Научная статья на тему 'АБУ ҲОМИД ҒАЗЗОЛИЙ ВА ИММАНУИЛ КАНТ АХЛОҚИЙ ҚАРАШЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ'

АБУ ҲОМИД ҒАЗЗОЛИЙ ВА ИММАНУИЛ КАНТ АХЛОҚИЙ ҚАРАШЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

69
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ғарб тамаддуни / Шарқ ренессанси / трансцендентал / априори / апостериори / гўзаллик ва улуғворлик / уйғунлик / эстетик завқ / Western civilization / Eastern Renaissance / transcendence / a priori / a posteriori / beautiful and sublime / harmony / ethical ideal.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Феруза Ғайбуллаевна Бозарова

Мақолада Абу Ҳомид Ғаззолий ва Иммануил Кант ахлоқий эстетик қарашлари илмий-назарий жиҳатдан ўрганилди. Мусулмон Шарқи ва Ғарб тамаддуни даҳоларининг илмий меросига миллий маданий меросимизни чуқур ўрганиш долзарблиги, умуминсоний ва замонавий цивилизация тарихида тутган ўрни ва ролига холис баҳо бериш нуқтаи назаридан ѐндашилиб, шарқ ва ғарб фалсафий тафаккури тарихидаги маданиятлараро мулоқот асосидаги илмий ривожланиш тенденциялари очиб берилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHARAKTERISTICS ETHICAL VIEWS OF ABU HAMID GHAZALI AND IMMANUEL KANT

The article examines the ethical views of Abu Hamid Ghazali and Immanuel Kant from a philosophical point of view. A scientific and philosophical approach to the heritage of the geniuses of the East and the West is carried out based on the relevance of in-depth research of the national heritage, the determination of an objective assessment of its place and role in modern civilization, the trends of scientific development are determined on the basis of an intercultural dialogue of philosophical thinking of the West and the East.

Текст научной работы на тему «АБУ ҲОМИД ҒАЗЗОЛИЙ ВА ИММАНУИЛ КАНТ АХЛОҚИЙ ҚАРАШЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ»

АБУ ХОМИД ГАЗЗОЛИЙ ВА ИММАНУИЛ КАНТ АХЛОКИЙ КАРАШЛАРИНИНГ УЗИГА ХОС ЖИХАТЛАРИ

Феруза Гайбуллаевна Бозарова

Ал-Бухорий университети доценти в.б., (PhD)

АННОТАЦИЯ

Маколада Абу Хрмид Газзолий ва Иммануил Кант ахлокий эстетик карашлари илмий-назарий жихдтдан урганилди. Мусулмон Шарки ва Гарб тамаддуни дахрларининг илмий меросига миллий маданий меросимизни чукур урганиш долзарблиги, умуминсоний ва замонавий цивилизация тарихида тутган урни ва ролига холис бахр бериш нуктаи назаридан ёндашилиб, шарк ва гарб фалсафий тафаккури тарихидаги маданиятлараро мулокот асосидаги илмий ривожланиш тенденциялари очиб берилди.

Калит сузлар: Гарб тамаддуни, Шарк ренессанси, трансцендентал, априори, апостериори, гузаллик ва улугворлик, уйгунлик, эстетик завк.

CHARAKTERISTICS ETHICAL VIEWS OF ABU HAMID GHAZALI AND

IMMANUEL KANT

The article examines the ethical views of Abu Hamid Ghazali and Immanuel Kant from a philosophical point of view. A scientific and philosophical approach to the heritage of the geniuses of the East and the West is carried out based on the relevance of in-depth research of the national heritage, the determination of an objective assessment of its place and role in modern civilization, the trends of scientific development are determined on the basis of an intercultural dialogue of philosophical thinking of the West and the East.

Keywords: Western civilization, Eastern Renaissance, transcendence, a priori, a posteriori, beautiful and sublime, harmony, ethical ideal.

Кадимдан халкларнинг маданияти ривожини фан-таълим, санъат, эътикод, урф-одат, динга асосланувчи юксак ахлок ташкил килган. Маданият дурдоналари, шунингдек инсониятга туширилган Мукаддас китобларнинг барчаси, хусусан Куръон Карим хам аслида Аллох томонидан белгилаб берилган хаётий коидаларни уз ичига олган универсал ахлокий маданият кодексидир. Улдирманг,

April, 2022

280

угирлик килманг, оилавий садокатни бузманг, адолатсизлик килманг, бировнинг хаккини еманг ва х. каби абадий чакириклар илохий хикмат билан абадий кудратга эга. Бунга амал килинганда, Худо белгилаган йулдан юрилса бу ва кейинги хаётда мукофот олажак, агар амрларга буйсунилмаса мукарар жазосини олажак. Бинобарин, шундай рационал ва ахлокий танловда хар кандай окил киши уз дини ургатган ахлок коидаларига амал килади. Аксинча булсачи... Гарбда "маърифатпарварлик" деб аталувчи буюк маданий харакатга олиб келган илмий инкилоб натижасида зиёлилар катлами орасида илгари кабул килинган диний таълимотлар таназзулга юз тута бошлади.

Ижтимоий онгнинг бундай трансформацияси ахлокшунос файласуфлар олдига: Агар дин ахлокий эътикодларнинг хакконийлигини тасдиклаш учун асос булмаса, ундан ташкари яна кандай асос булиши мумкин? деган масалани кундаланг килиб куйди. Агар Ницше айтганидек, Худо йук булса, унда яхши одамлар мукофотланишини ва ёмонлар жазоланишини асослайдиган универсал мезон, яъни Адолат кафили ким булади!? Бундай холда ким яхши булишни хохлайди!? Уз даврида шотландиялик ахлокшунос Александр Макинтайр буни "Маърифат муаммоси" деб бежизга айтмаган. Турли китъаларда яшаб ижод килган ахлок файласуфлари, хусусан Абу Х,омид Газзолий ва Иммануил Кант хам ахлок нима эканлигини ва нима учун ахлокка интилишимиз кераклиги тугрисида фалсафий ва диний нуктаи назардан ечим топишга харакат килганлар.[7].

Абу Х,омид Газзолийнинг ахлокий таълимотининг икки хил жихати мавжуд, бир томондан у мистик характерга эга, айни пайтда у парадоксал равишда мистик ахлокка объектив ахлокка тамойиллари нуктаи назаридан ёндашади; иккинчиси, Иммануил Кант интеллектуал (рационал) ахлоки булиб, кайсида хам парадоксал холат кузга яккол ташланади, у рационал этикани четлаб утиб, масалага объектив этикага таяниб ёндашади. Инчунун, биз файласуфлар таълимотларидан узимиз учун мухим бир масала, ахлок ходисаси катъийми ёки нисбийми, деган саволга жавоб топишга харакат килдик. Куйда биз дастлаб рационал ахлок ва сунг диний ахлокнинг мутлаклиги ва нисбийлиги борасида Газзолий ва Кантнинг берган жавобини тахлил килганмиз.

Иммануил Кантнинг "рационал" ва Абу Х,омид Газзолийнинг "диний" ахлокий таълимотлари мисолида биз ахлокнинг икки хил жихатини куришимиз мумкин. Маълумки, Газзолий уз карашларида хаттоки диний ахлок хам нажотга эришиш учун

April, 2022

281

National University of Uzbekistan Volume 3 | NUU Conference 2 | 2022

Google Scholar indexed Current Issues of Social Sciences and Humanities

^^^¡^¿ШШШШШШШШШШШШШШ

етарли эмаслигини асослашга харакат килган. У диний ахлокка кушимча равишда умумий ахлок коидаларини киритиб, унга мистик тус хам берган.[8]. Унга кура, хар бир инсон узининг ахлокий хатти-харакатларида "максад" ва "воситалар"ни ажрата олиши керак булади. Максад кандай булишидан катъий назар бу - ахлокий фазилат хисобланган. Бунда "воситалар" - муайян максадларга эришиш учун керакли усул ва куроллардир. Шу нуктаи назардан, айтиш мумкинки, агар биз максад ва воситалар уртасидаги мазкур аник фаркни саклай олсак, демак, Газзолийнинг вахиийга асосланган ахлокий таълимоти -максад, унинг диний таълимоти эса воситадир, деган хулосага келишимиз мумкин.

Рационал ахлоц мутлацми ёки нисбийми? саволига файласуфлар ёндашувлари куйидагича. Кант ахлокнинг асоси сифатида, табиийки факат "аклни" куради. Аммо, шунинг билан бирга, диний ахлок мавжудлигини инкор этмайди. Кант инсондаги "акл" ёки "соф акл" каби узига хос хусусиятини таъкидлар экан, ахлокий конуннинг универсаллигига мурожаат килади ва айнан шу жихатини юксак бахолайди [5]. Инсон хатти-харакатларида универсал конун борлигига ишонади, чунки худди шундай конуният табиат оламида хам мавжуддир. Ахлокнинг универсаллиги унинг устуворлиги ва зарурийлигини белгилайди.

Шундай фундамент асосида курилган назарияда, Кант инсон ахлокини "формал" ва "моддий" жихатларга ажратади. У "моддий" жихатини назарда тутиб, бу ахлокнинг хакикий таркибий кисми, даврлар алмашинувида, тарихан узгаради, аммо ахамияти борган сари ортаверишини таъкидлайди. Ахлокий шакл эса универсал, шунингдек автоном ва объективдир. Мазкур турдаги ахлок факат интеллектуал ва рационал жихатдан тушунилиши мумкинлиги Кант томонидан таъкидланади. Чунки у "мутлакдир", у бутун инсониятга хос демак, рационалдир. Ахлокнинг моддий жихати мутлак була олмайди, чунки у хилма хил ва замонлар оша бир бирига карама-карши ахамият касб этиши мумкин.

Файласуф Кант хар икки турдаги ахлок уртасидаги узаро алокадорликни курсада, аникроги шакл ва материянинг узаро богликлигини таъкидласада, "катъий императив" универсаллигини, рационал ва зарурийлигини, айни пайтда, "гипотетик императив"нинг эса хусусий ва шартли эканлигини асослаб беради.

Ахлокнинг мутлак хисобланувчи, формал жихатини тушуниш учун одамлар уз "Мени"нинг тарихий тажрижий тараккиёти, генига ва узида инсоний хоссалар ривожига назар

April, 2022

282

солиш керак. Ахлокнинг тарихан ривожланувчи "моддий" ва рационал хисобланувчи "формал" жихатлари уртасида динамик ворисийлик кузатилади. Шу нуктаи назардан, Кант рационал этика соф амалий аклга асосланган булиб, у "мутлакдир" ва барча одамлар учун миллати ва жинси, дини ва иркидан катъий назар мажбурий амал килади, айни пайтда, у тарихий тараккиётга хам мухтожлигини таъкидлайди.

Газзолий фикрича, факат аклга таянган гоялар ва рефлексив тафаккур -ахлокнинг ягона асоси сифатида кабул килинмайди. Чунки инсон акли "нисбий"дир, деб таъкидлайди файласуф. У бир инсондан бошка инсонга, бир макондан бошка маконга утганда узгараверади. Унинг фикрича, ундан умумий асос сифатида фойдаланиш ва ахлок хакида бахслашиш керак эмас. Яъни, файласуф объектив идеализм нуктаи назаридан ёндашиб, ахлок инсон омилидан келиб чикмайди, агар шундай ахлок булса хам у нисбий ахамият касб этади, деб хисоблайди.

Дархакикат, Газзолий томонидан ахлокий меъйёрларнинг барча инсонларни боглаб турувчи рационал ва универсал жихатини тушунилиши жуда кийин кечган. У хеч кандай конунларни тан олмайди, муайян аксил конунни таклиф хам килмайди. Бундай ишончи табиийки, у томонидан ягона тафаккур ва хаёт тарзини, хусусан Ислом дини асосидаги хаёт тарзини ишончли, деб билиши натижаси уларок келиб чиккан.[8].

Газзолий ахлок борасидаги уз тадкикотларида ягона тухтамга келиш мумкин булган унинг умумий жихатларни изламайди. Унинг стратегияси, факат битта конкрет ахлокий кадриятни, айни пайтда, ислом дини кадриятларини ва янада аникроги мистик кадриятларини химоя килишдан иборат булган.

Энди диний ахлоц мутлацми ёки нисбийми масаласида Иммануил Кант карашлари, умуман олганда унинг ахлокий таълимоти хам рационал булгани билан у диний асосларни хам тан олади, нафакат тан олади, балки рационал ахлокий назариясининг уз узидан мавжуд булолмаслигини, чунки агар унга мангу хаёт ва Худо борлиги хакидаги постулатлар хамрох булмаса бунда ахлокан тониш хавфи мавжуд булишини эътироф этади.

Бунда Кант жуда ноёб позицияни эгаллайди. У уз эътикодини курбон килмайди, диний ахлок коидалари катъий булган черков эътикодига хам кушилмайди. Албатта Кант нуктаи назари тушунарли, унинг фикрича, хар кандай диний ахлок нисбийдир, инчунун у универсал эмас. Х,ар кандай диний ахлок негизида черков

April, 2022

283

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-280-285

эътикодининг тарихий жараёнлари ётади, деб хисоблайди. Бу диний таълимотлар универсал ахлокий норма конунлари сифатида уз узидан кабул килинмайди. Айнан "акл", "дин" эмас - ахлокнинг универсал конунини шаклллантиради. Кант учун диний ахлок сузсиз ахлок асоси хисобланади, аммо, агар "акл" уз функциясини бажармаса, бу узига хос ахлок уз ахамиятини йукотади. Демак, файласуф диний ахлокни рад килмаган, факат унда акл "фаоллигини"нинг ахамиятини таъкидлаган.

Иммануил Кант фикрича, ахлокий конунининг асосий мохияти - бу барча одамларга, уларнинг манфаатлари ва хохишларидан катъий назар, амал киладиган катъий императивдир. Файласуф мазкур катъий императивни хар томонлама очиб беришга харакат килган. Гарчи унда карама-каршилик мавжуд булсада, айни пайтда, у хамма одамларнинг унга амал килиши учун универсал тамойил, деб хисоблаган. Кантнинг ахлокий императивига кура, одамлар хеч качон бошкаларга факат восита сифатида карамасликлари керак, аксинча инсонни олий максад, деб билишлари лозим булади.

Демак, Шарк ва Гарб маданиятида ахлокий-эстетик карашларларнинг бундай диалектикаси маданий борликнинг ходиса-ю, жараёнларини, конуниятлари, карама-каршиликлари ва ривожланиш тенденцияларини тадкик килиш ва англаш - инсон зоти ва мохиятини чукур англашнинг ягона ва тугридан-тугри имконияти эканлигини курсатади. Чунки субъектнинг ижтимоий-маданий узлигини англаш мохияти - фалсафий билишни стимуллаштириш ва тажрибасини бойитишнинг мухим омилларидан булиб келган. Демак, иккала файласуфнинг юкоридаги фаркли карашлари бирлаштирилиши мумкин. Асосий жихати икки мутафаккирнинг нигохи охири яхлит бир нуктада, яъни Худо борлигида кесишувидан иборат эканлигига амин буламиз. Шу нуктаи назардан, айтиш мумкинки, файласуфлар ахлокий карашлари алохида ахамият касб этади, улар хар бири асосли, Газзолий ахлокий таълимоти уз характери жихатидан мистик, Кантники эса рационал ахлокий таълимотлардир.

REFERENCES

1. Асмус В.Ф. Немецкая эстетика XVIII века. М.: 1962. - 311 с.

2. Виндельбанд В. К столетнему юбилею Канта. Санк Петербургский госуарственнкй университет. Электронная

библиотека. НАШРИЕТ

April, 2022

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-280-285

3. Кант И. Пролегомены ко всякой будущей метафизике, могущей пользоваться как наука // Трактаты. - Спб.: (Серия "Слово о сущем"). - 1965. - 377 с.

4. Кант И. Религия в пределах только разума. М.: Ювента. 1996. - 414 с.

5. Абу Х,омид Газзолий Ихё улум ад-дийин. Мухаббат, завк, шавк, унс ва ризо китоби. Тошкент. Мовороуннахр. 2005. - 137 б.

6. Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри. Тошкент, 2016. - 320 б.

7. Ахмад Мухаммад Мубашшир. Ислом хазораси. Тошкент, Мовороуннахр 2004. - 160 б.

8. Мухамеджанова Л.А.(2021) "Тенденции изменения этических норм в информационном обществе". Материалы конференции Социальная реальность виртуального пространства. С. 48-54

9. Мухамеджанова Лалихон Ашуралиевна, Асадуллина Гузелия Рауфовна, Ермоченко Константин Павлович, Шкуран Оксана Владимировна, Ивентьев Сергей Иванович. (2021) "Социальная истина и духовно-нравственная сфера человека" С.111-118

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.