Научная статья на тему 'АБУ ЖАЪФАР ТЕРМИЗИЙ ТАРИХИЙ МАНБАЛАРДА'

АБУ ЖАЪФАР ТЕРМИЗИЙ ТАРИХИЙ МАНБАЛАРДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
28
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МУҲАДДИС / ТАФСИР / НАқЛИЙ / РОВИЙ / САНАД / БАғДОД / МИСР / ТЕРМИЗ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Улжаев У.Қ.

Ушбу мақолада термизийлар меросини ўрганишда муҳим манба бўлган Абу Жаъфар Термизийнинг ҳаёти ва илмий мероси ҳақида мулоҳаза юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABU JAFAR TERMIZI IN HISTORICAL SOURCES

Resume: This article discusses the life and scientific legacy of Abu Jafar al-Termizi, an important source in the study of Tirmidhi's legacy.

Текст научной работы на тему «АБУ ЖАЪФАР ТЕРМИЗИЙ ТАРИХИЙ МАНБАЛАРДА»

Улжаев У.Ц.

Имом Термизий халцаро илмий-тадцицот маркази АБУ ЖАЪФАР ТЕРМИЗИЙ ТАРИХИЙ МАНБАЛАРДА

Аннотация: Ушбу мацолада термизийлар меросини урганишда мууим манба булган Абу Жаъфар Термизийнинг уаёти ва илмий мероси уацида мулоуаза юритилади.

Таянч сузлар: Мууаддис, тафсир, нацлий, ровий, санад, Багдод, Миср, Термиз.

Ulzhaev U. researcher hadith study department Imam Termizia International Research Center

ABU JAFAR TERMIZI IN HISTORICAL SOURCES

Resume: This article discusses the life and scientific legacy of Abu Jafar al-Termizi, an important source in the study of Tirmidhi's legacy.

Key words: muhaddis, tafsir, transport, Ravi, sanad, Baghdad, Egypt, Termez.

Жахон микёсида термизлик алломалар ва уларнинг илмий меросини урганадиган олимлар талайгина. Улар мазкур алломаларнинг нафакат илмий хаётини, балки улар колдирган илмий меросни хам астойдил урганишади. Аслида утмишда яшаб утган алломаларнинг колдирган меросини урганиш машаккатли иш булиб, хар доим хам самара беравермайди. Тарихий манбалардан канчалик изланиш олиб борманг, матнлар ва хадис санадлари орасида уларнинг факат номини учратасиз. Мазкур алломаларнинг аксариятидан бизгача асарлари етиб келмаган. Термизий нисбаси билан танилган алломаларнинг айримлари илмий мероси билан танилган булсада айримларидан бир-икки асар бизгача етиб келган. Ана шундай алломалардан бири шубхасиз, Абу Жаъфар Термизийдир.

Алломанинг тулик исми Мухаммад ибн Ахмад ибн Наср Термизий (200-295/816-907) булиб, "Абу Жаъфар" куняси билан машхурдир. Унинг бобоси Наср асли термизлик булгани учун "Термизий" нисбаси билан танилган. Абу Жаъфар Термизий хакидаги хабарлар манбаларда мавжуд булиб, унинг тугилган йили ва вафоти, яшаган шахри, илм излаб борган шахарлари, устоз-шайхлари, ундан ривоят килган шогирдлари ва асарлари хакида аник маълумотлар учрайди. У хакида маълумот берувчи манбаларнинг барчаси тарих ва ровийлар тарожими тугрисидаги машхур

асарлардир. Абу Жаъфар Термизийнинг хаёти ва илмий мероси хакида купрок Хатиб Багдодий узининг "Тарихи Багдод", Захабий узининг "Сияру аълом ан-нубало" асарларида маълумот бериб утган.

Абу Жаъфар Термизий Багдодда яшаб, асосан шу шахарда илм олиб, кейин бошка шахарларга илм сафарига чикканлиги тугрисида Захабий: "Мухаммад ибн Ахмад ибн Наср Термизий Шофиъий Зохид икки юз биринчи хижрий санада тугилган булиб, илм талабида сафарга чикди ва Яхё ибн Букайр Мисрий (ваф. 231/845), Юсуф ибн Адий Куфий (ваф. 232/846 вафоти Мисрда), Иброхим ибн Мунзир Хизомий Маданий (ваф. 236/850), Яъкуб ибн Хумайд ибн Косиб Маданий (ваф. 240/854) ва Убайдуллох Каворирийлардан (ваф.235/849) хадис ривоят килди, Имом Шофиъий издошлари билан фикх илмида етук даражага етишди ва ушбу мазхабнинг юзи эди" деб зикр килади [1: 13/545].

Абу Жаъфар Термизийнинг илм излаб бошка юртларга сафар килиши хакида айтиш мумкин-ки, у узи яшаган Багдод шахрида зарурий барча илмларни олиш баробарида илм излаб Мисрга бориб бир муддат яшаган ва яна Багдодга кайтиб келган. Шунингдек, Куфа, Басра, Х,ижоз (Макка ва Мадина) каби жойларга хам сафар килиб, у ерларда хам илм туплаган. У узи хакида, Мадинада масжиди Набавияда Пайгамбар соллоллоху алайхи васалламни тушида куриб, шу туш таъсирида Мисрга бориб, Имом Шофиъийнинг фикхий масалаларини ёзгани тугрисида сузлайди [2:233-235].

Абу Жаъфар Термизий мухаддис булишига карамасдан фикх илмида хам самарали ижод килган. У узи хакида: "Йигирма туккиз йил хадис ёздим" [2: 233-235] дейди. У Имом Шофиъий (150-204/767-820) мазхаби издошларидан булиб, унинг шогирдлари билан бирга фикхга оид асарларини ёзгани хам ривоят килинади. Хатиб Багдодий Абу Жаъфар Термизийдан шундай ривоят килади: "Йигирма туккиз йил хадис ёздим ва Имом Молик мазхабига оид масалаларни эшитдим" [2: 233-235].

Абулкосим Табароний (ваф.360/971) узининг "Муъжам" асари билан машхур булиб, бу асарда аллома барча мухаддис ва ровийларнинг ривоятини уларнинг исмини ва улардан ривоят килинган хадисларни алифбо тартибида келтиради. Асарда "Мухаммад" исмли ровийлар руйхатида Мухаммад ибн Ахмад ибн Наср Термизий хам булиб, унда ундан зиёд хадислар ривоят килинган.

Ахмад ибн Комил асарларида Абу Жаъфар Термизийдан хам ривоят килган булиб, у хакида мактовли сузларни келтирган: "Абу Жаъфар Термизий, унга эргашиладиган имом, зохид, художуй, каноатли ва кадри улуг киши эди" [2:1/365-366].

Абу Жаъфар Термизийни эътироф этиб, ундан ривоят килган яна бир шогирди кози Абулхусайн Абдулбокий ибн ^ониъ ибн Марзук ибн Восик Багдодийдир. У бизгача етиб келган "Муъжам ас-сахоба" асарининг муаллифидир [10:128].

Абу Жаъфар Термизийнинг бизгача етиб келган асари тафсирга оид булиб, улар табаъ тобиъинлардан сабок олган алломалар Яхё ибн Ямон (117-189/735-805), Нофиъ ибн Абу Нуъайм (вафоти 136/754), Муслим ибн Холид Занжий (вафоти 180/797) ва Ато Хуросоний (вафоти 135/753) лардан ривоят килган. Ушбу турт муфассир таникли ровий ва шайхлардан илм олган ва "тафсир бил-маъсур" (наклий ривоятга асосланган тафсир)га доир хадис ривоятларни узларида жамлагани сабабли "муфассир" деб эътироф этилган.

Ушбу асарни доктор Хдкмат Башир Ёсин Мадинада Абу Жаъфар Термизий ривоят килган кадимий нусха устида илмий тадкикот ишларини олиб бориб, 1408/1988 йилда нашр килдирган. Асарнинг тавсифи, хусусияти хакида доктор куйидагиларни ёзади: "Куръони каримни урганишда "тафсири бил-маъсур" йуналишидаги китобларининг урни каттадир. Чунки ушбу тафсирнинг хар бир кисми асрлар давомида муфассир имомлар томонидан ривоят килиниб келган "тафсири бил-маъсур" биносининг асоси, дастлабки куйилган гиштлари хисобланади" [9:5].

Абу Жаъфар Термизийнинг хаёти, яшаш тарзи факирона булиб, у умри давомида уз эхтиёжини бировга айтмаган ва хокисор булган. У факих, фозил, художуй, такволи, хамда сийрати тугри киши эди. У илм ва фазл ахлидан булган сика (ишончли ровий) ва дунёда зохидлардан эди. Доракутний дейди: "У сика, амин (ростгуй) ва пархезкор эди". Ирокда шофиъийлар ичида унингдек бош ва художуй, такводор киши йук эди. У таомни кам ейдиганлардан булиб, факр, сабр, такводорликда хамда факирликка сабр килишда азимат холида, яъни мубох ва рухсатлардан тийилувчи эди. Иброхим Сарий Зажжожийнинг хабар беришича, унга бир ойда бор-йуги турт дирхам келар, у эса хеч кимдан хеч нарса сурамас эди. Мухаммад ибн Мусо ибн Хдммоднинг хабар беришича, у ун неча кунда, ёки ун етти кунда беш булак ёки уч булак билан овкатланарди. У: "Бу холда кандай амал киласан?" дейилганди: У дедики: "Менга ундан (турт дирхамдан) бошкаси йук эди. Унга шолгом сотиб олардим ва хар куни биттадан ер эдим" [2:1/365-366].

Манбаларда келишича, у 200 йилнинг зулхижжасида / 816 йилнинг августида тугилган. Вафоти хакида дейилади: "Факих Абу Жаъфар Термизий икки юз туксон бешинчи йил мухаррамда (295/907 йил октябр) вафот этди". Захабийнинг хам кайд этишича, Абу Жаъфар Термизий, унга эргашиладиган имом, зохид, вараъ эгаси, каноатли ва кадри улуг киши эди[1:13/545].

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, "Термизий" нисбаси билан ижод килган алломаларни илмий меросини чукур урганиш, уларнинг маънавий меросини келажак авлод ёшларимизга етказиш, фарзандларимизни алломалармиз колдирган бой илмий мерос мухитида тарбиялаш, уларнинг хаёт тарзи ва колдирган асарларини чукур илмий

асосда урганиш, биз тадкикотчиларнинг максадли вазифаларимиздан биридир. Абу Жаъфар Термизийнинг хаёти ва илмий меросига назар ташласак, унда Куръони карим тафсири, хадислар, сахоба, тобиъин ва табаъ тобиъинларнинг сузларини наклий сахих ривоятлар асосида баён этади. Х,ар бир мавзуни далиллар билан ёритиб беришга харакат килади. Унинг ривоят килган тафсири узининг кадимийлиги ва наклий эканлиги билан ахамиятлидир. Бу асарни урганиш асносида дастлабки пайдо булган китъа (парча) куринишидаги наклий тафсирларни тарихини билиб оламиз. Х,ижрий учинчи асрда исломий илмлар каторида тафсир илми ривожланиш боскичида термизлик алломаларнинг иштирок этиши биз учун кувонарли холдир. Абу Жаъфар Термизий каби алломаларни илмий меросини урганиш янгидан-янги илм кирраларини очиш имконини беради.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Шамсиддин Абу Абдуллох Мухаммад ибн Ахмад ибн Усмон ибн Каймаз Туркманий Дамашкий Захабий. Сияру аълом ан-нубало.- Байрут: "Муассасат ур-рисола" 1993.

2. Ахмад ибн Али ибн Собит Хатиб Багдодий. Тарихи Багдод. Байрут: "Дор ал- гарб ул-Исломий", 2001.

3. Сулаймон ибн Ахмад Табароний. Муъжам ул-авсат. Кохира: "Дор ал-харамайн", 1994.

4. Абу Х,афс, Умар ибн Ахмад ибн Шохин. Ат-Таргиб. Ар-Риёд: "Дору ибн ал-Жавзий", 1995.

5. Абу Мухаммад Абдурахмон ибн Идрис, Ибн Абу Х,отим. Ал-Жарх ва-т-таъдил. Байрут: "Дор ат-турос ал-арабия", 1952.

6. Умар Ризо Кахола. Муъжам ул-муаллифин. Дамашк: "Матбаъат ат-тараккия", 1957.

7. Тожиддин Абу Наср Абдулваххоб ибн Али ибн Абдулкофий Субкий. Табакот уш-шофиъийят ул-кубро. - Кохира: "Х,ижр", 1992.

8. Доктор Х,икмат Башир Ёсин. Ал-Жузъу фихи тафсир ул-Куръан ли-Яхё ибн Ямон ва тафсир ли-Нофиъ ибн Абу Нуъайм ва тафсир ли-Муслим ибн Холид Занжий ва тафсир ли- Ато Хуросоний би-ривоят Абу Жаъфар Мухаммад ибн Ахмад ибн Наср Термизий. Х,икмат Башир Ёсин тадкики. Китоб мукаддимаси.Мадина: "Ал-мактаба ад-дор", 1988.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.