АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ИЛМ-ФАНЛАР ТАСНИФИДА АҲЛОҚИЙ ВА ДИНИЙ ҚАРАШЛАРИНИНГ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-395-400

ort

АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ИЛМ-ФАНЛАР ТАСНИФИДА АХЛОЦИЙ ВА ДИНИЙ ЦАРАШЛАРИНИНГ ТАХДИЛИ

М. Н. Х,асанов

Тошкент давлат транспорт университети мустакил тадкикотчиси

Алломаларимизнинг илмий меросини урганиш, улар колдирган бебахо маданий-маънавий меросни асраб-авайлаш билан бирга уларни асарларини урганиб тахлил килиш, кейинги авлодларга намуна килиб етказиш, уларнинг илмий карашлари, таълим-тарбия, инсоний фазилатлар каби одоб-ахлок

мутафаккирларининг гоялари ва карашлари бизнинг давримизда тубдан мухимдир. Алломаларимизнинг маънавий меросига мурожаат килиш жамиятнинг замонавий жамиятни янгилаш ва такомиллаштириш, демократик ва хукукий давлатни шакллантириш учун ундан сабок олишга интилиши билан боглик. Бугунги кунда хакикий демократик кадриятларга асосланган фукаролик жамияти шаклланаётган бир шароитда урта аср файласуфлари ва мусулмон мутафаккирларининг мероси алохида долзарб ва ахамиятлидир. Абу Наср Форобий жахон илм-фанидаги хиссаси бугунги кунда хам уз ахамиятини йукотгани ёк десак хато булмайди.

Жахон фалсафий тафаккур тарихида Абу Наср Форобий (873-950) фалсафий антропологиянинг асосий коидалари ва тамойилларини, инсоннинг мохиятини, унинг урнини аниклаш муаммоларини ишлаб чикиш устида ишлаган файласуф ва олим сифатида танилган. Жамиятда Абу Наср Форобий Урта ва Якин Шаркда аристотелчиликнинг асосчиларидан бири сифатида арабзабон перипатетизмнинг ёркин намояндаси сифатида фалсафий ва антропологик масалаларга багишланган жуда бой мерос колдирди, комил инсон тушунчасини ишлаб чикди. Форобий фикрига кура, инсон маънавияти купрок унинг калби, кунглига боглик холда ифодаланган. ^албнинг поклиги, кунгилнинг софлиги инсонни эзгуликка, баркамолликка чорловчи асосий фазилатлар, деб курсатилган. Х,ар бир киши учун икки маънавият маркази - калб ва шу билан бир вактда,

С. У. Бошмонов, Т. О. Жонибеков

Тошкент давлат транспорт университети талабалари

категориялари хакидаги карашларни урганиш бизнинг бурчимиз. Урта асрлар

бирбаракай рухий-илохий, аклий-маънавий озука берилади.

April 21-22

^^pecialists^n^heFie/doiTtantSotM

By ukku ^apaëH yfiFyHnamraH xonga khohhe KoMunnuKKa onuS Sopumu MyMKHHnnrH xaKugaru Foa SunaH cyFopunraH. ^yHKu A.3pKaeB TatKugnaraHugeK, «MatHaBuaT hhcohhh $a3unaraap SunaH Supra, «MatHaBufi MagaHuaT» geS aTarnMum gyHëBufi urnM-^aH, $anca$a, axnoK, xyKyK, agaSuëT Ba caHtaT, xa^K TatnHMH, OMMaBHH axöopoT Bocmanapu, yp$-ogaraap, aHtaHanap xaMga guH Ba gHHHH MapocHMnap Ba xoKa30, guHufi caHtaT KaÖH SomKa Kynnaö Tapuxufi Ba 3aMOHaBHH KagpuaraapHu xaM KaMpaS onagu».

ÄnnoMa axnoKHH xucnaraap cu^arnga - Ha^CHH Tufium, okhhhhk, goHonHK, ÔHHHMgoHnHK, Mynoxa3aKop Synum, öoTupnuK, caöp-TOKaT, cagoKaT, MyxaööaT, ogun Synum, xaKHKaT, MatHaBufi WKcaKnuKKa HHTunurn, agonaT, caxoBaT KaöunapHH TymyHagu. Ammo, öy xucnaraapHuHr энг MyxuMH xap Sup uHCOHHHHr hhmhh Ba Matpu^arau Synumugup. ^yHKH, ASy Hacp OopoSufi axno^HH aKg öunaH y3Bufi SornaHraH Ta^aKKypra acocnaHraH xonga TymyHagu. X,ap Sup ^apaëHHuHr oKunoHanuru TatnuM-TapSuaHu Tyrpu fiynra KyfiunraHnuru öunaH öenrunaHagu. ^yHKu MaKcagra MyBo^uK aManra omupunraH TatnuM-TapSua uhcohhu aKgufi Ba axroKufi ^uxaTgaH KaMonra eTKa3gu. hhcoh TaöuaT Ba ^aMuaT KoHyH-KouganapHu Tyrpu aHraamra, ynap öunaH oKunoHa MyHocaöaTga öynumra xapaKaT Kunagu. ASy Hacp OopoSufi TatnuM-TapSuaHuHr acocufi Ba3u^acu ^aMuaT Tanaönapura ^aBoS öepa onaguraH Ba my ^aMuaT ynyH xu3Mar KunaguraH eTyK uhcohhu TapöuanamgaH uöopaT geö Sunagu.

ASy Hacp OopoSufi y3uHuHr ^anca^ufi TatnuMoraga axmunuK Ba ëMoHnuK, agonaT Ba agonaTcronuK, poxar Ba a3oS-yKySaT, u^aT, mapM-xaë Ba SeHoMycnuK, caxufinuK Ba SaxunnuK, goHonuK Ba ^oxunnuK, ceBru Ba Ha^par, noKnuK Ba HonoKnuK, Ba^ogopnuK Ba SeBa^onuK, KaMTapnuK Ba MaHMaHnuK, MaKTaHnoKguK cuHrapu ogoS-axnoKKa TaarnyKgu TymyHnanapra anoxuga эtтнöop SunaH Kapafigu. AnnoMaHuHr aKcapuaT acapnapuga Kumunap ^aonuaraga HaMoëH SynaguraH xycycuaraap Tyrpucuga TynuK MatnyMoraap SepunraH. YHuHr ^uKpuna, axmu Ba ëMoH xynKgapHuHr xaMMacu ogaTgaH nafigo Synagu. AfiHu nafiTga y ogaMnapHuHr axmu ëKu ëMoH Synumura xyKyMaT axnnapuHuHr Tatcupu xaM Synagu, geraH FoaHu unrapu cypagu.

ASy Hacp OopoSufi uHcoHHuHr KaMonra eTumuga TycuKguK Ku^yBHu HyKcoHnap cu^aTuga ^oxunnuK, HogoHnuK, ma^KaTcronuK, TaKaSSypnuK, Ha^paTHu KypcaTuS yTagu. ^oxunnuKHu - unMra, HogoHnuKHu - 3exHu yTKupnuKKa, ma$кaтcнзпнк, TaKaSSypnuKHu agonaTra, Ha^parnu - ceBru-MyxaSSaTra KapaMa-Kapmu unnaT cu^araga Tatpu^naraH. ASy Hacp OopoSufi aKgufi TapSua Typnu

April 21-22

609

^^pecialists^n^heFie/doiTtantSotM

SunuMnapHu ypraHum Harn^acuga aManra omca, axnoKuö TapSua KynpoK axmn axnoKHH xucnarnapHu MamK Kungupum, ogarnarnupum, cyx,6ar opKanu aManra omHmHHH TatKugnaraH. OopoSufiHuHr ^uKpuna, "Bup 6ywM xa^uga Typnu SunuMnapHuHr ryBoxgurugaH, KynnunuK ^HKpuHHHr Sup xun SynumugaH canMoKnupoK, Ky^nupoK ganun öy^, nyHKu x,aMMaHuHr uHTenneKTu ucSoTnam ynyH xH3MaT Kunagu". AKnra эгa SynraH hhcoh Supop 6ywM, xogucaHu ypraHap экaн, my Hapca xaKuga SomKanapHuHr x,aM ^uKpura Myxro^nuK ce3agu. Arap SomKanapHuHr $uKpu yзнннкнгa yxmam Synca, yHga y y3 ^uKpuHuHr Tyrpunurura umoHH xpcun Kunagu. By xaKga MyTa^aKKup myHgaö geS ë3agu: "K^hohku rypnu aKn yönaö y3uHu TeKmupuS, 6ax,cnap, MyHo3apanap, Aôy Hacp OopoôuHHuHr MatHaBuar Ba ynnaS Macananap ypuH onraHu эtтн6opгa ca3oBop. MyTa^aKKupHuHr ^uKpuna, uhcoh y3uHuHr $aon aKn-ugpoKu, KoSunuarn, ucretgogu, Ta^aKKypu ëpgaMu SunaH TaSuarnu, SopnuKHu, MarepuaHu, umuMoufi xpguca Ba ^apaëHnap MoxuflTu Ba Ma3MyHuHu Sunagu. fflyHuHr Harn^acuga uhcoh ynyr SaxTra эpнmagн. ffly ôoucgaH x,aM annoMa MatHaBufi Kuë^a maKnnaHumuga uHcoHHuHr Ta^aKKypu, xorapacu, TacaBBypu, guKKaru, upogacu umTupoK этaцн. BucoTuga MaB^yg SynraH ôyTyH SunuMu, Ta^puôacu, ucretgogu HaMoëH Synagu. Xyggu myHuHr ynyH x,aM uhcoh u^tumouh Kuë^acuHu xapaKTepnoBnu энг MyxuM KypcarKun MatHaBuö MagaHuaTgup. MatHaBuarnu эca pyxuaTHu noKnaMaö, Ta^aKKypHu SonumaH Typuô WKcanTupuô SynMafigu. OopoSufi agonarcronuK, ^oxunnuK, xacucnuK, oHKy3nuK, ôofinuKKa uHTunum, Typnu ëMoH xupcnapra SepunumHu Kppanafigu Ba axnoKufi KaMonoTra эpнmнm зapypnнгннн aÖTagu.

AnnoMaHuHr ^uKpuna, $o3un gaBnar MatnyM ^^^Moun-c^cun TapKuSra эгa axpnuHuHr 5 KarnaMugaH uSopar Synagu:

1. HucôaraH uMT^3nu maxcnap. By Tou^ara goHumMaHgnap Ba MyxuM umnapga oSpy^tTuSopnunap Kupagu.

2. ^uh apSoSnapu, HoTuKnap, moupnap, MycuKanunap, xarroraap Ba myHra yxmam ^aonuarnu aManra omupyBnunap.

3. YnnoBnunap - xucoSnunap, caëx,araunap, Taôuônap, KoxuHnap Ba xpKa3o.

4. ^apSufinap Ba ^aMoar TapTuSuHu KypuKnam xaMga TamKu xy^yMgaH xuMoanam вaзн$acннн Sa^apyBnunap. X,ap6uH xaMmaxapnapura ^ofiga KenTupumuHu SunuS, y3 xaëTu ynyH TaBaKKan Kunagu; ^aMuar, gaBnaT MaH^aaTuHu maxcuö MaH^aaTugaH ycTyH Kyagu.

5. Boönap. Bynapra SofinuK opTTupyBHu ge^KoHnap, nynoHnap, caBgorapnap Ba mynapra yxmamnap Kupagu.

April 21-22

610

^^pecialists^n^heFieldofTtÊnÊpKÊM

ASy Hacp OopoSufi cuëcufi KapamnapuHuHr энг MyxuM xycycuaTu myHgaKu, SupuHHugaH, y ^aMuaTHuHr nafigo Synum caSaSuHu, TaSuufi MyxuT Ba KumunapHuHr Moggufi эxтнë^napн opKanu TymyHTupuS Sepagu. HKKuHnugaH, y KumunapHuHr эxтнë^н, umuMoufi xonaraHu yHuHr aKnu, MexHara, y3 xaëT ^aonuaraHu MycTaKun TaHnafi onumuHu Senrunafigu, geS xucoSnafigu. fflapKHuHr SywK Myra^aKKupu y3uHuHr MatHaBufi-axnoKufi Kapamnapuga gaBnaTHuHr TamKu Ba uhku Basu^anapuHu aHuK KypcarnS Sepagu. OopoSufi ^uKpuna, gaBnaTHuHr TamKu Ba3u$acu $o3un maxap ëKu gaBnaT axonucuHu TamKu gymMaHnapgaH xuMoa Kunum, atHu MycTaxKaM Mygo^aaHu TamKun этнmgaн uSopaT. ^oxun maxap - gaBnaT ynyH SomKa gaBnaTnap SunaH gouMufi ypymnap, ëT epnapra xy^yMnap Kunum, ynap MynKuHu TopTuS onum xoc. Oo3un gaBnaTga эca y3 axonucu ^apoBoHnuruHu TatMuHnam, y3uHu Mygo^aa Kunum ynyH Kypam onuS Sopunagu.

MHcoHnapHuHr энг co$ uHTunumnapu KapuHgom-ypyFnapHuHr SupnamyBu, y3apo ëpgaM, agonaT, gycrauK, axunnuK, эxтнë^napнннг SupranuKga KoHgupunumu, yMyMufi MaH^aaraapuHu TymyHum Foanapu ëTagu. TypTuHHugaH, OopoSufi Som^a Myra^aKKupnap cuHrapu ^aMuaTga MaB^yg ëBy3nuKnapHu fiyKoTumra Kogup SynraH ogun Ba aKnnu xyKMgopnap Synumura umoHagu. Y agonarau xyKMgopHuHr acocufi Ba3u$acu Kynnu Ba Kyncronap ypTacuga TeHrnuK, roKppu Ba Kyfiu gapa^agarunap opacuga agonaT ypHarnm, geS Sunagu. AnnoMa ^uKpuna, KumunapHuHr TeHrnuru Ba ynapHuHr MexHaT ^aonuaragaru эpкннnнгн ^aMuaTHuHr эpкннnнгннн TatMuHnafigu. "MagaHufi ^aMuaT Ba MagaHufi maxap (ëKu MaMnaKaT) myHgafi SynaguKu, — geS ë3agu OopoSufi, - my MaMnaKarnuHr axonucugaH SynraH xap Sup ogaM KacS-xyHapga o3og, xaMMa SaS-SapoSap Synagu, Kumunap ypTacuga $apK SynMafigu, xap kum y3u ucTaraH ëKu TaHnaraH KacS-xyHap SunaH myFynnaHagu. OgaMnap huh MatHocu SunaH o3og Synagunap".

ASy Hacp OopoSufiHuHr cuëcufi Kapamnapu, w^opuga KapaS nuKKaHuMrogeK, энг unFop Ba HyKyp uHcoHufinuK TaMofiunnapura acocnaHagu. Y uhcoh ^aKaT y3u ynyH amaMacnuru KepaK, y yMyMSamapufi SopnuK экaнnнгннн, yHuHr SamapuaTra xu3MaT Kunumu noзнмnнгннн эtтнpo$ этagн. ByHgafi Foanap annoMaHuHr ®:axoH cuëcufi $uKpu Tapuxuga MyHocuS ypuH эгannamнgaн ganonaT Sepagu. ASy Hacp OopoSufi TOMoHugaH unrapu cypunraH cuëcufi Foanap xen KanoH y3 KuMMaTuHu fiyKoTMaraH, fiyKoTMafigu Ba xo3upru gaBpga xaM ynapHu xucoSra onum MyxuM aManufi axaMuaTra эгa. MyTa^aKKupHuHr cuëcufi Metpocu, mySxacro, ^axoH cuëcufi ^uKpu xa3uHacura KymunraH KaTTa xuccagup.

April 21-22

611

^^pecialists^n^heFieldofTtÊnÊpKÊM

Myra^aKKup ^uKpuna, uhku pyxuö, MatHaBuö Ky^nap uHcoHra TaSuaTHu oSteKTuB Saxonamra umkoh Sepagu. Hhcohhuot pyxuö, MatHaBuö Ky^napu TaHacuHuHr ^mcmohuh xonaTura Tatcup этa onagu. "PyxaH Kacan ogaMnap, - geS ë3agu MyTa^aKKup, - xaM ëMoH ucTaKnapu Ba ogaTnapu Ty^aönu Sy3unraH TacaBBypnapura KapaS, ëMoH (axno^cro) $etn-xapaKaraapgaH xy3ypnaHagunap Ba ry3an KunuKnapHu, umnapHu ëKrupMaHgunap geS TatKugnaraH. Pyxuö cy6cтaнцнaнннr TaHagaH TamKapu MycTaKunnuruHu эtтнpo$ этгaн OopoSuö, MycynMoH TeonornapgaH ^apKgu ynapoK, pyxHuHr SyTyHnaö TaHa Ba ^ucMra naMÖapnac SornuKnuruHu xaM ëKnaôgu. ^mcmohuh, MatHaBuö, pyxuö eTyKnuK roacu "Oo3un maxap xokumuhu^ $a3unaTnapuga (TypT Mynacu cornoM Synumga, TaSuaTaH ^apocarau, xoTupacu Kynnu, 3exHu yTKup, 3yKKo, y3 ^uKpuHu paBmaH TymyHTupa onumuga, TatnuM onumra, SunuM, Matpu^aTra xaBacnu, MamaKKaTgaH KpHMaöguraH, ono^aT эмac, xaK Ba xaKuKaTHu ceBaguraH, ënroHHu ëMoH KypaguraH, y3 KagpuHu SunyBnu, HoMyc-HoMycnu, TaSuaTaH agonaTnapBap Ba x.K.) y3 u^ogacuHu TonraH.

Xynoca KunuS aÖTraHga, ASy Hacp OopoSuÔHuHr axnoKuö Kapamnapu puBo^naHumugaru acocuö MyaMMo uhcoh xynK-aTBopu Ba yHur MatHaBuö-axnoKuö ry3an onaMu xaMga SaxTra эpнmнmгa SynraH uHTunumugaH uSopaT. Hhcoh aÖHu my WKcaK MatHaBuö-axnoKuö $a3unaTnapu op^anu Som^a uHcoHnap Ba ®;aMoa SunaH xaM^uxarauKga, ^apoBoHnuKga amaögu. Hhcoh WKcaK gapa^agaru SunuM Ba HaMyHanu ogoS-xynK эгacн SynraHgaruHa axmu $a3unaTnapHu y3 ^aonuaraga My^accaMnamrapa onagu, SyHgaö WKcaK gapa^agaru axnoKuö $a3unaraapu op^anu y xap KaHgaö èBy3nuKnapra HucSaraH ma$KaTCu3 ®:aHr onuS Sopagu. ASy Hacp OopoSuÔHuHr axnoKuö ^uKpnapu èmnapHu SapKaMon uhcoh KunuS TapSuanam Ba axnoKuö $a3unaraapHu maKnnaHTupumga ^oöganaHum SyryHru KyHga MatHaBufi-axnoKufi TapSua Tu3uMuga MaB^yg MyaMMonapHu xan этнmga ycTyBop axaMuaT KacS этaцн.

^eMaK, MatHaBuö, pyxuö эxтнë^nap, uMKoHuaTnap, энr MyxuMu, TaHa eTyKnuru xap ToMoHnaMa KoMun Ba eTyK uHcoHHuHr acocuö ^Mxaraapugup. "A6y Hacp OopoSufiHuHr ^aMuaT Ba uhcoh MyHocaSarnapu Tyrpucugaru Kyöugaru ^uKpnapu guKKarra ca3oBopgup: MyTa^aKKupHuHr ^uKpuna, «X,ap Sup uhcoh y3 TaSuarura Kypa myHgaö Ty3unraHKu, y amam Ba onuö gapa^agaru eTyKnuKKa эpнmмoк ynyH Kyn Hapcanapra MyxTo^nuK ce3agu, yHuHr Sup y3u эca SyHgaö HapcanapHu Kynra KupuronMafigu. ffly Souc ynapra эra Synumga KumunuK ^aMoacura эxтнë^ Tyrunagu. ffly caSaSnu amam ynyH 3apyp SynraH, KumunapHu Sup-Supura eTKa3u6

April 21-22

612

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-395-400

p

ort

берувчи ва узаро ёрдамлашувчи куп кишиларнинг бирлашуви оркалигина одам уз табиати буйича интилган етукликка эришуви мумкин. Бундай жамоа аъзоларининг фаолияти бир бутун холда уларнинг хар бирига яшаш ва етукликка эришмок учун зарур булган нарсаларни етказиб беради.

REFERENCES

1. Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри. - Т.: "Халк мероси" нашриети. 1993. - Б. 163-164.

2. Фараби Абу Наср Мухамед. Социально-этические трактаты. -Алма-ата: Наука, 1975.

3. Хдйруллаев М.М. Форобий. -Т.: 1975. -Б. 302-303.

4. Абдурасулов А. Социальная утопия Фараби и её значение в развитии общественно-философской мысли. - Тошкент. 1976. -С. 13.

5. 4. Форобий. Бахт-саодатга эришув хакида //Абу Наср Форобий. Рисолалар. -Т.: Фан, 1975. - Б. 64.

6. Hasanov M.N. Al-Farabis Vieshs On Human Anthropology. An International Multidistiplinary Research Journal- Хиндистон. 2021.

April 21-22