class, gradations their assessments. The contents of the article can be used by students, graduate students and doctoral students in their research work.
Key words. Assessment technology, descriptive, formative, summative assessment, technologies used in text analysis.
Киришуу. Учурда биздин мектептерде эц кеп колдонулган уюштуруу формаларына сабак, практикалык жана семинардык сабактар ж.б.лар кирет. Алардын эц негизгиси, эц кеп колдонулганы - бул класстык сабак экендигин кепчYЛYк дYЙне мамлекеттеринин тажрыйбалары аркылуу тастыкталган [1, 8 б.]. Сабактын жыйынтыгы - бул баланын билимин баалоо болуп эсептелет. Баалоо менен окутуу бири-бири менен тыгыз байланышта. Баалоонун Y4 тYPY бар: диагностикалык, калыптандыруучу жана жыйынтыктоочу. Булар бири-бири менен тыгыз байланышта, бири-биринен кез каранды. Диагностикалык баалоонун натыйжасы болбосо, мугалим калыптандыруучу баалоону тийиштYY децгээлде колдоно албайт. Ал эми сабак учурундагы калыптандыруучу баалоонун сапаты жыйынтыктоочу баалоонун натыйжасына таасирин тийгизет. Баалоонун бул ырааттуулугун сактоо менен окутууда жогорку децгээлге жетишYYге мYмкYн. Аныктоочу (диагностикалык) баалоо окуучулардын учурдагы компетенттYYЛYктерYHYн калыптануу децгээлин аныктоо (класстык журналга баа коюлбайт), теманын, белYмдYн алдында, чейректин, окуу жылынын башында, жацы класс, же окуучу менен иштеп баштаганда, окуучулардын ездештYPYY децгээлин аныктоо жана мугалимге календардык, сабактык пландарын оцдоп тYзееге, езгертYYлердY киргизYYге мYмкYнчYЛYк берет. Калыптандыруучу (формативдик) баалоо - бул окутуу процессинде окуучунун жетишкендиктерине байкоо жYргYЗYY, талдоо, оцдоп^зее, мында да баа коюлбай, сабак учурунда дайыма, YЗГYЛтYксYЗ жYргYЗYлет, окуучулардын жетишкендиктерине байкоо жYргYЗYY жана окутуу процессин (сабактардын пландарын) ыцгайлаштыруу, езгертYYлердY киргизYY, оцдоп-тYзееге мYмкYнчYЛYк берет. Жыйынтыктоочу баалоо - мугалим окуучуга баа коёт, теманын, белYмдYн, чейректин, окуу жылынын аягында, окуучулар окутуу процессинде эмнелерди YЙренгенY женYнде маалымат берет. Адабий окуу сабагында тесттик тапшырмаларды чейректик, белYм боюнча кайталоодо колдонуу боюнча кийинки мезгилдерде сунушталып келYYДе [2, 10-192 б.].
Методдор жана методологиялык негиздери. Башталгыч класста окуу жана тYШYHYYДе тексттин мазмунун талдоодо методдорду тандоодо балдардын жаш езгечелYГYне
карата тандоо башкы планган коюлат. Алар теменку багыттар боюнча ишке ашырылуу сунушталып келYYДе [3, 49 б.].
1. Байкоо жана салыштыруу методу. Байкоо жана салыштыруу методу окуучулардын кептик, тилдик, маданият таануучулук ошондой эле, маалыматтык жана социалдык-коммуникативдик компетентYYЛYктерYн калыптандырууга багытталат.
2. Биргелешип окутуу. Бул метод окуучуларга ез ара бири-бири менен маалымат алышып, баарлашууга, коюлган милдеттерди чечYY YЧYн жамаатта, командада, топто ез ара мамилелешYYHYн ыкмаларына, езYHYн кез карашын далилдей алуу менен талкууга катыша билYY маданиятына ээ болот. Алар кептик, социалдык-коммуникативдик жана езYн езY уюштуруу менен маселе чече билYYЧYЛYк компетенттYYЛYктерYн калыптандырууга багытталган. Буга акыл чабуулу (мээге чабуул), жупта, кичи топто иштее, мозаика, ар кыл талкуулардын тYрлерY ж.б. кирет. Акыл чабуулу - бул кецири колдонулган интерактивдик ыкмалардын бири. Мында темага байланыштуу ойго келген идеялардын бардыгын, сындалбастан иштелип чыгат. Акыл чабуулунда окуучулар эркин, ишкер абалда чыгармачылык менен жацы идеяларды жарата алышат. Интеллектуалдык жактан енYГYшет
3. Маалыматты тушунуп окуу кендумун енуктуруучу методдор. Бул методдор текст менен иштее Y4YH жацы ыкмаларды колдонууну кездейт, бардык окуучуларды окуу процессине тартууга, етYЛYп жаткан темага кызыгууну жаратууга, ой жYГYртYY ишмердигин активдештирYYге жардам берет. Аларга ИНСЕРТ, эки белYктYY кYнделYк, жуптарда окуу жана биргелешип корутунду чыгаруу, чаташкан логикалык чынжырчалар ж.б. кирет. Ушул белYштYPYYлерге таянуу менен адабий окуу сабагындагы текстти талдоодо баалоонун технологияларын тандоо техникасы маанилYY болуусу зарыл экендигин танууга болбойт. Баалоо технологиясы - тексттин мазмунуна жана мугалимдин тандоосуна карата ынгайлаштырылат. Биз теменде лекциялык жана практикалык сааттардан колдонулган баалоонун технологияларынын классификациясын анализдеп, аларга тажрыйбага сунуштообуз максатка ылайык болчудай. Бул белYштYPYYлер ЖАМУнун бакалавр, магистрдик даражаларын даярдоодогу адистерге сунушталган технологиялар болуп эсептелет [5, 14-22 б.].
Башталгыч класста санариптик баа беруунун мунездемелеру теменкулер катары окуп-уйренулуп келууде (баалар):
1. Адабий окуу сабагында текстти талдоо боюнча окуучулардын билимин баалоо.
«5» (эц жакшы) - талаптарды аткаруу децгээли канааттандырарлыктан кыйла жогору: учурдагы жана мурунку окуу материалында каталар жок; бир кемчиликтен ашык эмес (эки кемчилик бир катага барабар); презентациянын ырааттуулугу жана толуктугун керсетYп бере алса;
«4» (жакшы) - талаптардын аткарылышынын децгээли канааттандырарлыктан жогору: кошумча материалдардын колдонулушу, маселенин толуктугу жана ачылышынын логикасы; пикирдин кез карандысыздыгы, талкуунун предметине болгон мамилесин чагылдыруу. Учурдагы окуу материалында 2-3 ката же 4-6 кемчиликтин болушу; камтылган материалда 2ден ашык ката же 4 кемчилик; материалды берYY логикасын майда бузуулар, материалды берYYДегY кээ бир так эместиктер болсо.
«3» (канааттандырарлык) - конкреттYY жумушка коюлган талаптарды аткаруунун жетиштYY минималдуу децгээли; учурдагы окуу материалында 4-6 ката, же 10 кемчиликтен кеп эмес; толтурулган окуу материалында 3-5тен кем эмес ката, же 8ден кеп эмес; материалды берYY логикасын жеке бузуулар; маселенин толук ачылбагандыгы;
«2» (начар) - талаптардын аткарылышынын децгээли канааттандырарлык децгээлден темен: учурдагы материалда 6дан ашык ката же 10 кемчиликтин болушу; камтылган материалда 5тен ашык ката же 8ден ашык кемчиликтер, логиканын бузулушу, толук эместиги, талкууланып жаткан маселенин ачыкка чыгарылбагандыгы, аргументтин жоктугу, же анын негизги жоболорунун жацылыштыгы.
[4, 71 б.].
3. Окуу кендумдерун кеземелдее тести ар бир окуучу Y4YH ай сайын eткeрYлeт, баалоо класстык журналда темен^ критерийлер боюнча коюлат: эркин, тууралык, маалымдуулук, экспрессивдуулук.
"5" деген баа, бардык 4 талап аткарылса коюлат.
"4" деген баа, эгер туура окуунун стандарты аткарылса (ар бир класста жана ар бир чейректе ар башка), бирок башка талаптардын бири аткарылбаса коюлат.
"3" деген баа, эркин тил стандарты аткарылса, бирок калган эки талап аткарылбаса коюлат.
"2" деген баа, эгерде туура окуунун стандарты аткарылса, бирок калган Y4 талап аткарылбаса, же эркин сYЙлeмдYн стандарты аткарылбаса, бирок калган талаптар аткарылса коюлат. Индивидуалдык негизде окуучу туура, керкем окуп, окуганын тYШYнсe, бирок аз сандагы шз менен эркин тил стандартына жооп бербесе, оц баа коюлат.
4. Шар окуу технологиясы.
"5" деген баа - бекем, шыктандыруусуз, жатка билип, экспрессивдYY окуй алса;
"4" деген баа - ырды жатка айтса, бирок окууда сeздeрдYн иретин eзгeртYYгe мYмкYндYк берсе, так эместиктерди e3 алдынча оцдой алса;
"3" деген баа - жатка окуп, бирок окуганда тексттин туруксуз ассимиляциясы байкалса коюлат.
"2" деген бала - окууда ырааттуулукту бузуп, текстти толук айтып, окуй албаса коюлат.
5. Ырды керкем окуу технологиясы.
Керкем окууга коюлуучу талаптар:
1. Логикалык басымды туура жайгаштыруу
2. Паузаларды байкоо
3. Темпти туура тандоо
4. Интонацияны туура сактоо
5. Катасыз окуу
"5" балл - бардык талаптар туура аткарылганда;
"4" балл - 1-2 талаптар аткарылбаса;
"3" балл - Yч талап боюнча каталар кетирилсе;
"2" балл - Yчтeн ашык талаптарда каталар кетирилсе; [6, 93 б.]
6. Ролдоштуруп окуунун технологиясы.
Ролдоштуруп окуу боюнча окуу талаптары:
1. СeздY e3 убагында окуп баштоо.
2. Интонацияны туура тандоо.
3. Катасыз окуу.
4. ^р^м окуу
"5" балл - бардык талаптар аткарылганда;
"4" балл - талап боюнча бир ката кетирилсе;
"3" балл - талап боюнча эки ката кетирилсе;
"2" балл - талап боюнча Yч ката кетирилсе.
7. Окуганын кайра айтып беруу технологиясы
"5" деген баа - окуган тексттин мазмунун eз алдынча, ырааттуу, негизги ойду калтырбай (деталдуу же кыскача, же план боюнча) кайталап айтып берип, суроого туура жооп берип, суроонун жообун тиешелYY окуу менен колдоону YЗYндYлeрдY билсе.
"4" деген баа - 1-2 ката, так эместиктерди кетирилсе, аларды eзY оцдой алса;
"3" деген баа - мугалимдин жетектeeчY суроолорунун жардамы менен окуяны кайталап айтып берсе, окугандын мазмунун ырааттуу жеткире албай, сYЙлeeдe катас кетирсе.
"2" деген баа - окуган текстинин мазмунун жеткире айтып бере албаса.
7 О
1 ч. 2 ч. 3.ч 4 ч. 1 ч. 2 ч. 3 ч. 4 ч.
1 класс - 10-15 15-20 20-30 - 20-25 25-30
2 класс 40 50 55 60 55 60 65
3 класс 65 70 75 80 75 80 85
4 класс 85 90 95 100 95 100 105
Класстар, милдеттуу децгээл, мумкун болгон децгээл:
2-класс: МилдеттYY децгээл:
Жатка айтуу - 10-12 ыр, 1-3 проза
2-класс: МYмкYн болгон децгээл:
Жатка окуу - 15-16 ыр, прозадан 4-5 YЗYндY.
8. Кеземелдее, баалоо багыттары жана функциялары
Адабий окууда окуунун жалпыланган кeрсeткYчтeрYн (академиялык компетенцияларды) атайлы, алар курстун максаттарына ылайык текшерYYгe жана баалоого жатат.
1. Окуу жендему. Yн чыгарып жана купуя окуй билYY, окуунун негизги тYрлeрYн (туура,шар, сезимдYУ, кор^мо^у) eздeштYPYY изилденYYЧY чыгармаларды толук кабыл алуунун жана TYШYHYYHYH гана эмес, ошондой эле дYЙнe жeнYндe маалымат алуунун шарты болуп саналат жана мектепте ийгиликтYY окуу YЧYн колдонулат.Ошондуктан бала бул мезгилде тeмeнкY компетенттYулуктeргe ээ болот.
Туура окуй алуу. Бул компетенттYYЛYк тeмeнкY компоненттерди камтыйт:
• адабий окуу боюнча башталгыч билим берYYHYн мазмунунун мамлекеттик стандартынын компоненти тарабынан сунушталган жана биздин программага киргизилген изилденген чыгармаларды билYY;
• адабий тYШYHYктeрдY TYШYHYY (предмет боюнча башталгыч билим берYYHYн милдеттYY минималдуу мазмуну менен аныкталган eлчeмдe), аларды колдонуу.
Китеп менен иштей билуусу (китептерди жанр, автор, тема ж.б. боюнча аныктоо жана тандоо), китептин элементтерин билYYCY.
^р^м чыгарманы сeз искусствосу катары кабыл алууну, чечмелeeнY (тYШYндYPYYHY) жана баалоону, башкача айтканда, бул искусствонун мыйзамдары боюнча (ар биринин мектеп окуучулары YЧYн жеткиликтYY децгээлде) окуу жылындагы камсыз кылуучу окуу иш-аракетинин шык-жeндeмдeрY. Биздин курс бул компетенттYYЛYктY окуунун биринчи курсунан тeртYнчY курсуна чейин eздeштYPYYгe eзгeчe ^нул бурат. Бул компетенттYYЛYк текст менен ар тараптуу иштeeгe негизделет, анын натыйжасы ар бир окуучунун окуу тажрыйбасын байытуу (анын окурман катары eсYYCY) жана эц негизгиси анын адабий-чыгармачылык жактан eнYГYYCY (ойлорун так жана образдуу айта 6^yy жана сeздeрдY сeз менен айтууга, ар TYPДYY жанрдагы eзYнуY мини - чыгармаларын тYЗYYгe ж.б.).
Ошентип, окуучулардын башталгыч адабий билим алуудагы жана eнYГYYCYндeгY ийгиликтери Yчилтик менен аныктаса болот: "Мен билем, тYШYнeм, колдоном".
Биз иштеп чыккан тесттик (учурдагы) жана текшерYYЧY (жыйынтыктоочу) тапшырмалардын системасы предмет боюнча окуучулардын негизги (милдеттYY) билимдерин, кeндYмдeрYн жана кeндYмдeрYн баалоого гана эмес, ошондой эле алардын билим берYY децгээлин аныктоого мYмкYндYк берет. Когнитивдик (YЙрeнYY жeндeмдYYЛYГY) жана окуу активдYYЛYГY, андан тышкары, инсандын чыгармачылык жeндeмдYYЛYктeрYHYн жана олуттуу психологиялык сапаттарынын eнYГYY динамикасын аныктоо (эрк, эмоциялар, eзYн-eзY ацдоо, башка адамдарга жана дYЙнeгe болгон мамиле, баалуулук багыттары, жана башкалар.)
Жалпысынан окуучулардын билиминин жана кeндYмдeрYHYн децгээлине мониторинг жYPГYЗYY жана баалоо системасы тeмeнкY функцияларды ишке ашырат:
• социалдык (ар бир окуучунун жеке жетишкендиктеринин программанын талаптарына ылайык келYYCYн аныктоого, окуучуларды жана алардын ата-энелерин окуудагы ийгиликти баалоонун багыттары жана критерийлери менен тааныштырууга мYмкYндYк берет, тесттин жыйынтыгы боюнча билим берYY жана таанып-билYY процессине таасир этYYЧY факторлор жана анын жеке мYмкYнчYЛYктерYн енYктYPYY перспективаларын аныктоо максатында окуучунун даярдык децгээлине);
• тарбиялык (мугалим ар бир окуучунун окуудагы жана енYГYYCYндегY ийгиликтеринин динамикасын, ошондой эле анын жеке сапаттарынын калыптанышын кеземелдейт; текшерYY жана кеземелдее иштеринин системасы текшерYYЧY гана эмес, окутуучу ролду да ойнойт; окуучуларды баалоо иш-чараларына тартуу алардын коркуу жана тынчсыздануусун бошотот, аларды ар кандай типтеги чечимдерди кабыл алууга жана татаал суроолорго жооп издееге Yндейт);
• билим беруучулук (мугалим материалды ездештYPYY децгээлин аныктайт, ийгиликтерди жана кемчиликтерди талдайт, окуу материалынын мазмунуна жана пландоосуна тYзетYYлердY киргизет; ар бир окуучу ез ишинин натыйжасын билип, кетирилген каталар менен таанышат, мурда эмнени тYШYнет билет, жана дагы эмнени кайталоо же андан ары YЙретYY керек) ;
• эмоционалдык-енуктуруу (ар бир окуучунун алынган натыйжага болгон эмоционалдык реакциясы - кубаныч, кайгы, кайдыгерлик - анын окуу мотивациясын кYчетYШY мYмкYн же езYне ишенбеечYЛYктY жана окууну каалабоочулукту пайда кылышы мYмкYн. ТекшерYY жана баалоо окууга стимул болушу YЧYн , ар бир окуучунун ийгилиги YЧYн жолго коюу, анын индивидуалдык езгечелYктерYн, эмгектин жыйынтыгын баалоодо мугалим менен классташтарынын достук жана объективдYY мамилесин эске алуу зарыл);
• калыптандыруучу езун-езу уюштуруучу жана иш-аракеттерди ез алдынча башкаруу (окуучулар езYн-езY кеземелдее жана езYн-езY баалоо кендYмдерге ээ болушат, ез каталарын керYп, аларды оцдоо, мугалимдин баасын кабыл алуу жана тYШYHYY; мугалим окуучулардын каталарын талдап, кере алат окуу процессин уюштуруудагы кемчиликтер жана кемчиликтерди жоюунун жолдорун тандоо) [7,
Жалпы корутунду. Жогоруда адабий окуу сабагындагы колдонулуучу баалоо технологияларынын системасы каралып, алар менен иштеенYн жана баалоонун критерийлери каралды. Текстти талдоодогу баа коюунун нормалары, аларды уюштуруунун методикалык шарттары анализденген. Адабий окуу сабактарындагы тексттин тYPY боюнча окуучунун жоопторун баалоонун технологииялары иштелген. Макаланын мындар аркы уландысы экинчи макалада каралып, жыйынтыкталмакчы.
81 б.].
АДАБИЯТТАР:
1. Абдухамилова Б.А., Ибраимова К., Рысбаев С.К., 3-класста Адабий окуу предметин окутууга карата мугалимдер YЧYн методикалык колдонмо.-Бишкек, 2013.-8 б.
2. Бекбоев И., Алимбеков А. Азыркы сабакты даярдап окутуунун технологиясы.-Бишкек, 2011.-10-92 бб.
3. Рысбаев С.К. Баланын китеп окуусун уюштуруунун технологиялыры.-Бишкек, 2022.-49 б.
4.Сакиева С.С.Башталгыч мектепте адабий окууга YЙретYYHYн методикасы: теориясы жана методикасы.-Бишкек, 2017.-71 б.
5. Турусбеков С., Бердибаев Э., Рысбекова Б., Сартбаев К. Башталгыч класста кыргыз тилин окутуунун методикасы.-Фрунзе, 1965.-14-22 бб.
6.Токтомаметов А.Д. Кыргыз башталгыч класстары YЧYн адабий окуу китебинин дидактикалык негиздери. Канд.дисс.авторефераты.- Бишкек, 1995.-93 б.
7. Башталгычкласстардынпрограммасы Кыргыз тили жанаадабий окуу.-Бишкек, 2022.-81 б.
