Научная статья на тему 'АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША. ХРОНИКА "ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК". ЧАСТЬ 3'

АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША. ХРОНИКА "ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК". ЧАСТЬ 3 Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
55
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША / ЗОЛОТАЯ ОРДА / КРЫМСКОЕ ХАНСТВО / КРЫМСКОТАТАРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА / НАРРАТИВНЫЙ ИСТОЧНИК / "ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК" / ХРОНИКА

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Абдужемилев Рефат Рустем-Оглы

В рубрике представлен один из главных нарративных источников, отражающих историю Золотой Орды и Крымского ханства - произведение «Теварих-и Дешт-и Кипчак» («Хроника Дешт-и-Кипчака», 1638 г.) из-под пера Абдуллаха ибн Ризвана. Несмотря на наличие в научной литературе работ по этой хронике, все же они носят поверхностный характер. Художественно-литературные достоинства произведения не были проанализированы в полной степени. Хроника является наглядным примером эволюционирования в Крыму османских традиций словесного творчества и летописания, задавших впоследствии импульс для появления других универсальных историй. Текст «Теварих-и Дешт-и Кипчак» дан в оригинальной транслитерации из двух списков (Национальная библиотека Франции S 874 и Библиотека Дворца Топкапы B 289) и в русскоязычном переводе (автор транслитерации и перевода - Р. Р. Абдужемилев). Перевод выполнен из сводного текста двух списков в книге Ananiasz Zajaczkowski «La Chronique des Steppes Kıptchak Tevarih-i Deşt-ı Qıpçaq du XVIIe siecle» (Warszawa, 1966).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABDULLAH IBN RIZVAN-PASHA. THE CHRONICLE "TEVARIKH-I DESHT-I KIPTCHAK". PART 3

The column presents one of the principal narrative sources reflecting the history of the Golden Horde and the Crimean Khanate - the work “Tevarikh-i Desht-i Kiptchak” (“The Chronicle of the Desht-i Kiptchak”, 1638) from under the pen of Abdullah ibn Rizvan. Notwithstanding the presence of works in the scientific literature on this chronicle, they still have a superficial character. The artistic and literary merits of the work have not been fully analyzed. The chronicle is a vivid example of the evolution of the Crimean Ottoman traditions of verbal creativity and chronology, which later gave impetus to the emergence of other universal histories. The text of “Tevarikh-i Desht-i Kiptchak” is given in the original transliteration from two manuscripts (National Library of France S 874 and The Library of Topkapı Palace Museum B 289) and in Russian translation (author of transliteration and translation - R. R. Abduzhemilev). The translation is made up of the combined text from two manuscript copies in the book Ananiasz Zajaczkowski “La Chronique des Steppes Kıptchak Tevarih-i Deşt-ı Qıpçaq du XVIIe siecle” (Warszawa 1966).

Текст научной работы на тему «АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША. ХРОНИКА "ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК". ЧАСТЬ 3»

Наследие

УДК 821.512.161 DOI: 10.22378/kio.2021.2.179-198

Абдуллах ибн Ризван-паша. Хроника «Теварих-и Дешт-и Кипчак». Часть 31

Рефат Абдужемилев

(Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ; ГБОУВО РК «Крымский инженерно-педагогический университет им. Ф. Якубова»)

Аннотация. В рубрике представлен один из главных нарративных источников, отражающих историю Золотой Орды и Крымского ханства -произведение «Теварих-и Дешт-и Кипчак» («Хроника Дешт-и-Кипчака», 1638 г.) из-под пера Абдуллаха ибн Ризвана. Несмотря на наличие в научной литературе работ по этой хронике, все же они носят поверхностный характер. Художественно-литературные достоинства произведения не были проанализированы в полной степени. Хроника является наглядным примером эволюционирования в Крыму османских традиций словесного творчества и летописания, задавших впоследствии импульс для появления других универсальных историй.

Текст «Теварих-и Дешт-и Кипчак» дан в оригинальной транслитерации из двух списков (Национальная библиотека Франции S 874 и Библиотека Дворца Топкапы B 289) и в русскоязычном переводе (автор транслитерации и перевода - Р. Р. Абдужемилев). Перевод выполнен из сводного текста двух списков в книге Ananiasz Zajaczkowski «La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i De§t-i Qipçaq du XVIIe siecle» (Warszawa, 1966).

Ключевые слова: Абдуллах ибн Ризван-паша, Золотая Орда, Крымское ханство, крымскотатарская литература, нарративный источник, «Теварих-и Дешт-и Кипчак», хроника.

1 См. Часть 1 (Крымское историческое обозрение. 2020. № 2. С. 214-247); Часть 2 (Крымское историческое обозрение. 2021. № 1. С. 119-219).

Для цитирования: Абдужемилев Р. Р. Абдуллах ибн Ризван-паша. Хроника «Теварих-и Дешт-и Кипчак». Часть 3 // Крымское историческое обозрение. 2021. № 2. С. 179-198. DOI: 10.22378/kio.2021.2.179-198

Оригинальный текст хроники «Теварих-и Дешт-и Кипчак» из фонда Национальной библиотеки Франции (Bibliotheque nationale de France. Departement des manuscrits. Supplement turc 874)

41 recto cevanib-i erba'alardan sehab-asa yüz binden mütecaviz Tatar-i cerrar ihata eyledi ol ili (iki) bahr-i emvac bir-birlerine iltifat ve imtizac etmeyüb giderek fitne ve a§üb hadden a§üb seyl-i hun ile eve ve yazi toldi her ki§i ba§i yazusini ol yazida gördü bu iki le§ker miyäninda olan cenk-i §irane ve nezd-i dilirane bu ane gelince vaqi' olmayüb gurre-i sehr-i nusret eserden hengäm-i §ame degin iki tarafin asker

41 verso bezm arasi ate§-i darbet ve qitalleri i§tigalde ve ol ge?e ta subh olunca bir-birlerinin teshiri tedbirinde kemal i§tigalde idiler ni^elerin §em§ir-i abdar ile mürg-u ruhi qafes-i hakiden pervaz idüb ve ni?elerin tir u sinan ile sanduqa-i sadn mü§ebbek qafese dönmü§ idi hal bu minval üzre iken taife-i Tatar umum üzre hezar §ütum iderrek asker-i Rum üzerine hum-hücum idüb toblara qarib olduqda bir ugurdan

42 recto ate§ler virdiler Allahu Ekber ol zencirler ejder-manend le§ker-i Tata-ra sarildi her biri benatu'n-na'§ (binan algi§?) gibi tar-mar olub dagildi ol hinde bayraqlardan Nasrun minallahi ayeti bahir ve sancaqlarin altun taclari zahir oldi tuglar sa^larin tagidub naqqareler gözlerin a^dilar tabller sinelerin dögüb siperler gögüslerin gerdiler nizeler hun-i a'dayä di§ bileyüb tirler cebe halqalarin gözetler nefirlerden ceng-i harbi sadasi

42 verso nümayän olicaq tiglar u'ryän olub her merd-i dilir girrinda bir §ir ve her za'if ve leng derrinde bir peleng olub bu uslüb üzre cenge aheng ve bir ugurdan tob ve tüfenk atub manend-i neheng yürüyü§ idüb ra'd ve berq misal tob ve tüfenk sadasi ve guzat-i §ir a'zmin Allah-Allah nidasi sahrayä velvele ve zemine zelzele salub Pa§ay-i sadaqatkär o Sultan-i Tatarin ba§ina dünyäyi dar idüb qo§larin

43 recto ya'ni taburlarin tar-marlari eyledi aqibet asakir-i islämin tig-i hun e§amle cengine taqat ve bahadiran-i peleng kuh ve gank zabt-i cenk-i bi-direngine fevt getüremeyüb Tatara hezimet vaqi' olmagle gendüler firara azimet eylediler merhum peder-i mansur ve muzaffer ve asker-i zafer-rehber ile daru'l-maqarrlari olan Bag^esarayina varub Qulillahümme malike'l-mülki tü'ti'l-mülke men te^a'ü ve tenziü'l-mülke mim men te^a'ü ayet-i pür-hidayetini qira'et iderek

43 verso hulüs ile taht-i De§te cülus itdirdi ve bu kär-zade tar-mar olan £eraki-se ve Tatardan tekrar on bin miqdar yärar ve namdar ?abük-süvar §ahin Geray ve Muhammed Geray yanina cem' olub böyle hayätdan bize memat ola ruy-i zeminde gezmekden taht-i arzda olmaq icradir (ahradir?) imdi bu anedek bize galib olan asakir-i Al-i Osman idi anlar ise manend-i seyl-i garran §imdiyedek canib-i Kefeye revan divan olmu§lardir heman Canbek Geray Hani §ebhun idüb

44 recto aman virmeyelim deyü her biri ahd-i misaq vechle si bu hususda it-tifaq itmekle ahen-pu§ ve her biri bade-i gurur ile serhuç olmuçlar idi bir geçe ilgar idüb Bagçesarayni muhasara ve Hani çebhun idüb muharebeye baçladilar lâkin Pa§ay-i mezbur on gün asker huzur eylesün deyü Bagçesarayindan mürur ve canib-i Kefeye ubur eylemiç idi on birinci gün getmege niyet ve taraf-i Kefeye azimet idüb lâkin eyyâm-i

44 verso sayf olmagin nisf-i leylde bar-nigâh ve hayme ve hargâhlari gidüb on biñden ziyâde atlu piyâde subha nazir ve güc nerfrine hazir olmuçlar idi íza erâdallâhu çey'en hayyeel esbabehu fehvasinca Haqq Sübhane ve Ta'alániñ taqdir-i ezeli ve iradet-i lem-yezelisi bir taifeniñ zeval-i devletine ta'allüq eylese her tedbiri isabet-i pezir olmayüb basr-i basiretleri i'ma ve sa'y-i gü§te§leri daima heba olur bu eclden anlariñ çebhuni ol saate tesaddüf (musadef?)

45 recto olmagin iki canibiñ yârar ve bahadir yüzlerine siperlerin çekûb al qi-liça virdiler ol leyle-i muzlime qiliç yelmatindan güyyá göndere dönüb atlar sa-hilni ve dilâverler na'resini gü§ idenler ra'd ve tiglar ça'ça'sini görenler berq ve sanurlardi aqibet tigler ve tir-i cenkden feragat idüb yâqa-yaqayâ olmagle hançer-i mu'tebere el urdilar netice ol giçe ta subh olunca bir mertebe cenk u tidal ve bir vechle harb u qital olmuçdir ki çe§m-i ruzgâr niçe zamandan

45 verso beri böyle bir hal-i dü§var görmemi§ idi vaqta ki Sultan-i haver gen-düyi izhar ve a'lem züriyyetni bam felege döküb açkâr qildi ol hinde darbet-i tob-i Hurçid le§ker-i zengibar §eb bari tar-mar na-bedid eyledi asker-i Rum ol saife-i üzerlerine hum sühum idüb Çerakise-i nakise ile tar-mar sitize kâr gördüler ki firara (qarara?) mecal-i muhal ve asker-i meymenet-fal ile qital mümteni'ü'l-ihtimaldir her biri eftan ve hayran bir tarafa revan bir canibe revan

46 recto oldilar Muhammed Geray ve §ahin Geray taht-i Deçtde cülusdan me'yüs olub §ahin Geray §ah-i Aceme varub anda qarar ve Muhammed Geray küffara firar eyledi tekrar taife-i Han-i kâmkârdan bi'at idüb emrine ferman-berdar oldilar Pa§ay-i merhum bu haber-i meserret-eseri merqum Dilâver agayle der-i Devlete arz ve inha eyledükde agay-i mezbure himayet olunmagin eyalet-i Qibris ile riayet olunub ve bu hidmet muqabelesinde merhum pedere muqarrer-

46 verso name ve §em§ir ve hil'ât ve bunda-i bi-minnete altmiç aqça ile dergâh-i Ali müteferriqaligi inayet olundi ol sal-i ferhunde-falde salifu'z-zikr vezir-i a'zam serdar-i Acem olan Murad Pa§ay-i kârdan feth-i Iran ve Turan ^ün ferman-i §ah-i cihanban ile puyân ve çüyân vara revane revan ve Divan üzre olmagin Demir Qapu yolundan Han-i zi-§an dahi sefer-i §irvan ferman ve taife-i yeñiceriyándan iki biñ dilâveran ate§-fe§an ta'yinini ile

47 recto seraskerligi yine merhum pedere emr olundi lâkin zümre-i Tatara ol rahdan güzar ziyâde sa'b ve sa'b ve dü§var olmagin gitmede hezar güne i'tizar eylediler amma Pa§ay-i mezbur iqdamda qusur olmayüb yüz biñ miqdar Tatar-i a^vv-^âr ile Han-i namdari sefere ihzar itdükde bir yevm-i sebt rah-i §irvane Qirimdan niyyet ve diyâr-i Aceme Memalik-i Deçtden azimet idüb onunci men-

zilde Enceke Suyu nam mahalle nüzul olundi lâkin ekseriyyâ yolu Ulu (evveli?) Deñizi kenari olmagin

47 verso manend-i Kerbela ma'cariden eserümma bulunmayüb ancaq her otaq-da quyulur qazilub aci sular içilürdi el-hasil qat'-i menazil ve tayy-i merahil iderek Demir-Qapuya qarib varildiqda bir vechle andan güzerane mecal olunmagin ol zaman §amhal-i Tagistan olan Sultan Mahmud-i pak-me§rreb §af'i mezheb olub ehl-i sünnet ve'l-cema'atdan oldugi cihetden Pa§ay-i merhum Sultan-i merquma mektüb gönderüb §ah-i gümrah ustüne asakir-i nusret-penah içün rah

48 recto taleb eyledi o Sultan-i ma'qul istima' itdükde telâqqi bi'l-qabul idüb gendi diyârindan u'bur ve mürur itdirmek içün va'd ve zahire-i bi-qusur ve lâ-kesür görmek babinda ahd itmek ile asker-i zafer-rehber bi'z-zat bi-rev ve sürh-seran cengine gendüsi dahi a'zim leçker amade eylemiç idi hikmet-i Huda Murad Paçayâ ömr-ü vefa eylemegin ol gaza müyesser olmayüb zaruret ile avdet olundi ilâ haze'l-an taife-i Tagistan

48 verso ehl-i sünnet ve zümre-i sürh-seran §i'yi-tabi'at olmagin mabeynlerin-de külliyet ile adavet muqarrerdir ve ol zaman ki Muhammed Geray Sultan cenk Canbek Geray Handan rev-gerdan ve canib-i küffara a'tf-i i'nan idüb anda mekân tutmiç idi ahir-i kâr §ehriyâr-i kâmkâr Sultan Ahmed Han-i dar-etbar hazretleri diyâr-i Edirnede bir qaç gün qarar buyurduqlarinda Sultan-i mezbur a'fv-i qusur ricasiyle vezir-i a'zim

49 recto olan Nasuh Pa§ahiñ huzur-i mevfuru'l-huburlarina varub iltica eyledi ol vezir-i melek-haslet rikâb-i Hümayun §ehriyâriden çefaat eylemegin çena'ati içün u'qubet olunmayüb inayet ve eyledügi esatlarina qalem-i a'fv çekilüb hima-yet ve taraf-i saltanatdan bir vechle riayet olundi ki Deçt Sultanlari belki Qirim Hani hased itmege baçladi 'aqibet bu devleti dahi ni'met bilmeyüb tekrar hiyânet semtin ihtiyâr eylemegin

49 verso daru's-saltanatü'l-Aliyye-i mahmiyetü'l-Qastantiniyede Yedi Qulleye qonuldi anda dahi ni'am-i firavan ile mugtenem iken yine küfranu'l-ni'am olub süveyda-yi diline fuzuli hanliq sevdasi dü§megin bir tariq ile Yedi Qulleden dahi firar eyledi ahir-i kâr cenge Balqani nam kuhsar qurbunda bir su kenarinda giriftar olub qayd-i bend ile der-i Devlet-medara geldükde gendüye qafadarlar olanlardan ve hin-i firarda hevadar olanlardan bir qaç namdar-i Tatariñ boyunlari (buyükleri?)

50 recto varilub fi'l-hal gendüsi dahi Buyük Rodos nam cezireye irsal olundi bir qaç sal de-§ühur bu minval üzre mürur idüb Merre Hüseyin Pa§a vezir-i a'zim olduqda Han-i mezbure bi-huzur olmagin Muhammed Gerayi Rodosdan getürdüb Qirima Han ve taraf-i Saltanatdan a'zim ihsan itdirmekle kâmran eyledi ve k^ük-den beri Al-i Osmanniñ ni'meti ile hasil olub Divaninda perveriç bulmuç ve niçe en'am ve ihsanina vasil olub eltafina

50 verso mazhar olmuçdir Muhammed Geray Han isyân iderse bu haqq-nan gözleyüb aniñle hem-i'nan olmayâcaq tugyâni candan zahir ve nümayân olmagle imkân olmaz deyü der-i Devlete ne§v ü nümayân bulan Çoban Geray Qagilgay

nasb olunub qadirgalariyle memalik-i Deçte irsal eyledi bu haber-i muvahhaç ki gü§ hu§ Canbek Geray Hana degdi med-hu§ olub bi-hubu§ (bi-cüyü§?) Asitaneye geldikde saraylâr dö§etüb (dü§ünüb?)

51 recto riayetler olundi el-hasil Muhammed Geray taht-i Deçte nail oldugi haber diyâr-i Acemde §ahin Gerayâ vasil olduqda §ah Abbasdan icazet alub bir niçe bi-mezheb ve bi-mekteb Qizilbaç sahib-i bida'at ile Qirima gelüb Qagilgay oldi ve Çoban Geray tenezzül idüb Nuraddin oldi De§t-i Qipçaqda qagilgaylâr anlara veli-ahd olmuçlardir ve nuraddinler dahi qagilgaylâra veli-ahd olmuçlardir bu ikisi dahi Cengiz neslinden

51 verso olub hanliga müsta'idlerdir ve her birinin diyâr-i Qirimda hükumet-leri cari ve saridir bunlardan ma'ada Al-i Cengizden sultanlar vardir lâkin anlarin hükumetde alâqasi yoqdur bu qadar vardir ki Nuraddin fevt olsa bu sultanlardan qangisi buyük ise Nuraddin olur bu cümlenin matmah-i nazarlari hanligadir ve hanlarin ve qagilgaylârm dahi agalari vardir ki mesned-i vezaretde qaim olmuçlar-dir bunlardan ma'ada §irin begleri ve Qirim ve Mirzalari

52 recto vardir ki her birinin taht-i hükumetde niçe bin Tatar hidmet-güzar-dir amma bu cümlesi Han olanlara ferman-berdardir el-hasil §ahin Geray Sultan bir qaç zaman taht-i Deçte kâmran olduqda sabiqda Qirim Mirzalarindan olub ba'dehu mirmiran olan Hantimur Paçayâ izhar-i adavet ve aninle cenk bahanesiyle memalik-i mahrusayi garet sevdasinda olmagin niçe bin Tatar bagi ile ol bagi Tuna yalisi semtinde olan

52 verso Baba Tagi nam qasaba qurbunda Pa§ay-i mezbure muqabil olub cenk eyledükde anda dahi münhezim oldugi muqarrer oldi ahir-i kâr firar iderken ekser namdaran-i Tatar ta'me-i §em§ir-i abdar olub ve niçe Çagatay Deçti teçne (zeçne?) sahrayi mürur iderken ate§-i harden (carden) harq ve baqileri dahi nehr-i Tunayi u'bur iderken garq oldular beyt Askeri nehr-i Tunayâ batdi Gendi tenha Qirima can atdi ba'dehu mezkür Hantimur Kefeye vardiqda Sultan-i mezbur tekrar

Сводный текст2 хроники «Теварих-и Дешт-и Кипчак» из книги «La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i De§t-i Qipçaq du XVIIe siecle»: транслитерация и перевод на русский язык.

51 el-qissa Pa§ay-i merhum [Han-i merqum ile] ol menzilden dahi qalqub dört günden sonra bir penççenbih gün Indal nam sahrayâ ale's-seher vasil oldu Beyt

Hemin ol sebze-zar üstünde çalâk Quruldi haymeler manend-i eflâk Buyurdi qolndilar bir ho§ mekâne Ki zibaliqda benzerdi cenane Tutub asker tamamet-i tag u ragi Quruldi anda Paçanin otagi

2 Topkapi Sarayi Kütüphanesi Bagdat 289 + Bibliotheque nationale de France. Departement des manuscrits. Supplement turc 874.

Irtesi ki Cüm'a gün idi qu§luq zamani ani gordiler ki cevanib-i erba'alarm sehab-asa yüz biñden mütecaviz Tatar-i cerrar ihata eyledi §u hadde tolmu§idi kuh u sahra Ki qalmami§di mar-u-mura meva O gice qaldilar hem anda aram Olunca sernigün nar ayet-i §am Idicek §ah-i haver a'rz-i ruhsar Müheyya itdiler alat-i peygar Süvar olub du canibden diliran Iderler can u dilden a'zm-i meydan A'lemler qaldiruben yer-yerin ba§ Qaza esrarini qilmagiyfün fa§ Hadeng u tirler itdik?e pervaz

// В общем, покойный паша [с вышеуказанным ханом], поднявшись же с того привала, за четыре дня, однажды в четверг на рассвете (спозаранку) добрались до степи по названию Индал. Бейт:

Тотчас же живо (быстро) на том лугу Разбиты шатры, подобно небосводу (небесам). Повелел - остановились на приятном месте, Так в красоте и нарядности походил на душу. Взяло войско сполна горы и луга, Разбит там шатер (отаг) паши.

Следующий день спозаранку был пятницей, в обед (во время между утром и полуднем) видели, как с четырех сторон их окружило подобное туче (облаку) войско числом в более ста тысяч сильных и вооруженных до зубов татар.

В сих пределах (сим путем) переполнились горы и степи, Так что не осталось убежища (крова) для змеи и муравья. Той ночью остались же там на привал (на покой),

До наступления злополучного (несчастного) огня, знамения вечера (свечи).

Учинит шах Востока показ (представление) лика (щеки), Приготовили орудия войны.

Храбрые мужи вышли верхом на лошадях (всадниками) с сей стороны,

И от души и сердца намерятся идти на поле.

Подняв повсеместно навершия знамен (алемов),

Дабы разгласить тайны судьбы (случая),

Покуда буковые стрелы будут летать. //

52

Gelürdi sinelerden dürlü avaz Siper gögsün gerer her dem semayâ Riza virdim deyü yâ'ni qazayâ §u hadde zindeler olmuçdi bican Yedi deryâyi rengin eyledi qan

El-hasil salâ zamani cenge müba§eret olundi ikindi vaqtinadek bir mertebe cenk u cidal ve harb-i qital olmuçdir ki niçe zamandan beri çe§m-i ruzgâr gör-mü§ degildi niçelerin §em§ir-i abdariyle mürg-u ruhi qafes hakiden pervaz idüb ve niçelerin tir u sinanle sanduqa-i sadri mü§ebbek qafese dönmü§idi aqibet Muham-med Geray ve §ahin Geray toplardan gafil bulunub cevanib-i erba'adan hücum ile arabalara qarib olduqda toplar bir ugurdan ateçler virdiler Allahu ekber ol zencirler Ejder-manend Tatar leçkerine sarildi her biri Peçe cebel gibi tar-mar olub tagildi ol hinde zillerden avaz-i hey-hey ve surnalar bozuldi sadasin pey-der-pey virdiler bayraqlardan Nasrun minallâhi ve fethun qarib ayeti bahir ve sancaqlarin altun taclari zahir oldu tuglar saçlarin qaldurub ve naqqareler gözlerin açdilar tabller sinelerin dögüb ve siperler gögüs gerdiler nizeler hun-i a'dayâ di§ bileyüb tirler cebe halqalarin gözetdiler nefirlerden cenk-i harbi sadasi nümayän olucaq tigler u'ryân olub her merd-i dilir

// Шли из грудей и сердец разные голоса,

Щитом защищавшую грудь, всякий миг распростирая к небу,

Молвя о согласии на случай судьбы.

Сии здоровые и крепкие сорвиголовы утратили живость

И окрасили кровью цвет семи морей.

Словом, приступили к войне во время саля3. А ко времени после полудня случилось столько военного сражения и побоища, что уже долгое время око ветра не видело подобного.

А у многих птицы душ выпорхнули из земляной клетки с помощью остро отточенных мечей. А у многих же со стрелами и острием пик (штыков) исход сундуков (могильных) превратился в резную клетку из кусков дерева. В конце концов Мехмед (Мухаммед) Герай и Шахин Герай, пренебрегая пушечными выстрелами, намного приблизились к арбам (телегам) с нападением с четырех сторон, пушки с одного раза раздались огнем. Аллах велик, те подобные драконам цепи (оковы) окутали татарское войско.

А всякий из них, словно людская гора (покрывалом), разбрелся и рассеялся по сторонам. В тот час звоном тарелок подали голоса «Эй, эй», а волынки (сурна) расстроились, и звуки полились мало-помалу друг за другом.

А из их байраков (знамен) стал ясным смыл аята «Помощь от Аллаха

3 Саля - молитва, призыв к намазу.

и близкая победа»4, и завиднелись золотые навершия (венцы) санджаков5. Возвылись вверх волосы (хвосты) бунчуков (тугов), и проснулись барабаны наккаре6, а удары от барабанов табл7 отбивались по грудям. А щиты распростерли свои груди.

А копья точили зубы на кровавых врагов. А стрелы выжидательно наблюдали за вооруженными (джебе) кольцами. И будет явно слышим звук войны и сражения от войскового люда. Обнажились мечи. И всякий храбрый молодец //

53 garrende bir §ir ve her bir za'if-i leng derrinde bir peleng olub bu uslüb üzre cenge aheng ve bir ugurdan top ve tüfenk atub manend-i neheng yürüyü§ itdikde

Gürbe çirist der giriften mu§

Leyk muçist der-musaf-i peleng

mefhumi üzre asakir-i zafer-çiarin cengine taqat getüremediler [ra'd ve berq-misal tob ve tüfenk sadasi ve guzat-i §ir a'zmin Allah-Allah nidasi sahrayâ velvele ve zemine zelzele salub Pa§ay-i sadaqatkâr o Sultan-i Tatarin baçina dünyäyi dar idüb qoçlarin yâ'ni taburlarin tar-marlari eyledi] ve bahadiran-i zuratin niçesine quvvet getiremeyüb aqibet firara azimet ve gendülere hezimet vaqi' olmagle bi-avn-i Huda askerlerinden cüda olub §ahin Geray diyâr-i Aceme varub anda qarar ve Muhammed Geray Masqov qiralina firar eyledi pes le§ker-i Tatar Devlet Gerayin emrine ferman-berdar ve Canbek Geray Handan bi'ate qarar virdiler merhum peder mansur ve muzaffer olub asker-i zafer-rehber ile daru'l-maqarrlari olan Bagçesarayina varub Qulillahümme malike'l-mülki tü'ti'l-mülke men teça'û ve tenziü'l-mülke mim men teça'û ayet-i pür-hidayeti qiraet iderek hulüsle tahta cülus itdirdi [ve bu kâr-zarde tar-mar olan Çerakise ve Tatardan tekrar on bin miqdar yârar ve namdar-i çapük-süvar §ahin Geray ve Muhammed Geray yânina cem' olub böyle hayâtdan bezm-i memat ola (evveli) ruy-i zeminde gezmekden taht-i arzda olmaq icradir imdi bu anedek bize galib olan asakir-i Al-i Osman idi anlar ise manend-i seyl-i gurran çimdiyedek canib-i Kefeye revan devran olmuçlardir heman Canbek Geray Hani çebihun idüb

// был дико рычащим львом и похожим хищником. А всякий немощный и хромой был хищным леопардом. Таким образом (путем) согласовали военные действия и, выстреливая с одного раза из пушек и ружей, шли походкой крокодила

Кошка по природе ловит мышей,

Однако же мыши по природе воюют с леопардом.

4 Сура 61 «ас-Сафф» («Ряды»), аят 13: «Ve uhra tuhibbuneha, nasrun minallahi ve fethun karib, ve beççiril mu'minin» - «Будет еще то, что вы любите: помощь от Аллаха и близкая победа. Сообщи же благую весть верующим!».

5 Санджак - знамя.

6 Наккаре (нагара) - вид двустороннего барабана, малый барабан.

7 Табл - давул, большой барабан.

Согласно сему смыслу, не смогли найти сил для противостояния в войне со знаменующим победу войском [Подобный грому и молнии, грохот пушек и ружей и восклицания «Аллах! Аллах!» великих и грозных, подобно львам, газиев, покрыли степь всеобщим шумом и сотрясали землю. Верный своему долгу паша, затруднив положение того татарского султана, разбил вдребезги их кош, то есть лагерь]. И многим сильным богатырям не удалось собраться с силами. В конце концов пустились в бегство. А их самих постигло поражение. Помощью Господа, удалившись от своих аскеров, Шахин Герай пошел в страну Аджем8 и принимал там решения, а Мехмед (Мухаммед) Герай бежал к московитянскому королю. Так татарское войско ферманом покорилось приказам Девлет Герая, а от Джанбек Герай-хана решили изъявить верность. Покойный его отец оказался в пучине побед. Так что он с идущим по пути побед войском добрался до своей столицы и места принятия решений, до Бахчисарая. И, зачитав полный хидаета9 аят «Скажи: "О Аллах, Владыка царства! Ты даруешь власть, кому пожелаешь, и отнимаешь власть, у кого пожелаешь "»w, искренне (чистосердечно) взошел на престол. [И из черкесов и татар, разбитых вдребезги в сем сражении, снова при Шахин Герае и Мехмед (Мухаммед) Герае собрались достойные и именитые, скорые всадники числом в десять тысяч человек]. Так, в вопросе жизни и смерти первоочердено нужно пребывать на престоле земном, нежели бродить по лику земли. Ныне же до сего часа нас превзошло войско высокого рода османов. Они же, подобно грохочущей сели, доныне потекли (отправились) в сторону Кефе. И тотчас же, учинив ночную облаву на Джанбек Герай-хана, //

54 aman virmeyelim deyü her biri ahd-i misaq vechle si bu hususda ittifaq it-mekle ahen-pu§ ve her biri bade-i gurur ile serhu§ olmu§lar idi bir gice ilgar idüb Bag^esarayni muhasara ve Hani §ebihun idüb muharebeye ba§ladilar läkin Pa§ay-i mezbur on gün asker huzur eylesün deyü Bag^esarayindan mürur ve canib-i Kefe-ye u'bur eylemi§ idi on birinci gün getmege niyyet ve taraf-i (siraf?) Kefeye azimet idüb läkin eyyäm-i sayf olmagin nisf-i leylde bar-bengäh ve hayme ve hargählari gidüb on binden ziyäde atlu piyäde subha nazir ve gü? nefrine hazir olmu§lar idi Iza erädallähu §ey'en hayyeel esbabehu fehvasinca Haqq Sübhane ve Ta'alänin taqdir-i ezeli ve iradin lem-yezelisi bir tayifenin zeval-i devletine ta'allüq eyle-se her tedbiri isabet-pezir olmayüb basr-basiretleri i'ma ve sa'y gü§te§leri daima heba olur bu eclden anlarin §ebihuni ol saata masarif olmagin iki canibin yärar

8 Аджем - Иран, Персия.

9Хидает - направление на истинный путь; руководство.

10 Сура 3 «Ал-и Имран» («Семейство Имрана»), аят 26: "Kulillahümme malike'l-mülki tü'ti'l-mülke men te§a'ü ve tenziü'l-mülke mim men te§a'ü ve tü'izzü men te§a'ü ve tüzillü men te§a'ü biyedike'l-hayrü inneke ala külli §ey'in kadir" - «Скажи: «О Аллах, Владыка царства! Ты даруешь власть, кому пожелаешь, и отнимаешь власть, у кого пожелаешь. Ты возвеличиваешь, кого пожелаешь, и унижаешь, кого пожелаешь. Все благо - в Твоей Руке. Воистину, Ты способен на всякую вещь».

ve bahadirlari yüzlerine siperlerin çeküb al qiliça virdiler ol leyle-i muzlime qiliç yelmatindan kübyä göndere dönüb atlar sahilni ve dilâverler na'resini gü§ idenler ra'd ve tiglar ça'ça'asini görenler berq ve sanurlardi aqibet tig u tir cenkden feragat idüb yâqa-yâqayâ olmagle hançer-i minenbere el urdilar nice ol gice ta subh olunca bir mertebe cenk u cidal ve bir vechle harb u qital olmuçdir ki çe§m-i ruzgâr nice zamandan beri böyle bir hal-i dü§var görmemi§ idi vaqta ki Sultan-i haver gendüyi izhar ve a'lem (i'lm?) zerrinni bam felege diküb açkâr qildi ol hinde darbet-i tob-i Hurçid le§ker-i zengibar §eb-bari tar-mar nabedid eyledi asker-i Rum ol taife üzer-lerine hüm-hücum idüb Çerakise-i nakise ile tar-mar sitize kâr gördiler ki firara mecal-i muhal ve asker-i meymenet-fal ile qital mümteni'ü'l-ihtimaldir her biri üftan ve hayran bir tarafa revan bir canibe devan oldular Muhammed Geray ve §ahin Geray taht-i Deçtde cülusdan me'yüs olub §ahin Geray §ah-i Aceme varub anda qarar ve Muhammed Geray küffara firar eyledi tekrar taife-i Tatar Han-i kâmkârdan bi'at idüb emrine ferman-berdar oldular.

// и молвя: «Не дадим ему пощады и покоя», путем клятвенного договора учинили союз по сему вопросу. Облачившись в железные доспехи, и всякий из них был опьянен кубком гордыни. Учинив набег одной ночью, осадили Бахчисарай и, совершив ночной налет на хана, приступили к бою. Однако вышеупомянутый паша, молвя: «Пусть же войско будет десять дней в покое и готовности», перешел Бахчисарай и переправился в сторону Кефе. Вознамерился идти на одиннадцатый день и отбыл в сторону Кефе. Однако, поскольку были летние дни, в полночь в путь вышли перевозчики с вьюком, и малые и большие шатры. И более десяти тысяч всадников и пехотинцев взирали на утро и были готовы к сложному проклятию. Согласно смыслу хадиса «Коль Аллах вознамерится к чему-нибудь, то и причины уготовит к тому»11, бесконечность вечного предопределения и воли Преславного и Всевышнего Бога состоит в том, что ежели Он коснется угасания благополучия одного племени, то без достижения и приемлемости всякой меры, их прозорливость (дальновидность) будет ослепленной, а их усилия всегда окажутся напрасными. По сей причине с тратой в том часу времени на их ночное нападение, выставив щиты пред ликами достойных молодцев и богатырей с двух сторон, предали алым (кровавым) мечам. Той темной (мрачной) ночью лезвия мечей рассекали по сторонам, а слышавшие ржание лошадей и вопли храбрых мужей (диляверов) и видевшие блеск громовых мечей приняли их за молнию. В конце концов, оставив мечи и стрелы войны, став наравне плечом к плечу, взялись за острые кинжалы. Той ночью аж до утра случилось столько сражений и всяких битв, что око ветра давно не видало такого трудного положения. Когда (в то время как) появился султан

11 Священный хадис (изречение Пророка Мухаммеда, с. а. в.) "iza erâdallâhu çey'en hayyeel esbabehu" - «Коль Аллах вознамерится к чему-нибудь, то и причины уготовит к тому».

Востока и очевидно водрузил на купол небосвода золотистое знамя, в тот час удары от солнечных пушек незаметно разбили вдребезги сеющее мрак войско Зенгибара. Войско Рума учинило атаку на то племя. С провинными (постыдными) и подлыми черкесами узрели выгоду в сокрушительном сражении, так что невозможно было собрать силы для бегства и воевать с благополучным и удачливым войском. И каждый из них в падении и в удивлении потекли в одну сторону, и побежали в одну (другую) сторону. Мехмед (Мухаммед) Герай и Шахин Герай оказались в унынии и отчаянии от восшествия на престол в Деште. Шахин Герай отбыл к шаху Аджема для принятия там решений. А Мехмед (Мухаммед) Герай бежал к неверным. И снова татарское племя покорилось счастливому хану, достигшему своих намерений, верно повинуясь его приказам в ферманах. //

55 el-qissa Pa§ay-i merhum agay-i merqumi fütuhat haberin ihbar i?ün a'rzlar Baliqlagi nam limondan der-i Devlet-qarara irsal eyledikde mezbure himayet olun-magle Qibris eyäleti sadaqa olunub ve Pa§ay-i merhume muqarrer- name ve §em-§ir ve hil'ät ve bu faqire yevmi altmi§ aq?a ile dergäh-i 'ali müteferriqaligi sadaqa ve inayet olundi el-hasil Han-i mü§ar-ü bi'l-benan ki maqarr-i saltanatdan muqarrer oldu ol tarihda salifu'z-zikr olan merhum Murad Pa§a vezir-i a'zam ve serdar-i Acem olmagin Han-i mezbure Demür Qapu yolundan sefer-i §irvan ferman olunub ve taife-i yeñi^eriyandan iki biñ miqdari diläveran ta'yin ile seraskerligine Rid-van Pa§a-i merhume emr olundi läkin taife-i Tatara ol rahdan güzar ziyäde sa'ab [u] dü§var olmagin getmede hezar güne i'tizar eylediler amma Pa§ay-i mezbur iqdamda qusur eylemeyüb yüz biñ miqdar Tatar-i adüvv-§ikär ile Han-i kämkäri sefere ihzar eyledi [bir yevm-i sebt rah-i §irvana Qirimdan niyyet ve diyär-i Ace-me memalik-i De§tden azimet idüb onunci menzilde Enceke Suyu nam mahalle nüzul olundi läkin ekseriyyä yolu Ulu Deñizi kenari olmagin manend-i Kerbala ma-i cariden eserümma bulunmayüb ancaq her otaqda quyular qazilub aci sular ifilürdi] el-hasil qat'-i menazil ve tayy-i merahil iderek Demür Qapu qarib olduq-da hadd-i zatinda ol hisar kuh-i Qafdan nümudar kuhsar üzre üstüvar olub

// В общем, когда покойный паша послал из порта в Балыклагы донесения во Врата Государственных решений для извещения о победах обозначенного аги, тогда вышеупомянутому было оказано покровительство и милостыней садака12 был дарован эялет13 Кыбрыс14. И было решено выдать покойному паше письмо (наме) и меч, и кафтан, а сему неимущему с дневной пла-

12 Садака - добровольная милостыня в исламе, которую мусульманин выплачивает нуждающимся по собственному усмотрению и желанию с намерением заслужить довольство Аллаха; любое благодеяние, совершенное искренне, ради Аллаха.

13 Эялет (араб. «провинция, область») - административно-территориальная единица, провинция в Османской империи.

14 Кыбрыс - Кипр.

той в шестьдесят акче была милостиво выдана должность мютеферрика15 в Высочайшем Пороге. В общем, указанному пальцем хану было решено отбыть из столицы султаната. В ту дату (тарих) прежде упомянутый покойный Мурад-паша был великим визирем и сердаром16 в походе на Аджем. А вышеупомянутому хану был выдан ферман на поход в Ширван со стороны дороги к Демир-Капу. И с назначением двух тысяч храбрых мужей из янычарского племени было приказано занять сераскерство над ними покойному Ридван-паше. Однако же, поскольку татарскому племени было весьма трудно и непосильно по той дороге, то посему многотысячно раз извинялись. Однако вышеуказанный паша, не допустив небрежности в упорстве, подготовил к походу сто тысяч татар, ловцов за добычей, вместе со счастливым и достигшим желаний ханом. [В одну субботу вознамерились идти дорогой в Ширван и отбыли в край Аджем из страны (владений) Дешт. На десятом привале остановились в местности по названию Энджеке-Су (река). Однако же, поскольку большинство пути было побережьем Великого Моря, то подобно Кербела, не найдя ни ручья, ни реки, были лишь выкопаны колодцы у каждого шатра, и пили горькую воду]. В общем, проходя привал за привалом, остановку за остановкой, приблизились к Демир-Капу. По своей природе, та крепость прочной твердыней возведена на вершине горы, похожей на гору Каф17, //

56 bir canibi Bahr-i Qulzum muttasil ve bir Qumuq ve Açiq Ba§ ve §amhal vilâyetlerine vasil bir sedd-i sedid ve binay-i §edid olub andan bir vechle güzerane mecal olmagin ol zaman §amhal-i Tagistan olan Sultan Mahmud §af'i mezheb ehli's-sünnet ve'l-cemaatdan oldugi cihetden Pa§ay-i merhum Sultan-i merquma mektüb gönderüb asakir-i Islâma §ah-i gümrah üstüne rah taleb eyledi Sultan-i ma'qul [istima' itdükde] telâqqi bi'l-qabul idüb gendi vilâyetden u'bur içrn ve adüvv zahirelerin bi-qusur görmek babinda ahd etmekle asker-i zafer-rehber bi'z-zat pir u sürh-serler cenge gendüsi dahi a'zim asker amade eylemiç idi hikmet-i Huda Murad Paçayâ ömür-ü vefa eylemegin ol gaza müyesser olmayüb bi'z-zaruri avdet olundi ilâ haza'l-an taife-i Tagistan ehli's-sünnet ve zümre-i sürh-seran tab'ia'te olmagin mabeynlerinde adavet müqarrerdir halâ yine ol canibe Tatar-i saba-reftar ile asker-i adüvv-§ikâr irsal olunub sefer-i §irvan ferman olunsa rah-i Tagistan ziyâde asan idügine güman yoqdur el-qissa ol tarihda ki Muhammed Geray Pa§ay-i merhumdan firar ve Masqov qiralina varub anda qarar eylemiç idi lâkin diyâr-i küffarda durmadan 'ar idüb ahir-i kâr §ehriyâr-i kâmkâr ve padi§ah-i ger-

15 Мютеферрика - ведающий различными делами, исполнитель приказов падишахов, визирей и садразамов.

16 Сердар - военачальник.

17 Каф - в мусульманской космологии - название горы или горного хребта, окружающего землю «как перстень палец», граница между мирами - проявленным и непроявленным.

dun-veqar Sultan Ahmed Han-i i'tibar hazretleri vezir-i a'zami olan Nasuh Pa§ay-i namdar ile biñ yigirmi iki tarihinda diyâr-i Edirneye varub bir qaç gün

// одна сторона соединена с морем Кульзум18, а другая есть прочная преграда и мощное строение, достигающее виляетов кумыков, и Ачык Баша, и Шамхала. А затем оттуда, не имея каких-либо сил для переправы, из-за принадлежности в то время Шамхала Дагестана Султана Махмуда Шафъи к люду приверженцев сунны и согласия общины [эхлю сунна валь джамаа] (суннитам), покойный паша отправил к вышеуказанному султану письмо и требовал пути для похода исламского войска на сбившегося с пути шаха. Благоразумный султан [услыхав о том], приняв встречу с пониманием, для переправы (перехода) со своего виляета и в части безупречного и полного видения вражеского продовольствия, учинил клятву (ахд). А сам же подготовил к войне великое войско, идущее по пути побед войско с самими старцами (вожаками) и красными головами (кызылбашами). По мудрости Божьей, покуда не хватило жизни Мурад-паше, то не судилось случиться той газе и по необходимости (поневоле) было учинено возвращение. Доселе (посему), поскольку племя Дагестана по природе было из людей приверженцев сунны и общиной красноголовых, то между ними решительно неминуема вражда. Ныне же снова в ту сторону с ветроногими татарами было послано войско охотников за добычей. А ежели будет ферман для похода на Ширван, то нет сомнения в том, что путь по Дагестану намного легче. В общем, в тот год (в ту дату) Мехмед (Мухаммед) Герай бежал от покойного паши и, добравшись до московского короля, стал там принимать решения. Однако же беспрестанно чинил постыдные вещи в краю неверных. В конце концов, достигший своих желаний и счастливый шехрияр19, и величие и достоинство мироздания, Его превосходительство Султан Ахмед-хан, вместе со своим именитым великим визирем Насух-пашой в тысяча двадцать втором году добрался до земли Эдирне. И несколько дней //

57 anda qarar buyurduqlarinda Sultan-i mezbur a'fv-i qusur ricasiyle Nasuh Pa§a-i merhumiñ huzur-i mevfuru'l-huburlarina gelüb iltica eyledikde ol vezir-i kerimu'l-hisal rikâb-i Hümayun-i §ehriyâri misalden çefaat eylemegin günahla-rina qalem-i a'fv çekilüb mezküre müstaqil saraylâr dö§endi (dü§ündi?) ve taraf-i saltanatdan bir vechle iltifat olundi ki Qirim hanlari ve De§t-i Qipçaq sultanlari hased itmege baçladi aqibet bu devleti dahi ni'met bilmeyüb tekrar hiyânet semtini ihtiyâr eylemegin daru's-saltanatü'l-Aliyye-i Mahmiyyetü'l-Qastantiniyyede Yedi Qulleye qonuldu anda dahi ni'am-i firavan ile mugtenem iken yine süveyday dili-ne fuzuli hanliq sevdasi dü§megin bir tariq ile Yedi Qulleden firar eyledi ahir-i kâr Çenge Balqani nam tag qurbunda bir göl kenarinda giriftar olub [qayd-i bend ile der-i Devlet-medara geldükde gendüye qafadar ve hin-i firarda hevadar olanlardan

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

18 Кульзум - Красное море.

19 Шехрияр - правитель, падишах.

bir qaç namdar Tatariñ boyunlari varilub] Aq Deñiz cezirelerinde Buyük Rodos nam qal'âsinda haps olundi ve anda dahi cemi' malzemesi görülüb vazifeler ta'yin olundi ba'dehu biñ otuz iki salinda ki Sultan Mustafa Han asri olub Merre Hüseyin Pa§a vezir-i a'zam oldu divane-naq§ bir adem olmagin mezburi Rodosdan getürüb Qirima Han ve taraf-i saltanatdan a'zim en'am u ihsan itdürdi çu'aradan Kesbi efendi tarihin bu beyt ile bildirir

// принимал там решения, тогда как вышеупомянутый султан с просьбой о прощении своей ошибки явился пред покойным Насух-пашой, наполненным радости и довольства. И тогда, прося о прибежище, тот великодушного и благородного нрава визирь, подобно падишахской свите хумаюна, учинил покровительство. И, простив его грехи с одним махом пера, вышеупомянутому выстлали отдельные дворцы. А со стороны султаната каким-то случаем снизошло благоволение, так что крымские ханы и султаны Дешт-и-Кипчака впали в пучину зависти. И в конце концов, не принимая сие государство как благо (достаток), заново обрели волю в сторону вероломства и измены. Остановились в Еди Кулле, в месте высочайшего султаната в большом и защищенном городе (махмийе) Константиние. А там же, взяв добычей множество благ, снова с чернью в сердце чрезмерно (внапрасную) и страстно возжелал обрести ханство. И неким путем бежал из Еди Кулле. В конце концов, будучи пойманным (плененным) на берегу озера вблизи горы по названию Ченге Балканы [и, связанным прибыв во Врата, центр Государства и Благополучия, к нему самому подошли кафадар и несколько именитых татарских вельмож из числа сторонников в час бегства], был заключен в тюрьму в крепости по названию Буюк Родос на островах Средиземного моря. А там же была приготовлена вся его собственность (принадлежности) и были назначены должностные (служебные) обязанности. А затем в тысяча тридцать втором году наступила эпоха правления Султана Мустафа-хана, а Мерре (разово?) Хюсейин-паша стал великим визирем. Будучи причудливого характера (безумного образа) человеком, привел вышеупомянутого из Родоса и назначил ханом Крыма. А со стороны султаната преподнес великие блага и милости. Из поэтов Кесби-эфенди сообщает дату (год) сим бейтом20: //

58

Beyt

Kesbi bu tarihda Canbek çiqub

Han-i benam oldi Muhammed Geray

ve k^ükden beri Al-i Osmanniñ ni'metiyle perveriç bulmiç ve niçe en'am ve ihsanina mazhar olmuçdir Muhammed Geray isyân iderse bu men' u def' ider bu der-i Devletde neçv u nüma bulan Çoban Geray Qagilgay nasb eyledi ki mezburiñ adi Devlet Geraydir Gazi Geray Han-i merhumiñ qarindaçi olan Feth

20 Бейт (араб. «дом») - двустишие в поэзии, выражает законченную мысль; минимальная строфическая единица тюркской и персидской поэзии.

Gerayin ogludir Sultan-i mezburin agaçasinin elinden hanligi zor ile almiçdir huzur virmeyüb hiyâneti zuhur eylemegin Han-i pür-fütur mezburi qatlinde qusur eylemeyüb yerin gür eylemiçidi ol tarihda Çoban Geray be§ yâçinda bulunub

Beyt

Aqibet gürg zade gürg §üd

Gerçe ba-ademi büzürg müferred

mefhumi üzre amel idüb buni dahi qatl etmek murad eyledikde ba'zi tevab'i mezburi qaçirub beslemek ^ün bir çobana virmiçler idi ol ecilden buna Çoban Geray laqab qonmuçdir on yaçina qarib çoban besleyüb ahir-i kâr Qirimda oldu-gin Han-i kâmkâr haberdar olmagin andan firar itdirib Asitane-i saadet-medara getürmi§ler idi der-i Devletde ni'am-i firavane garq ve otuz-qirq yaçina degin Al-i Osmannin eltafina müstagraq olmagin hayr-hah-i din u devletdir deyü Muhammed Gerayin yânina qoçub qadirgalar ile memalik-i Deçte irsal olundi

// Бейт:

Кесби, в сем году снизошел Джанбек,

Славным ханом стал Мехмед (Мухаммед) Герай.

И с малого возраста воспитывался и рос, питаясь благами Высочайшего дома Османов. И удостоился многих благ и милостей. А ежели Мехмед (Мухаммед) Герай учинит мятеж, тогда сей же окажет сопротивление и подавит его. А выросшего и воспитанного во Вратах Государства и Благополучия Чобан Герая назначил калгаем. А имя вышеупомянутого -Девлет Герай. Он же есть сын Фетх Герая, брата покойного Газы Герай-хана. И с трудом отнял ханство из рук брата вышеупомянутого султана. И, не давая покоя, с выявлением измены (вероломства) не преминул казнить вышеупомянутого хана, переполненного слабостью и изнеможением, и отправил того в могилу. В тот год Чобан Гераю было пять лет (возраста).

Бейт:

Рожденный волком в конце (со временем) становится волком,

Сколько бы великих людей не воспитывало его.

И, поступая согласно сему смыслу, когда вознамерились и его же казнить, некоторые подвластные похитили вышеупомянутого и дали того на воспитание одному чабану. Посему ему дали прозвище Чобан Герай. Воспитав чабана возрастом около десяти лет, в конце концов, достигший своих желаний и счастливый хан был извещен о его нахождении в Крыму. Тогда, велев учинить бегство, привели к Порогу, центру Счастья. А во Вратах Государства и Благополучия был щедро осыпан премногими благами. А к тридцати-соро-ка годам утопал в милостях Высочайшего дома Османов. Молвя о нем, как о благодетели веры и государства, приставили к Мехмед (Мухаммед) Гераю, и на том был послан на судах [кадыргалар] во владения страны Дешт. //

59 bu haber ki Canbek Hana vürud ve Devlet Geray Sultana vasil oldi min-ba'd i'nad itmeyüb Asitaneye geldiler ve saraylâr ta'yin olunub riayetler olundi Mu-

hammed Geray taht-i De§te vasil olub muradin hasil eyledi bu esnada §ahin Geray §ah-i Acem ile hem-me§reb ve ol taife gibi bi-mezheb olub anlar ile kemal mertebe ülfet eylemi§iken qannda§nin Han oldugin istima' itdikde §ah Abbasdan icazet bir ni?e Qizilba? ile Qirima gelüb Qagilgay oldu ve £oban Geray tenezzül idüb Nuraddin oldular De§t-i Qip^aqda qagilgayliq ol mansibdir ki hanlar fevt olduqda Qagilgay olan Sultan yerine Han olur qagilgayliq hanlara veli-ahddir ve nuraddin-lik ol mansibdir ki Qagilgay vefat eylese Qagilgay Nuraddin olur dahi qagilgaylära veli-ahd §eklindedir bu ikisi dahi Cengizin neslinden olub hanliga müsta'idlerdir ve her birinin diyär-i Qirimda hükumeti cari ve saridir bunlardan maada Qirimda Al-i Cengizden sultanlar vardir läkin hükumetde anlarin aläqasi yoqdur bu qadar vardir ki Nuraddin fevt olduqda bu sultanlardan qangisi buyük ise Nuraddin olur bu cümlenin matmah-i nazarlari hanligadir ve hanlarin [u] Qagilgaydir dahi agalari vardir ki vezaret mesnedinde qaim olmu§lardir bunlardan maada §irin bekleri ve Qirim Mirzalari vardir ki her birisinin taht-i hükumetde ni?e bin Tatar-i hidmetgü-zarlari vardir töreleri yä'ni adetleri ve qanunlaridir

// А сия весть же достигла ушей Джанбек-хана и Девлет Герай-султана. Вслед за тем без упрямства и перечения явились в Порог. И, определив дворцы, удостоили почета и уважения. Мехмед (Мухаммед) Герай, добравшись до престола Дештского, изъявил свое намерение. А в это время Шахин Герай сделался единомышленником (пособником) шаха Аджема. И, подобно тому племени, став беспутным в вере [би-мезхеб], сполна привязался и повадился с ними дружить. И, услыхав о ханствовании своего брата, с позволения шаха Аббаса прибыл в Крым со множеством кызылбашей и стал калгой. А Чобан Герай, понизившись в должности, стал нуреддином. А в Дешт-и-Кипчаке калгайство есть такой чин, при котором в случае смерти кого-либо из ханов, ханом вместо того становился султан из калгаев. Так что, калагайство есть должность наследника ханского престола. А нуреддинство же есть такой чин, при котором в случае смерти калгая калгой становится нуреддин. Точно так же, в своем роде наследники калгайского престола. А они же оба, будучи из рода Дженгиза, достойны и ханства. И власть всякого из них протекаема и переходяща в стране Крым. Окроме сих омолвленных, в Крыму есть и другие султаны из Высочайшего семейства Дженгиза, однако же не имеют они причастности (связи) к власти. А еще есть столько таких султанов, среди которых старший по возрасту становится нуреддином по смерти действующего нуреддина. Их всех вожделения и мечты обращены к ханству. А у ханов и калгаев же есть еще агалар, которые прочно и продолжительно утвердились на ступени визирьства. Окроме них, есть еще и беки Ширин и крымские мурзы, у всякого из которых во властном троне имеются много тысяч прислужников, свои тёре, то есть обычаи и законы. //

60 ve'l-hasil bu vechle cümlesi Han olanlara ferman-berdardir ibtida-i De§t-i Qip^aga hükm iden Al-i Cengiz bu qaide-i qanun vaz' eylemi§lerdir el-qissa Qi-

nmda olan ehl-i Islâm §ah Abbas ile §ahin Gerayi tamam muhabbetde ve sürh-seran ile malâ-kelâm ülfetde görüb mabeynlerinde vaqi' olan muamelâti ve bir-birine ir-sal olunan müraseláti mü§ahede itdikde bunlar ahir-i kâr diyâr-i Qirimi Qizilba§-i bed-girdar ile murdar itmelerin ve ol güruh-u mekruh ile memalik-i Deçti mülevves ideceklerine muqarrer bilmegin Kefede olan valiye ve Qirimda olan ahaliye ve bi'l-cümle ulemasiniñ re'yleriyle bu ahvali der-i Devlete a'rz ve inha ve tazallüm ve §ek-va eylediler amma bu esnada §ahin Geray tek durmayüb bundan aqdem Qirim Mir-zalanndan iken ugur-i Hümayunda hidmeti sebq itmekle eyâlet ve hükumete vasil olan Qantemur Paçayâ izhar-i adavet idüb aniñle cenk etmek bahanesiyle Memalik-i mahrusa-i garet sevdasinda olmagin niçe biñ Tatar bagi ile ol bagilar Tuna yâlisi semtinde olan Baba Tagi nam çehir qurbunda Pa§ay-i merquma muqabil olub cenk eyledikde anda dahi münhezim oldugi muqarrer oldu ahir-i kâr firar idüb giderken yâninda olan askeriñ namdarlari ta'me-i §em§ir-i abdara baqilerinden ba'zisi Deçt Sahrayi mürur iderken ate§-i carden harq niçeleri nehr-i Tunayâ garq oldular

[Beyt]

Asker nehr-i Tunayâ batdi

Gendi tenha Qirima can atdi

ba'dehu mezbur Qantemur Kefeye vardiqda tekrar §ahin Geray gendüye

// Словом, при таких обстоятельствах все они разом верны ханским ферманам. Первые властители Дешт-и-Кипчака из Высочайшего семейства Дженгиза установили сей свод законов. В общем, исламский люд в Крыму узрел Шахин Герая в полном согласии с шахом Аббасом и, без лишних слов, в дружеских связях и близости с кызылбашами [сюрх-серан]. И, наблюдая за имеющими место между ними отношениями и взаимной перепиской, они, в конце концов, решились точно узнать об испоганивании страны Крым злонравными кызылбашами и о том, как тем омерзительным сборищем владения страны Дешт будут напакощены. И вали (губернатору) Кефе, и жителям Крыма, и с суждением всех улема21 вкупе, доложили и уведомили о сем положении во Врата Благополучия, с учинением жалоб. Однако же, в это время Шахин Герай, не оставшись наедине, изъявил вражду к Кантемур-паше, что доселе был из числа крымских мурз и достиг эялета и власти с преуспеванием по службе ради хумаюнового благополучия. Под предлогом учинения войны с ним, с многотысячными татарскими мятежниками, страстно желающими разграбить и опустошить хранимые страны (владения), вместе с теми мятежниками учинили противостояние вышеназванному паше вблизи города по названию Баба-Тагы, в стороне у берегов Дуная. Воюя там, тогда же неминуемым был час поражения. В конце концов, пустившись в бегство, именитые аскеры при нем стали добычей острых мечей. А некоторые из оставшихся во время перехода через Степь Дешт сгорели от тянущегося огня. А многие потонули в реке Дунай.

21 Улема - ученые.

[Бейт:]

Аскеры потонули в реке Дунай,

А сам же одиноко (наконец) душою полетел в Крым.

Вслед за тем, когда вышеупомянутый Кантемур прибыл в Кефе, опять Шахин Герай //22

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Abdullah ibn Ridvan. Tevarih-i Deçt-i Kipçak an Hitta-i Kmm veya Tevarih-i Tatar Hanan-i Kadim ve Ahval-i Deçt-i Kipça / М. Araf Erdogru, S. Uysal. Îzmir: KEge Universitesi Yayinlari, 2012. 80 s.

2. Zajaczkowski A. La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i Dest-i Qipcaq du XVIIe siecle: Edition critique. Warszawa: Panstwowe wydawnictwo naukowe, 1966.183 p.

3. Abd Allah ibn Rizvan Pacha, sur nomme Rizvan Pachazade et Abdi. Abrege de l'histoire des quatorze premiers khans [de Crimee], depuis qu'ils dependent du Grand Seigneur, traduit par le sr Delaunay, jeune de langues de France, a Constantinople, 1737 [Электронный ресурс]. Доступ: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bt-v1b10082209m/f3.image.r=Rizvan

Сведения об авторе и переводчике: Абдужемилев Рефат Рустем-оглы - кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани (420111, ул. Батурина, 7A, Казань, Российская Федерация); старший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК «Крымский инженерно-педагогический университет им. Ф. Якубова» (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Российская Федерация); refatimus@gmail.com

22 Продолжение в следующем номере. 196

Abdullah ibn Rizvan-Pasha. The Chronicle «Tevarikh-i Desht-i Kiptchak». Part 3

Refat Abduzhemilev

(Sh. Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences;

SBEEHE RC «Fevzi Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical

University»)

Abstract. The column presents one of the principal narrative sources reflecting the history of the Golden Horde and the Crimean Khanate - the work "Tevarikh-i Desht-i Kiptchak" ("The Chronicle of the Desht-i Kiptchak", 1638) from under the pen of Abdullah ibn Rizvan. Notwithstanding the presence of works in the scientific literature on this chronicle, they still have a superficial character. The artistic and literary merits of the work have not been fully analyzed. The chronicle is a vivid example of the evolution of the Crimean Ottoman traditions of verbal creativity and chronology, which later gave impetus to the emergence of other universal histories.

The text of "Tevarikh-i Desht-i Kiptchak" is given in the original transliteration from two manuscripts (National Library of France S 874 and The Library of Topkapi Palace Museum B 289) and in Russian translation (author of transliteration and translation - R. R. Abduzhemilev). The translation is made up of the combined text from two manuscript copies in the book Ananiasz Zajaczkowski "La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i De§t-i Qip^aq du XVIIe siecle" (Warszawa 1966).

Keywords: Abdullah ibn Rizvan-Pasha, Golden Horde, Crimean Khanate, Crimean Tatar literature, narrative source, "Tevarikh-i Desht-i Kiptchak", Chronicle.

For citation: Abduzhemilev R. R. Abdullah ibn Rizvan-Pasha. The Chronicle «Tevarikh-i-Desht-i Kiptchak». Part 3. Krymskoe istoricheskoe obozrenie=Crimean Historical Review. 2021, no. 2, pp. 179-198. DOI: 10.22378/kio.2021.2.179-198

REFERENCES

1. Abdullah ibn Ridvan. Tevarih-i De§t-i Kipgak an Hitta-i Kirim veya Tevarih-i Tatar Hanan-i Kadim ve Ahval-i De§t-i Kipgak [The Chronicle of Desht-i Kiptchak in the country of Crimea, or The Chronicle of the ancient Khans and the state of Desht-i Kiptchak] / M. AKif Erdogru, S. Uysal. Izmir: KEge Universitesi Yayinlari, 2012. 80 s. (In Turkish)

2. Zajaczkowski A. La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i Dest-i Qipcaq

du XVIIe siecle: Edition critique [The Chronicle of the Kiptchak Steppes Tevarih-i Dest-i Qipcaq of the XVIIth century: Critical edition]. Warszawa: Panstwowe wydawnictwo naukowe, 1966. 183 p. (In French and Ottoman Turkish)

3. Abd Allah ibn Rizvan Pacha, sur nomme Rizvan Pachazade et Abdi. Abrege de l'histoire des quatorze premiers khans [de Crimee], depuis qu'ils dependent du Grand Seigneur, traduit par le sr Delaunay, jeune de langues de France, a Constantinople, 1737 [Abd Allah ibn Rizvan Pasha, under the name Rizvan Pashazade and Abdi. The story of the first fourteen khans of the Crimea...] [Electronic resource]. Access mode: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b10082209m/ f3.imager=Rizvan (In Ottoman Turkish and French)

About the author and translator: Abduzhemilev Refat Rustem oghly - Cand. Sci (Philology), Senior Research Fellow ofthe Research Institute ofthe Crimean Tatar philology, history and culture of ethnic groups ofthe Crimea in SBEEHE RC «Fevzi Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University» (295015, Simferopol, Uchebnyy lane, 8, Russian Federation); Senior Research Fellow of the Crimean Scientific Center of Sh. Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences (420111, Kazan, Baturin Str., 7A, Russian Federation). refatimus@gmail.com

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.