CC BY
52¿>
I ^a^cafoa Ba xy^yK_philosophy & law journal_2024/2
ABU NASR FOROBIY SIYOSIY FALSAFASINING NAZARIY TAHLILI
Yuldashev F.A.-
FarDU dotsenti, falsafa fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD)
Abu Nasr Forobiy ilgari surgan va o'z asarlarida ko'targan barcha muammolar o'tmishga tegishli emas, uning ko'plab g'oyalari bugungi kunda ham dolzarb va tubdan muhim ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan Forobiy falsafasini o'rganish dolzarbligini hech qachon yo'qotmaydi.
Zamonaviy jamiyatni yangilash va sog'lomlashtirish o'tmishning ma'naviy merosiga murojaat qilish zarurati bilan bog'liq ravishda ro'y beradi. Forobiy falsafasini o'rganish Yangi O'zbekistonning rivojlanishi, demokratik o'zgarishlarning kuchayishi, huquqiy, dunyoviy davlatning yaratilishi jamiyatimizda katta ahamiyat kasb etmoqda. Shu nuqtai nazardan, Forobiy falsafasini, ayniqsa, uning siyosat, erkinlik, baxt, odamlar o'rtasida o'zaro yordam zarurligi haqidagi ta'limotlarini o'rganish, inson va jamiyatni intellektual va axloqiy jihatdan takomillashtirishga bo'lgan intilishiga o'z ta'sirini ko'rsatadi. Mutafakkirning siyosiy etakchilik tushunchasi, fazilatli jamiyat, adolat, tenglik, tinchlikni saqlash, urushning oldini olish, adolatsiz urushlarni qoralash haqidagi g'oyalari bugungi kunda ham dolzarb bo'lib qolmoqda. Shu nuqtai nazardan, mutafakkirning falsafiy g'oyalari yosh avlodni siyosiy tarbiyalashda qimmatli manba bo'lib xizmat qiladi.
Forobiy falsafasining yaratilganiga 1100 yildan ko'proq vaqt o'tgan bo'lsa-da, uning g'oyalari va qarashlari ko'p jihatdan o'z qadr-qimmatini saqlagan holda zamonaviy jamiyat uchun doimiy ahamiyatga ega bo'lib qolmoqda. Forobiyning falsafiy va ijtimoiy-siyosiy merosi dunyoning turli mamlakatlari tadqiqotchilarining diqqat markazida bo'lib kelmoqda.
Forobiyning ilmiy, falsafiy va siyosiy ijodi haqida ulkan ilmiy adabiyotlar mavjud.
Forobiy hayoti, uning dunyoqarashi, falsafiy ijodi, yunon falsafasi bilan tanishishi Abdul Hasan Bayhakiyning "Tatimat Sivan-ul-hikma" (XII asr), Ibn Kiftiyning "Torix al-ulama" (XII asr), "Nigoristoni Gaffori" (XVII asr) kabi tarixchilarning asarlarida o'z ifodasini topgan. Shuningdek, Forobiyning falsafiy va siyosiy merosi eronlik olimlar R. Dovari, F. Nozirzoda, Z. Safo, A. Halabi tomonidan batafsil o'rganilgan. R. Dovari qadimgi yunon mutafakkirlarining siyosiy nazariyasini Sharqda tarqalish jarayonini tahlil qilib, Forobiyyning siyosat, nazariy va amaliy falsafa o'rtasidagi munosabatlar, ularning o'zaro bog'liqligi va farqi haqidagi qarashlari evolyutsiyasini qisqacha bayon qiladi. U "Forobiyning fuqarolik falsafasi" nomli asarida mutafakkirning siyosiy-falsafiy qarashlarini bayon qiladi [5].
R.Dovaridan farqli o'laroq, F.Nozirzoda Forobiy siyosiy falsafasini o'rganishga yanada chuqurroq yondashadi. Uning xizmatlari shundaki, u mutafakkirning siyosiy konsepsiyasini har tomonlama tahlil qiladi. Ammo uning barcha afzalliklari bilan bir qatorda kamchiliklari ham bor. Muallif Forobiy siyosiy dunyoqarashini shakllantirishda qadimgi yunon siyosiy fikrining ahamiyatini mutlaqlashtiradi. Shunga qaramay, bu ish al-Forobiy siyosiy falsafasini o'rganish uchun asosiy tadqiqot ishi, deb hisoblanishi mumkin.
Forobiyning falsafiy, ijtimoiy-siyosiy merosini rivojlantirishga Yevropa tadqiqotchilari ma'lum ma'noda o'z hissa qo'shganlar. Ular orasida F.Diteritsi, M.Shtaynshneyder, G. Ley, E.J.Rozental kabi olimlarning asarlari alohida e'tiborga loyiq. Chunki ular orqali G'arb dunyosi nafaqat mutafakkirning falsafiy ijodi bilan tanishdi, balki faylasufning falsafiy konsepsiyasi ta'sirini ham boshdan kechirdi. G. Ley olib borgan izlanishlarda mutafakkir dunyoqarashining evolyutsiyasi jarayoni, uning aristotelizm va neoplatonizm bilan aloqasi tahlil qilingan. Forobiyning ijtimoiy-siyosiy qarashlarini tahlil qilishga alohida bob bag'ishlangan bo'lsa-da, muallifning tadqiqotida Forobiy ta'limotini baholashda kuzatilgan qarama-qarshi munosabatni ko'rishimiz mumkin [4].
Yevropalik tadqiqotchilar orasida Forobiyning falsafiy qarashlarini obyektiv baholashga urinishlariga qaramay, mutafakkirning falsafasi noto'g'ri talqin qilingan va bir tomonlama baholangan ishlarni uchratishimiz mumkin. Xususan, E.J.Rosenthalning ta'kidlashicha,
¿>
I ^a^cafoa Ba xy^yK_philosophy & law journal_2024/2
"musulmonlarning siyosiy falsafasi, ayniqsa Forobiyning bu boradagi qarashlari qadimgi yunon mutafakkirlaridan to'liq olingan". Tabiiyki, qadimgi yunon falsafiy siyosiy fikrining Sharq mutafakkirlariga ta'siri bo'lgan, ammo shu asosda Forobiy siyosiy falsafasining o'ziga xosligini inkor etmaslik kerak, chunki u yangi tarixiy davr ehtiyojlari ruhida ishlab chiqilgan hamda madaniyat va sivilizatsiyani baholashda Islom qadriyatlariga e'tiborni qaratgan.
Tadqiqotchilardan S.N.Grigoryan, M.M.Xayrullayev, N.S.Kirabayev, G.S.Sapargaliyev, A.N.Taukelevlar Forobiyning falsafiy, ijtimoiy-siyosiy merosini, mutafakkir siyosiy falsafasining uslubiy va gumanistik jihatlarini o'rganishga katta hissa qo'shganlar [6].
M.S.Burabayev va G.K.Kurmangaliyevlar faylasufning axloqiy-siyosiy qarashlarini o'rganishgan. Mualliflar Forobiyning axloqiy va estetik tushunchalari bilan bir qatorda "fuqarolik falsafasi" tushunchasini, uning nazariy va uslubiy tamoyillarini qisqacha tahlil qildilar, sotilmaydigan davlatlar turlarini qisqacha tavsifladilar [3].
Forobiy falsafasida ijtimoiy utopiya muammosi A.A.Abdurasulov va M.K.Aripovning tadqiqot ishlarida aks etgan. Ularning asarlarida mutafakkir qarashlaridagi boshqaruv masalalari, baxt muammolari, shuningdek, ideal davlatga erishish yo'llari va usullarini tahlil qilinadi.
Mutafakkirning umumfalsafiy va siyosiy ta'limotiga bag'ishlangan ko'plab tadqiqotlarda umumiy sharhlangan xarakterdagi maxsus tadqiqotlar mavjud emas va mavjud asarlar Forobiy falsafasi mazmunining to'liqligini, uning nazariy, amaliy, madaniy va tarixiy ahamiyatini ochib bermaydi
Abu Nasr Forobiy o'z falsafiy qarashlari doirasida jamiyat va siyosatni o'rganishdagi yangi o'ziga xos yo'nalishni ishlab chiqdi. Mutafakkir siyosatni falsafiy nuqtai nazaridan, ya'ni siyosatni fan sifatida tushunishni chuqur asoslab berdi. Natijada siyosiy falsafa yaqin va O'rta Sharqda falsafaning mustaqil tarmog'i sifatida o'zining ilmiy va falsafiy tasdig'ini oldi. Forobiy siyosiy falsafasi nafaqat siyosiy muammolarni tushunishning nazariy asosi sifatida, balki siyosiy jarayonlarning tabiati, munosabatlarning rivojlanish an'anasini tahlil qilishga qaratilgan siyosiy tushuncha sifatida ham qiziqish uyg'otadi. Chuqur insonparvarlik va ratsionalistik xarakterga ega bo'lgan Forobiy siyosiy konsepsiyasi mutafakkirning Sharqiy va Qadimgi yunon madaniyatining falsafiy va axloqiy-siyosiy yutuqlarini ijodiy rivojlantirishi asosida shakllangan. Forobiy falsafaning mantiqiy-nazariy apparatini sezilarli darajada boyitdi va shu asosda uning siyosiy tizimini ishlab chiqdi [2].
Forobiy falsafasi idealning haqiqat bilan dialektik aloqasi va ularning qarama-qarshiligida ifodalanadi [1]. Haqiqat bu umuminsoniy qadriyatlar prizmasi orqali tanqid qilinadigan mavjud buyruqlar va boshqaruv usullaridir. Ideal esa faylasuf o'zining siyosiy ideallariga muvofiq ishlab chiqqan xayoliy dunyo. Forobiyning ideal dunyosi bu adolat, sevgi, fazilat, o'zaro yordam va aql-idrokka asoslangan kelishuv dunyosi; u kelajakning fazilatli davlatining loyihasini ifodalaydi; mutafakkirning insoniyatning baxtli kelajagiga bo'lgan ishonchini aks ettiradi.
Insonparvarlik Forobiy ijodining asosiy xususiyatlaridan biridir. Mutafakkirning siyosiy falsafasida insonparvarlikning axloqiy va siyosiy jihati ochib berilgan. Axloqiy jihat, insonparvarlik qadriyatlarini rivojlantirish mutafakkirning inson haqidagi qarashlarini koinotning eng yuqori qiymati sifatidagi ifodasidir. Faylasuf ilgari surgan va asoslagan siyosiy jihat jamiyatda munosib yashash sharoitlarini yaratish zarurligi g'oyasini ochib beradi. Shu asosda mutafakkir axloqiy idealni siyosiy mavqedan turib isbotlashga harakat qiladi.
Forobiy siyosiy falsafasida axloq va din bir-biri bilan bog'liq ravishda izohlanadi. Uning namoyon bo'lishi axloqiy va siyosiy funksionallik nuqtai nazaridan kelib chiqadi. Biroq, diniy qirra ehtiyotkorlik bilan o'z-o'zini kuzatish va dunyodan uzoqda bo'lgan ekstatik tasavvurlarni izlashdan uzoqdir [7].
Forobiy siyosiy falsafaning o'ziga xos va ratsionalistik tizimini o'rganish quyidagi xulosalar chiqarishga imkon beradi:
Birinchidan, Forobiyning ijtimoiy-falsafiy va siyosiy qarashlari siyosiy maqsadga muvofiqlik prinsipi asosida aniq tarixiy sharoitlarda vujudga kelgan.
¿> vb,
I Фалсафа ва хукук_philosophy & law journal_2024/2 ^
Ikkinchidan, Forobiy siyosiy falsafasi Sharq va qadimgi yunon madaniyatlarining sintezi va o'zaro ta'siri asosida shakllangan.
Uchinchidan, Forobiy falsafiy tizimi o'rta asrlardagi ijtimoiy fikming eng yuqori darajasini ifodalaydi. Mutafakkir ontologiya muammolarini ko'rib chiqishda yangi, o'ziga xos qirralarni kiritishga muvaffaq bo'ldi: mavjudlik, materiya, materiya va shakllarning nisbati haqidagi ta'limotga; epistemologiya, mantiq va ayniqsa fanlarni tasniflash masalalarini ishlab chiqishga erishdi.
To'rtinchidan, Abu Nasr Forobiy o'z davri uchun siyosiy falsafa siyosati va vazifalarini, uning boshqa fanlar orasida o'rnini tubdan yangi, chuqur talqin qildi. Siyosiy falsafa, mutafakkirning fikriga ko'ra, siyosat to'g'risida bilimlarni rivojlantirishi, siyosiy bilimlarni o'zlashtirishga va shakllantirishga yordam berishi kerak, bu siyosiy voqelik va xilma-xil munosabatlar, ularning doimiy o'zgarishi haqida ma'lum tasavvurga yordam beradi. Faylasuf siyosat jamiyat va inson hayotida bajarishi kerak bo'lgan rol va vazifalarni aniq va ishonchli tarzda ochib berdi.
Beshinchidan, Forobiyning siyosiy falsafasi ko'p qirrali bo'lib, u eng muhim siyosiy muammolarni qamrab oladi, ularni yaqin aloqada va o'zaro bog'liqlikda ko'rib chiqadi. Forobiy siyosiy falsafasida jamiyat va davlat muammolari juda muhim o'rin tutadi, ularni tahlil qilishga faylasuf alohida e'tibor beradi. Forobiy insoniyat jamiyati va davlatining paydo bo'lishi, evolyutsiyasi, tuzilishi va harakatlantiruvchi kuchlarining sabablarini ratsionalistik tushuntirishga intiladi, uning turlarini tasniflaydi, davlat va davlat hokimiyatini boshqarishning ideal shakllarini belgilaydi.
ADABIYOTLAR:
1. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. T. Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993.
2. Yuldashev F. A. Abu Nasr Forobiyning "Fi-ma'oniy-al-aql" asarida gnoseologik masalalar. // Monografiya. T.: Tamaddun, 2012. - 136 s.
REZYUME:
Mazkur maqolada Abu Nasr Forobiy falsafiy qarashlarining nazariy tahlili yoritilgan.
Kalit so'zlar: aqliy bilish, panteizm, siyosiy falsafa, epistemologiya, in'ikos, fazilat, siyosiy rahbar
РЕЗЮМЕ:
В данной статье представлен теоретический анализ философских взглядов Абу Насра Фараби.
Ключевые слова: познание, пантеизм, политическая философия, эпистемология, восприятие, добродетель, политический лидер
RESUME:
This article presents a theoretical analysis of the philosophical views of Abu Nasr Farabi.
Keywords: cognition, pantheism, political philosophy, epistemology, perception, virtue, political leader
