CC BY
0УДК. 37.012
окуу кендумдерун энуктуруу окутуунун сапатын
ЖОГОРУЛАТУУНУН ФАКТОРУ КАТАРЫ
Тургунова Дилрабо Мирзажановна, магистрант БабаевМарклен, п.и.к., доцент BabaevM@mail.ru Ош мамлекеттик университети, Ош, Кыргызстан
Аннотация. Макалада кенже мектеп окуучуларынын окуу квндYмдврYн калыптандыруусуна турт^ болгон педагогикалык шарттар талданып, сунушталынат. Педагогикалык шарттар окутуу менен тарбиялоонун максат, милдеттерин, мазмунун, усулдары менен уюштуруу тYрлврYн карайт. Ошондуктан «педагогикалык шарт» деген тYШYHYктY жалпы максатка жетишYY YЧYн тандалган окутуунун мазмунун, методдорун, ыкмаларын тандоо, пландаштыруу жана ишке ашыруу деп тYШYнсв болот. Окуу квндYмдврYHYн внYгYYCYнв окуучулардын окуп-YйрвнYYCYHYн взгвчвлYгY негиз катары кызмат кылат. Макалада аныкталган Yч педагогикалык шарттын чечмелввCY сунушталынат: 1) Окутуу процессинде окуучунун маалыматты кабыл алуусунун тYрлврYн эске алуу. 2) Окуунун формаларынын ар тYрдYYЛYгYн колдонуу. 3) «Окуганга чейин-окуу учурунда-окугандан кийин» методикалык концепциясы боюнча иштвв.
ТYйYндYY свздвр: вспYPYм курак, окуу квндYмдврY, педагогикалык шарттар, калыптандыруу, ата-энелердин катышуусу, маалыматты кабыл алуунун тYрлврY'■ кврYY (визуалдуу), угуу (вербалдуу), кыймыл (кинестетикалык), логика, окуунун формаларынын ар тYрдYYЛYгY■■ YлгYЛYY, биргелешип, башкарып жана вз алдынча окуу.
РАЗВИТИЕ УЧЕБНЫХ НАВЫКОВ КАК ФАКТОР ПОВЫШЕНИЯ
КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ
Тургунова Дильрабо Мирзажановна, магистрант Бабаев Марклен, к.п.н., доцент BabaevM@mail.ru Ошский государственный университет,
Ош, Кыргызстан
Аннотация. В статье предлагается анализ педагогических условий, способствующих формированию навыков чтения учащихся подросткового возраста. Педагогические условия рассматривают цели, задачи, содержание, методы и виды организации процесса обучения
и воспитания. Поэтому понятие «педагогическое условие» можно понимать как выбор содержания, методов и приемов обучения, их планирование и реализация. В статье раскрывается содержание предложенных трех педагогических условий: учет разных видов восприятия информации учащихся в процессе обучения; применение разных форм чтения, внедрение методической концепции «до чтения - во время чтения - после чтения». Ключевые слова: подростковый возраст, навыки чтения, педагогические условия, формирвоание, участие родителей, виды восприятия информации: зрение (визуальная), слышать (вербальная), движение (кинестическая), аналитическая (логика), разнообразие форм чтения: образцовое, совместное, управляемое и самостоятельное чтение.
DEVELOPMENT OF LEARNING SKILLS AS A FACTOR OF INCREASING THE QUALITY OF EDUCATION
Turgunova Dilrabo Mirzazhanovna, undergraduate BabaevMarklen, Ph.D., Associate Professor
BabaevM@mail.ru Osh State University, Osh, Kyrgyzstan
Abstract. The article offers an analysis of pedagogical conditions that contribute to the formation of reading skills of adolescent students. Pedagogical conditions consider goals, objectives, content, methods and types of organization of the process of training and education. Therefore, the concept of "pedagogical condition" can be understood as the choice of content, methods and techniques of teaching, their planning and implementation. The article reveals the content of the proposed three pedagogical conditions: 1) Accounting for different types of perception of student information in the learning process. 2) The use of different forms of reading. 3) Implementation of the methodological concept "Before reading - while reading - after reading".
Key words: adolescence, reading skills, pedagogical conditions, parenting, parental involvement, types of information perception: to see (visual), to hear (verbal),to move (kinestic), analytical (logic), a variety offorms of reading: exemplary, collaborative, guided and independent reading.
КиришYY• Окуу кeндYмдeрYн ohyktypyY - заманбап билим 6epYYHYH бирден бир негизги кeйгeЙY. Окуу жана сабаттуулуктун децгээли тыгыз байланышта, себеби сабаттуулук окуу YЧYн керек, ал эми окуу сабаттуулукту e^KTYpeT. ИзилдeeлeрдYн талдоосу Кыргызстан сабаттуулуктун децгээли боюнча eнYккeн eлкeлepдYн арасынан артта калганын кYбeлeндYpeт. Мисалы, 6 жаштагы балдардын сабаттуулуктун эц бийик децгээли Канадада - 32%, Россияда - 14% (2003), 10 жаштагы балдардын сабаттуулугунун эц бийик децгээли Англияда - 24%, Россияда - 8% (2003), Кыргызстанда кeпчYЛYк
окуучулардын билим децгээли мамлекеттик билим 6epYY стандартынын талабына жооп бербейт [6, 2-б.].
Ар бир адамдын окуу кeндYMYHYн калыптануу децгээли окуунун терт езектуу факторунун биргелешкен таасири менен аныкталат: дайыма окууга муктаждыгынын калыптанышы, маалыматтын жеткиликтYYЛYГY, китептердин жеткиликтYYЛYГY, мазмундун жеткиликтYYЛYГY.
Материалды изилдее методдору. Кептеген eнYккeн елкелерде сабаттуулук жана окуу кeндYMYн eнYктYPYY боюнча комплексттик улуттук программалар бар. Мындай программалар кeпчYЛYк калк активдYY окурмандардын курамына кошулушуна тYрткY берет. Окуу жана сабаттуулукту eнYктYPYY - бул педагогикалык гана кейгей эмес, бул маанилYY долбоор жана жалпы мамлекеттин милдети.
Заманбап билим берYY окуу кeндYMYн басма сез текстин окуунун автоматташтырылган билгичтиги катары тYШYнeт, бул кабыл алынган чыгарманын (маалыматтын) идеясын ацдап-тYШYHYYHY жана окулганга ез мамилесин калыптандырууну билдирет. 0з кезегинде, мындай окурмандык ишмердYYЛYк тексттин YCTYнeн окуганга чейин, окуу процессинде жана окугандан кийин ой жYГYртYY билгичтигине ээ болушун болжолдойт. Дал ушул мыкты окуу кeндYMYнe негизделген «олуттуу окуу» баланы маданий салт менен тааныштыруунун, окуу дYЙнeсYнe CYЦГYп кирYYHYн жана анын инсандыгын eнYктYPYYHYн каражаты болуп калат. Ошол эле учурда, окуу кeндYMY - башталгыч мектепте дагы, орто мектепте дагы ийгиликтYY окуунун ачкычы экендигин, ошондой эле заманбап адам туш болуп жаткан кубаттуу маалымат агымында багыт алуунун ишенимдYY каражаты экендигин унутпоо керек. влкеде^ социалдык-экономикалык кырдаалдын eзгeрYШYнe байланыштуу коомго жацы билимге ээ болуп, аны ар кандай ишмердуртукте колдоно алган адам керек.
Жыйынтыктар жана талкуулар. Окуу - бул билимдин булагы, баланын таанып-билYY жана CYЙлee жeндeмдYYЛYктeрYн, ошондой эле чыгармачыл кYЧYн eркYндeтYY жолу. Окуу - баланын адеп-ахлактык жана эстетикалык тарбиялоонун жана eHYOTYPTYHYH KYЧTYY каражаты. Окуу билгичтиктери жана кeндYмдeрY акыл-эс ишмердYYЛYГYHYн TYPY катары жана eзYн-eзY eHYOTYPTYHYH жана eзYн-eзY тарбиялоонун каражаты катары да калыптанат. Окуучулардын ийгиликтYY окуусу окуу кeндYMYнeн кез каранды.
Калыптанбаган окуу кeндYMY бардык сабактар боюнча ийгиликтуу
окууга тоскоол болот, анткени окуу - жалпы окуп-YЙрeнYY кeндYMY. Ар кандай мамилелерди колдонсо дагы, кeпчYЛYГYндe мугалим менен ата-энеге балага окугандарын тYШYHYYгe YЙрeтYY, окууга болгон туруктуу кызыгуусун жана ез алдынча окууга болгон муктаждыгын калыптандыруу eтe кыйынга турат. Ал эми чечилбеген кeйгeй - бул мектептеги ийгиликсиздикке жана жалпы эле ийгиликсиздикке тYЗ жол. Мектептин, e3re4e башталгыч мектептин эц маанилYY милдеттеринин бири - кийинки бардык билим берYYHYн фундаменти жана негизинен гуманитардык циклдин предметтерин eздeштYPYY мYмкYнчYЛYГY болуп саналган ар бир окуучуда толук кандуу жана кылдат eздeштYPYЛгeн окуу кeндYMYн калыптандыруу.
Эми кeндYм деген эмне экендигин терецирээк карап кeрeлY. Билгичтиктер менен кeндYмдeр бири-бири менен e3 ара байланышта, педагогикада аларды айырмалоо адатка айланган. Бирок окумуштуулар алардын мамилелери жeнYндe бир пикирге келишкен жок. Ар бир TYШYHYKTYH аныктамасына кайрылалы. Билгичтик - бул ац-сезимдуу аткарылган аракет. КeндYм - бул автоматизмге чейин жеткирген аракет, билгичтиктин жогорку даражасы [2].
Ушундан улам аны eздeштYPYYДe жогорку децгээлге жеткирилген окуу билгичтиги акырындык менен окуу кeндYMYнe eтeт деген жыйынтык чыгарса болот. «КeндYм - бул узак убакыт бою уюштурулган кeнYГYYлeрдYн натыйжасында иштелип чыккан автоматташтырылган аракеттер», - деп белгилейт М.Р. Львов [5, 13-б.]. «Окуу кeндYMY» термини менен катар «окуу техникасы» деген TYШYHYK колдонулат. Окуу техникасы - бул окуу ыкмасы, темпи жана анын тууралыгы. Окуу техникасы жана TYШYHYY окуу процессинин эки тарабы катары каралат. Техника - бул окуганын TYШYHYYHYH ажырагыс бeлYГY. Ал эми окуунун негизги максаты болуп TYШYHYY эсептелет, - деп жазат Т.Г. Егоров [3, 12-б.].
Окуу кeндYMYнe тeмeнкYдeй 4 компонент кирет: туура окуу, шар окуу, тYШYHYп (ац-сезимдYY) окуу, кeркeм окуу. Бул компоненттердин арасында алдыцкы орунда тYШYHYп (ац сезимдYY) окуу турат. ТYШYHYп (ац-сезимдуу) окуу - автордун ниетин ацдаптYШYHYY, ушул идеяны жYзeгe ашыруучу ^р^м каражаттарды TYШYHYY окуган нерсеге болгон eз мамилецди TYШYHYY деп чечмеленет. ТYШYHYп (ацсезимдуу) окуу зарыл турмуштук тажрыйбадан, сeздeрдYн лексикалык маанисин тYШYHYYДeн, алардын шайкештигинен жана бир катар шарттардан кeз каранды. ТYШYHYп (ац-сезимдуу) окуу тилдин ар бир бирдигинин: сeздeрдYн, сeз айкаштарынын, CYЙлeмдeрдYн маанисин TYШYHYY
менен тыгыз байланыштуу. Текстти TYШYHYY окуучулардын окуу техникасын eздeштYргeндYГYн жана учурдагы окуу процесси кыйынчылыксыз етет деп болжолдойт [3, 12-б.].
Окуучулар текстти TYШYHYП (ац-сезимдYY) окушу YЧYн, талдоо мазмун жана керкем каражаттар тарабынан жYргYЗYлeт. Ошентип, TYШYHYП (ацсезимдYY) окуунун эц негизги шарты - анын мазмунун TYШYHYY [1].
Туура окуу - бул окулган нерсенин маанисине таасир этYYЧY катасыз окууну билдирет. Туура окууну калыптандыруу эки багытта жYрeт:
1-багыт: ^pyy (визуалдык) кабыл алууну eркYндeтYYгe, дем алууну женге салууга жана артикуляциялык аппаратты eнYктYPYYгe багытталган белгилYY бир машыгуу кeнYГYYлeрYн пайдалануу;
2-багыт: керкем чыгармаларды окуп-YЙрeнYYДe кеп жолу кайталап окуу принцибин колдонуу.
Бул окуу компоненттеринин бардыгы бири-бирине байланыштуу жана бири-биринен кез каранды. Ошентип, окуучуну окуганга YЙрeтYY процесси окуу кeндYMYHYн бардык терт компонентинин YCTYнeн бир мезгилде иштeeнY эске алуу менен, ушул компоненттердин бардыгын комплексттYY жана тыгыз ез ара байланышта калыптандыруу менен, курулушу керек. Окуганга YЙрeтYYHYн негизги милдети - балдарда бул кeндYмдeрдY калыптандыруу.
Окууга YЙрeнYY процесси шар окууну, муун боюнча окуй 6ktyyhy калыптандыруудан башталат. Андан соц толук сездер менен окуу жYрeт. Окуу процессинин динамикасына байкоо жYргYЗYY тeмeнкY жыйынтык чыгарууга MYMKYHДYK берет: шар окуу канчалык жогору болсо, окуганын TYШYHYY ошончолук жакшы болот, башкача айтканда, тууралыкты шарттоочу ац-сезимдYY окуу. Ушул Yч сапаттын негизинде окуу кeндYMYн тYЗгeн чынжырдын эц татаал звеносу катары керкем окуу калыптанат.
Окуу кeндYMYн калыптандыруу процессин башкаруу темен^ шарттарды аткарууда mym^h болот:
- бул кeндYмдY калыптандырууда кабыл алуу, эс тутум, ой жYГYртYY сыяктуу маанилYY психикалык процесстердин eнYГYYCYнe таянуу керек;
- окуу процессин баланын сабакка, окууга жана жалпысынан китепке кызыгуусу калыптанышы YЧYн куруу керек.
Демек, класстан класска шар, TYШYHYП окуу кeндYмдeрYн eркYндeтYY жана eнYктYPYYHYн YCTYнeн системалуу, максаттуу иш керек.
Окуу кeндYMY тeмeнкYдeй эки тараптан курулат: а) окуунун техникалык
тарабы; б) окуунун мацыздык тарабы. Окуунун техникалык тарабы тeмeнкY аспекттерден турат: окуу ыкмасы, окуу темпи (ылдамдыгы), окуу ылдамдыгынын динамикасы (жогорулашы), окуунун тууралыгы.
Окуунун мацыздык тарабына: окуган чыгарманы (маалыматты) TYШYHYYCY жана кeркeмдYYЛYГY кирет.
Эц башкысы, окуганын TYШYHYY, анткени бала окууну маалымат алуу YЧYн курал катары пайдаланууга Yйрeнeт, бул процесс кeндYм децгээлине жетиши YЧYн окуганга YЙрeнYY керек, б.а. автоматизмге алып келген билгичтик.
Окумуштуулардын изилдeeлeрYHYн негизинде тeмeнкY окуу билгичтиктерин бeлYп кeрсeтYYгe болот:
- негизги нерсени тексттен бeлYп алуу, ал ким же эмне жeнYндe экендигин TYШYHYY, татаал жана керектYY маалыматты бeлYп кeрсeтYY билгичтиги;
- подтексттин маанисин TYШYHYY;
- тексттик талдоо, б.а. тексттин ар кайсы бeлYктeрYн салыштыруу;
- аракеттерди eз тажрыйбасына которуу;
- текстти чечмелee: керектYY маанини чыгаруу;
- окугандар боюнча ой жYГYртYY, eз ойлорун билдирYY;
- текстке баа берYY, автордук позицияны кeрYY, чыгарманын жалпы маанайын сезYY, окугандарга болгон eз мамилесин калыптандыруу жана eз тандоосун TYШYHДYPYY [4, 5-б.].
Окуу билгичтиктерин жогорку децгээлде eздeштYргeндe гана, алар окуу кeндYмдeрYнe eтYYгe жeндeмдYY боло алышат.
Корутунду. Мына ошентип, окуу кeндYмдeрYн eнYктYPYY окутуунун сапатын жогорулатуунун фактору боюнча педагогикалык адабияттарды талдоо бизге кээ бир жалпы жыйынтыктарды чыгарууга MYMKYHЧYЛYK берет.
Окуучу YЧYн окуу процесси - бул татаал, алгылыктуу оор процесс, анын элементтери бири-бири менен eTe эле начар байланышта болбостон, eз алдынча, eздYк кыйынчылыктарды алып келет. Окутуудагы ийгиликтин ачкычы - балада кабыл алуу, эс тутум, ой жYГYртYY жана CYЙлee сыяктуу eTe маанилYY таанып-билYY процесстеринин eнYГYYCYнeн кeз каранды.
ТYШYHYп (ац-сезимдYY) окуу кeндYмдeрYн ийгиликтYY eздeштYPYY YЧYн мугалим класста белгилYY бир иштee режимин камсыз кылышы керек:
- окуу кeнYГYYлeрY кун сайын болушу керек;
- окуу YЧYн тексттерди тандап алуу кокусунан эмес, балдардын
психологиялык eзгeчeлYктeрYн жана тексттердин адабий eзгeчeлYктeрYн эске алуу менен ЖYPГYЗYЛYШY керек;
- туура эмес окуунун алдын алуу YЧYн системалуу иш жYргYЗYЛYШY керек;
- окуу учурунда кетирилген каталарды оцдоонун максатка ылайыктуу системасы пайдаланышы керек;
- YH чыгарбай окууга YЙрeтYY атайын уюштурулуп, бир нече кадамдарды камтышы керек: шыбырап окуу, окулуп жаткан нерсенин YHCYЗ артикуляциясы, «тынч окуу» (ичинен CYЙлee планында), иш жYЗYндe yh чыгарбай окуу.
Адабияттар
1. Давыдов А. А., Эльконин Д. В. Генезис и развитие личности в детском возрасте // Вопросы психологии. - Москва, 2020. - №12. - С. 22-23.
2. Даль В.И. Большая российская энциклопедия [Электронная версия]. - Москва, 2016.
3. Егоров Т. Г. Психология овладения навыком чтения. - Москва, 2013. - 264 с.
4. Келгиле окуйбуз: Башталгыч класстардын окуучуларынын окуу кeндYмдeрYн eHY^TYPYY YЧYн колдонмо. - Бишкек, 2018. - 68 б.
5. Львов М.Р. Школа творческого мышления: учебное пособие. - Москва: Дидакт, 2018. -288 с.
6. Эсенгулова М., Усупова М. Башталгыч класстардын окуу кeндYмдeрYн жакшыртуу боюнча ресурстук материал. - Бишкек, 2014. - 41 б.
