Научная статья на тему 'АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ЖАҲОН ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ ВА УНИНГ БУГУНГИ КУНДАГИ АҲАМИЯТИ'

АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ЖАҲОН ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ ВА УНИНГ БУГУНГИ КУНДАГИ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

233
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ЖАҲОН ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ ВА УНИНГ БУГУНГИ КУНДАГИ АҲАМИЯТИ»

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ЖА^ОН ИЛМ-ФАН ТАРАВДИЁТИГА КУШГАН ^ИССАСИ ВА УНИНГ БУГУНГИ КУНДАГИ АХДМИЯТИ

Ж. С. Раматов

Фалсафа фанлари доктори, профессор Тошкент давлат транспорт университети М. Н. Х,асанов

Тошкент давлат транспорт университети, мустакил тадкикотчиси mirshodhasanov02@gmail.com

Мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг куламли ислохотларнинг бош максадларидан бири бой тарихимизни урганиш ва илм-фанга булган янгича ёндашувни куришимиз мумкин. Бу уз навбатида буюк аждодларимизнинг илмий меросидан окилона фойдаланишни йулга куйишда мухим омил булиб хизмат килади. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги «2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида»ги Фармонининг "Маънавий тараккиётни таъминлаш ва сохани янги боскичга олиб чикиш" деб номланган бешинчи устувор вазифасидаги 73-максад айнан, "Буюк аждодларимизнинг бой илмий меросини чукур урганиш ва кенг таргиб этиш" дейилган. ЩТ, ИРСИКА, АЙСЕСКО, ЮНЕСКО каби дунёнинг нуфузли халкаро ташкилотлари, илмий-тадкикот марказлари ва университетлари билан хамкорликда "Янги Узбекистон - Учинчи Ренессанс" шиори остида халкаро конференция, симпозиум ва анжуманлар ташкил этиш. Буюк аждодларимизнинг бой илмий-маънавий меросини кенг таргиб килиш максадида юртимиздан етишиб чиккан алломалар каламига мансуб 100 та асарнинг халкчил таржимасини амалга ошириш, улар асосида илмий ва оммабоп рисолалар яратиш. Буюк аждодларимизнинг бой илмий меросини чукур урганиш ва кенг тадбик этиш асосий вазифа килиб олинган1.

«Кадимдан улкамиз худудларида етишиб чикан буюк алломаларимиз жахон цивилизацияси марказида булганлигини, халкаро жамоатчилик тан олган холда, юксак этироф этмокда. Она заминимиздан буюк алломалар, сиёсатчи ва саркардалар етишиб чиканни, умумбаширий цивилизация ва илм-фаннинг узвий кисмига айланиб кетган. Дунёвий ва диний

Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида" ги ПФ-60-сонли Фармони Конунчилик маълумотлари миллий базаси, 29.01.2022 й., 06/22/60/0082-сон.

April 21-22

648

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

илмларнинг, айникса ислом дини билан боглик билимларнинг тарихан энг юкори боскичда кутаришда она юртимизда тугулиб, камолга етган улуг алломаларимизнинг хизматлари катта эканлиги бизга улкан гурур ва ифтихор багишлайди. Шунингдек, мамлакатимизда чинакам ватанпарвариларини тарбиялаб оладиган, жахон фани ва маданияти дурдоналаридан бархаманд эта оладиган, мамлакатгина халкгина буюк келажакка эришиши мумкин»лиги хакида мамлакатимиз биринчи Президенти Ислом Каримов алохида тухталиб, бунда илм-фани миллий тараккиётдаги урнини юкори эканлигини такидлаб утканлар2.

Бу мукаддас заминимизда таваллуд топган мутафаккирларимиздан бири Абу Наср Форобийдир. Абу Наср Форобий урта асрлар илф-фанни ривожига хиссаси бекиёсдир. Олимни илмий мероси Осиё ва Европада илм-фан билан биргаликда, олимларининг илмий карашлари шаклланишида куприк вазифасини бажарди. Аллома ислом цивилизациясининг «олтин даври» ривожига катта хисса кушган. Уйгониш даврининг биринчи даврида Форобийнинг асарлари лотин тилига таржима килиниб, Европа жамоатчилиги томонидан тан олинди. Шундай килиб, мутафакир бутун дунёнинг илм-фан хазинасига айланди. Кддимда Абу Наср Форобийни уз ватани билан боглаш, уни атрофлича урганиш имкони булмаган, шу сабабли улуг устоз номи узбек халкига маълум булган пайтдан бошлаб унинг илмий мероси миллий онгнинг уйгониши ва мустахкамланишига хизмат килди. Атокли давлат ва жамоат арбоблари, олим ва тадкикотчилар алломанинг меросини таргиб этишда катта мехнат килдилар. Фанлар академиясида совет даврида яратилган Абу Наср Форобий асарларини урганиш буйича ижодий гурухга атокли файласуф-академик олимлар И.Муминов ва М.Хдйруллаевлар рахбарлик килганлар. Бу ташаббуслар натижасида Узбекистонда Абу Наср Форобий меросини урганишга кенг шарт-шароит яратилди.

Абу Наср Форобий Гарб ва Шарк маданияти уртасидаги олтин куприкдир. Улуг устоз илм-фаннинг асосий вазифаси инсоният манфаатига хизмат килиши керак эканлигини таъкидлаган. Мутафаккир фикрича, илм-фан цивилизация ривожига хакикий фойда келтириши керак. Фан тараккиётини фалсафий, ахлокий ва диний меъёрлар билан уйгунликда куриб чикиш мутафаккир дунёкарашининг асосий хусусияти хисобланади. Абу Наср Форобий асарларини таржима килиш ва нашр етиш XII асрда бошланган. Буюк олимнинг интеллектуал сармояси

' И.А.Каримов.Юксак маънавият енгилмас куч- Тошкент маънавият 2008. 18-б https://tstu.uz/

April 21-22

International Scientific and Practical Conference

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^peciaUstsjnJh£FedofTrampor^

кадимги юнон фалсафий матнларидан таржима килинган асарлар, шархлар, шунингдек, гуманитар ва табиий фанларни синтезловчи алохида асарлардир. Абу Наср Форобий гоялари жахон илм-фан цивилизация кушган хисаси бугунги кунгача уз ахамиятини йукотгани йук.

Абу Наср Форобий Аристотел асарларини барча манбалардан урганган ва табиий фанлар билан хам шугулланган. Файласуф илм-фаннинг кучи ва инсон аклининг дунёни тушуниш кучини таргиб килади. Форобий илм-фан сохаларини пухта эгаллаб, катта муваффакиятларга эришди. Мутафаккир илм-фаннинг фалсафий ва мантикий тамал тошини тугри кайта курди, фанни урганиш ва укитиш тартибини урнатди. Уларни хар бирининг мавзусини аниклашга ва мазмунини фарклашга харакат килган. Мусика буйича комплекс тадкикотлар олиб борди, математикада катта кашфиётлар килди, астрономияга оид куплаб асарлар колдирди, физика фанларини янги гоялар билан бойитиб, тиббиёт, кимё, минералогия каби фаннинг мухим сохаларига

3

оид асарлар ёзган, илгор ва эскирган тамойилларни танкидий тахлил килди .

Илм-фан тарихи хаётимиз тараккиётини англашда, фаннинг бугуни ва келажагини тан олиш ва унга рахбарлик килишда мухим урин тутади. Абу Наср Форобий ва унинг шогирдларининг илм-фан ривожидаги ролини белгилаб, илмий меросни синчиклаб урганиш жуда мухим ишдир. Афтидан, олимлар бу холатни анчадан бери билишган. Шунинг учун хам бутун дунё олимлари Форобий меросини 1000 йилдан ортик вактдан бери урганиб келмокда. Улардан Ибн ан-Надим (995), Ал-Байхакий (1169), араб ва форс тилларида ижод килган Ибн ал-Кифти (1248), Х,ожи Халифа (1657), Венике (1484), Самерариус (1638) лотин ва француз тилларида ёзган. Генрих Цутер (1902), Георг Сартон (1927), С.Н. Григорин (1958), узбек тилида ёзилган М. Хайруллаев (1963) асалари шулар жумласидандир.

Абу Наср Форобийнинг фанларни таснифлаш назариясини Гарб файласуфлари такрорлайдилар. Гарб мутафаккирлари алломанинг акл назариясини ва унинг булимларга булинишини бевосита кабул килганлар. Масалан, Алберт Магнус ва Томас Дакунга Абу Наср Форобийнинг онтологик карашлари катта таъсир курсатган. Абу Наср Форобийнинг «яхши шахар» хакидаги фикрлари инглиз гуманисти Томас Морнинг "Утопия"сида уз ифодасини топган. Бир суз билан айтганда, Абу Наср Форобийнинг рисолалар туплами жахон илм-фан хазиналарининг энг кимматли

3

Форобий. Бахт-саодатга эришув хакида //Абу Наср Форобий. Рисолалар. - Т. : Фан, 1975. - Б. 64.

April 21-22

650

^^pecialists^n^heFieldoimÊamÊpmÊm

MatHaBufi MepocgapugaH Supu cu^araga hhcohhat MaH^aarara xu3MaT Kugumga gaBOM этagн.

By rapö Myra^aKKupgapu A6y Hacp OopoSufiHuHr Ha^a^aT SopguK Macagacu, SagKu ugM-^aH xaKugaru Kapamgapura xaM эtтн6op KapaTraHgap.

A6y Hacp OopoÖHH pucogacu xaM TpuroHoMeTpuaHuHr puBO^naHumura xucca Kymgu. By epga acocufi aHruguK myHgaKu, Oopoôufi cuHyc, KOcuHyc, cuHyc-$ep3yc, TaHreHc, KOTaHreHc nrouKgapHu Sup xug paguycgu gouMufi afigaHa goupacuga Kypuö nuKgu. AggoMa ygap opacugaru Sup KaTop MyHocaöaTnapHu Kam$ eTgu, öat3u oggufi $a3ugaTgapHu aHuKgagu. MyTa^aKKup TpuroHoMeTpuK ^agBaggapHu apaTumga MyxuM axaMuaTra эгa öygraH Sup gapa^agu ëfiHuHr cuHycu Ba KocuHycuHu aHuKgamga ce3ugapgu WTyKgapra epumgu. A6y Hacp Oopoöufi aHa my TpuroHoMeTpuK MatgyMoTgap Ba öomKa KymuMna MaTeMaTuK MaTepuaggapra acocgaHuö, «AgMarecT»ga Kypuö nuKugraH acTpoHoMua Ba reorpa^ua MacagagapuHu MaTeMaTuK ycygga эннmнннг энг ocoh fiyggapuHu Taxgu^ Kugagu. «TaöuaT cupgapu kutoSu Ba reoMeTpuK ^urypagap geTaggapu xaKugaru MatHaBufi HafipaHrgap» reoMeTpuK acam MacagagapuHu capagaö, TrouMgamTupgu. KypugumHuHr M3gaH opTuK ycyggapu MaB^yg. Bygapra napaöoga acam, SypnaKHu тpнaнгygaцнa Kugum, KyÖHu ukku öapoöapra omupum, MyHTa3aM KynöypnaKgap acam, KynöypnaKgap acam, accu maKggapHu y3rapTupum Ba öomKagap Kupagu. MaB^yg.

A6y Hacp Oopoöufi KagaMuga gouMufi cupKyg Ba 6up ëKgaMa nrorun ëpgaMuga эннm MyMKuH öygraH Kyngaö Macagagap Kypuö nuKuggu. Ymöy umga 3, 4, 5 Ba öomKagap. YgnoBgu KyÖHu Kypum MyaMMocuHu aKgufi paBumga KaHgafi xag Kugum xaKuga $uKp MaB^yg. ^Ha MatgyMKu, y «BamopaTgu reoMeTpuara Kupum» HoMgu pucoga ë3raH, aMMo yHuHr acapu Srorana этн6 KegMaraH. ffly HyKTau Ha3apgaH, A6y Hacp Oopoöufi Kyn ygnoBgu MaBxyM reoMeTpua roacuHu SupuHnugapgaH SyguS ugrapu cypraH geö afiTumra acoc 6op. MatgyM Sygumuna, ycTo3HuHr öy pucogacuHu MaTeMaTuK Tapuxnugap Mamxyp XypocoHguK MaTeMaTuru Aögyg-Ya^ara ë3raH экaн. Aöy Hacp Oopoöufi apu^MeTuKa coxacuga «Ha3apufi apu^MeraKara KucKana Kupum» HoMgu acap ë3raH. YHuHr KynruHa acapgapuga MaTeMaTuK MaHTuK эgeмeнтgapн MaB^yg. Aöy Hacp OopoôufiHuHr MaTeMaTuK roagapu Ba MepocuHu Aöy ag-Ba^o, Aöy Agu uÖH Cuho (Aвнцeннa), Aöy PafixpH BepyHufi, YMap XafiëM, Po^ep BeKoH Kaöu mapK aggoMagapu ypraHraH. Y .HeoHapgo ga Buhhu Kaöu EBpona oguMgapu ToMoHugaH KeHr KyggaHugraH. Aöy Hacp OopoôufiHuHr ^rouKa coxacugaru a^ofiuö acapu «BaKyyMga»

April 21-22

651

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^peciaUstsjnJh£FedofTrampor^

деб аталади. Бу ерда у кадимги юнонларда кам учрайдиган тажрибага асосланиб мантикий хулосалар чикариб, вакуум йуклигини исботлашга харакат килди. Абу Наср Форобий фалсафа ва натурфалсафага оид асарларида табиатшуносликнинг купгина масалаларига эътибор каратади. Бу сохада куплаб янгиликлар ва рисолалар мавжуд. Унинг физик ходисаларни тахлил килиш буйича ишлари ундан ортик. Унинг тарозилар ва бошка механизмлар, оптика ва буш жой (вакуум) хакидаги куплаб кимматли хулосалари дунёга маълум. Аллома механикада математика ва геометрия усулларидан кенг фойдаланди, тажрибани мантикий чукур фикрлаш натижалари билан бирлаштирди. Астрономияда у куёш апогейининг холати доимий эмаслигини уз тажрибасидан кузиб, нурнинг таркалишини геометрик оптика конунлари билан исботлайди. У ёругликнинг тупланиши, синиши, таркалиши, концентрацияси конунларини геометрик аник усуллар билан топди.

Абу Наср Форобийнинг нурланиш тушунчаси Европа фанига 17-асрдагина маълум булди. Немис астрономи И.Кеплер уни араб тилидан таржима килиб, «фокус» деб атаган. Абу Наср Форобий бундан 8 аср мукаддам уни «мухарак» деб атаган, яъни «ёнаётган», «оловли жой» маъносини билдирган. Уз кули билан ботик ойналар ясаган ва уларни фанда куллаган. ^адимги юнон буюк астрономи Клавдий Птолемей асарларини тушунтириб, такомиллаштирган олим, уз навбатида, назарий, математик ва амалий хулосалар чикариб, фикр ва мулохазаларни билдирди. Масалан, аллома тарихда биринчи марта Шолпан сайёрасининг куёш устидан утишини кузатди. «Астроложик башоратларда нима тугри, «Нима салбий» рисоласида жойлашуви, шакли, харакати ва бошкалар. Олим узининг зохирий хусусиятларидан келиб чикиб, астрономияни «инсон хаётининг келажаги башорат килиш мумкин» деган шубхали мунажжимлик фанидан ажратиб

4

туради .

Хулоса килиб айтганда, жахон илм-фан тараккиётида Абу Наср Форобий катта хисса кушганлигини юкорида келтирилган маълумотдан билишимиз мумкин. Абу Наср Форобийдан бошлаб Шарк перипатетиклари фалсафани нафакат хакикат (назарий акл), балки эзгуликка (амалий акл) хизмат килишга мулжалланган фан сифатида карай бошланган. Илм-фаннинг турли сохаларида, юкорида айтиб утилганидек, хали очилмаган янги маълумотлар сифатида кузатилмокда. Шарк

Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. - Алма-Ата. 1973. -399 https://tstu.uz/

April 21-22

International Scientific and Practical Conference

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022

Google Scholar indexed Prospects for Training International

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-401-406 Specialists in the Field of Transport

xa.K.apH, aHHHKca, hkkhhhh ycT03HHHr 6yroK MepocuHH KyHT 6u.aH ypraHum, y.apHH h.mhh OHr gapa^acuga yMyM.amTHpu6, y3ura xoc Ta6uaTHHH ohh6 6epum энг MyxuM Ba MypaKKa6 MacananapgaH 6upugup.

BywK Myra^aKKup u^ogu Ba ^aonuaTH Tapuxuft Y36eKHcTOH, ko30fhctoh, Khpfh3hctoh, To^hkhctoh, TypKMaHHCTOH, TypKua, HpoK, Cypua Ba Mucp ep.apuHH, YpTa ep geHru3ugaH topth6 Xhtoh Herapacurana 6y.raH 6apna 6ywK цнвнпнзaцнaпapнн 6up.amTHpgH. Hara^aga Myra^aKKup ApacTygaH KeHHH 6ywK $aft.acy$ra aftnaHgu. A6y Hacp Oopo6uft hc.om Ba K.accuK whoh ^anca^acu noppaxacuga KyTapu.raH MyaMMO.apHH 6upuHHH 6y.u6 ypraHraH ^aftnacy^gup. A..OMa xap hkkh tomohhh pHBO^narnupyBHH ^anca^uft Ba guHHH Moc.amyB napagurnacura acoc co.gu gecaK TyFpu 6y.agH.

REFERENCES

1. Y36eKucTOH Pecny6.HKacu npe3ugeHTHHHHr 2022 hhh 28 aHBapgaru "2022-2026 fiunnapra Myn^a^naHraH ^Hru Y36eKHcTOHHHHr TapaKKueT cTpaTeruacu TyFpucuga" ru nO-60-coH.u OapMOHH ^OHyHHunuK Mat.yMOT.apH mh..hh 6a3acu, 29.01.2022 h., 06/22/60/0082-coh.

2. H.A KapuMOB.roKcaK MatHaBuaT eHru.Mac Kyn - TomKeHT MatHaBuaT 2008. 186

3. Ant-Oapa6u. Cоцнaпbно-этннecкнe TpaKTara. - A.Ma-ATa. 1973. -399

4. A6gypacy.OB A. Cоцнaпbнaa yronua Oapa6u h ee 3HaneHue b pa3BHTHu 06m,ecTBeHH0-$H.roc0$cK0H mbich. - TomKeHT. 1976. -C. 13.

5. 4. Oopo6ufi. EaxT-caogaTra эpнmyв xaKuga //A6y Hacp Oopo6ufi. Puco.anap. -T.: OaH, 1975. - E. 64.

6. Hasanov M.N. Abu Nasr is a unique interpretation of the concept of happy man in Farobi's philosophy.TJE - Tematics journal of Social Sciences-AQSH.2022.-P.43-46

April 21-22

653

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.