Научная статья на тему 'АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША. ХРОНИКА «ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК». ЧАСТЬ 2'

АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША. ХРОНИКА «ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК». ЧАСТЬ 2 Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
115
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША / ЗОЛОТАЯ ОРДА / КРЫМСКОЕ ХАНСТВО / КРЫМСКОТАТАРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА / НАРРАТИВНЫЙ ИСТОЧНИК / «ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК» / ХРОНИКА

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Абдужемилев Рефат Рустем Огълы

В рубрике представлен один из главных нарративных источников, отражающих историю Золотой Орды и Крымского ханства, - произведение «Теварих-и Дешт-и Кипчак» («Хроника Дешт-и-Кипчака», 1638 г.) из-под пера Абдуллаха ибн Ризвана. Несмотря на наличие в научной литературе работ по этой хронике, все же они носят поверхностный характер. Художественно-литературные достоинства произведения не были проанализированы в полной степени. Хроника является наглядным примером эволюционирования в Крыму османских традиций словесного творчества и летописания, задавших впоследствии импульс для появления других универсальных историй. Текст «Теварих-и Дешт-и Кипчак» дан в оригинальной транслитерации из двух списков (Национальная библиотека Франции, S 874, и Библиотека Дворца Топкапы, B 289) и в русскоязычном переводе (автор транслитерации и перевода - Р. Р. Абдужемилев ). Перевод выполнен со сводного текста двух списков в книге Ananiasz Zajaczkowski «La Chronique des Steppes Kıptchak Tevarih-i Deşt-ı Qıpçaq du XVIIe siecle» (Warszawa, 1966).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABDULLAH IBN RIZVAN-PASHA. THE CHRONICLE «TEVARIKH-I-DESHT-I KIPTCHAK». PART 2

The column presents one of the principal narrative sources reflecting the history of the Golden Horde and the Crimean Khanate - the work “Tevarikh-i Desht-i Kiptchak” (“The Chronicle of the Desht-i Kiptchak”, 1638) from under the pen of Abdullah ibn Rizvan. Notwithstanding the presence of works in the scientific literature on this chronicle, they still have a superficial character. The artistic and literary merits of the work have not been fully analyzed. The chronicle is a vivid example of the evolution of the Crimean Ottoman traditions of verbal creativity and chronology, which later gave impetus to the emergence of other universal histories. The text of “Tevarikh-i Desht-i Kiptchak” is given in the original transliteration from two manuscripts (National Library of France S 874 and The Library of Topkapı Palace Museum B 289) and in Russian translation (author of transliteration and translation - R. R. Abduzhemilev ). The translation is made up of the combined text from two manuscript copies in the book Ananiasz Zajaczkowski “La Chronique des Steppes Kıptchak Tevarih-i Deşt-ı Qıpçaq du XVIIe siecle” (Warszawa, 1966).

Текст научной работы на тему «АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША. ХРОНИКА «ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК». ЧАСТЬ 2»

Наследие

УДК 821.512.161 DOI: 10.22378/kio.2021.1.199-219

Абдуллах ибн Ризван-паша. Хроника «Теварих-и Дешт-и Кипчак». Часть 2*

Рефат Абдужемилев

(Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ;

ГБОУВО РК «Крымский инженерно-педагогический

университет им. Ф. Якубова»)

Аннотация. В рубрике представлен один из главных нарративных источников, отражающих историю Золотой Орды и Крымского ханства, - произведение «Теварих-и Дешт-и Кипчак» («Хроника Дешт-и-Кипчака», 1638 г.) из-под пера Абдуллаха ибн Ризвана. Несмотря на наличие в научной литературе работ по этой хронике, все же они носят поверхностный характер. Художественно-литературные достоинства произведения не были проанализированы в полной степени. Хроника является наглядным примером эволюционирования в Крыму османских традиций словесного творчества и летописания, задавших впоследствии импульс для появления других универсальных историй.

Текст «Теварих-и Дешт-и Кипчак» дан в оригинальной транслитерации из двух списков (Национальная библиотека Франции, S 874, и Библиотека Дворца Топкапы, B 289) и в русскоязычном переводе (автор транслитерации и перевода - Р. Р. Абдужемилев). Перевод выполнен со сводного текста двух списков в книге Ananiasz Zajaczkowski «La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i De§t-i Qipçaq du XVIIe siecle» (Warszawa, 1966).

Ключевые слова: Абдуллах ибн Ризван-паша, Золотая Орда, Крымское ханство, крымскотатарская литература, нарративный источник, «Теварих-и Дешт-и Кипчак», хроника.

* См. Часть 1 (Крымское историческое обозрение. 2020. № 2. С.214-247).

Для цитирования: Абдужемилев Р. Р. Абдуллах ибн Ризван-паша. Хроника «Теварих-и Дешт-и Кипчак». Часть 2 // Крымское историческое обозрение. 2021. № 1. С. 199-219. DOI: 10.22378/kio.2021.1.199-219

Оригинальный текст хроники « Теварих-и Дешт-и Кипчак» из фонда Национальной библиотеки Франции (Bibliotheque nationale de France. Departement des manuscrits. Supplement turc 874)

27 recto qatle bi-niyyet ve tahta bir fursat ile cülusa himmet eyledi lâkin Han-i mezburiñ ahbasindan olan Canbek Geray Sultan ibn Mübarek Geray bu habere vaqif bu sirre a'rif olub agâh eylemegin Han-i mezbur bim can ile bi-huzur olub bunlari izalede sa'y-i bi-qusur itdükde ikisi dahi diyâr-i Çerakiseye firar ve a'lem-i i'syani açkâr itmekle ítteqi çerra men ahsente ileyhi mazmun-i lâtifi iç'ar ve ma'nay-i çerifini

27 verso izhar idüb niçe biñ Çerakise ve Tatar ihzar ve De§t-i Qipçaqi zorbazu ile taht-i tasarrufindan almaga bezl-i iqtidar ve gendüler cülusa qarar virdiler Han-i merqum hezar gumum ve hümum ile bu hümum hücumi der-i Devlet-medara arz ve inha ve tazallüm ve çekva eyledi ol tarihda vezir-i a'zim ve serdar-i müfehhim olan Murad Paçayi pak nihad bu ihtiláliñ def' ve ref'ini murad eylemegin tariq-i i'lmden defterdar olub bu abd-i bi-miqdaba (miqraba) valid-i

28 recto macid olan Ridvan Paçayi meclisine davet ve eyâlet-i Kefeyi gendüye tevcih inayet idüb didi ki a'yn-i maqsud ve maqsud-i a'yn ki beyni-i sulh ve sulh-i mabeyni der zimmet bülend amelki (memeleki) farz-i a'yn belki farz-i din bilüb bu fitne ve fesadi De§t-i Qipçaq üzerinden ahsen vechle def' ve ref' mücced ve sa'i (sami) olub Han-i mezbur ile Sultan-i mezküriñ mabeynlerinde vaqi' olan küdürati re'y-i müniriñ hasebiyle

28 verso mümteniü'l-husul ise dahi husula mevsul eyleyesin deyüb biñ on toquz salinda Kefeye irsal eyledi Pa§ay-i mezbur tarih-i mezkürde hasbu'l-me'mur Kefeye dahil ve De§t-i Qipçaqa vasil olub islâh-i zatu'l-beyn ^ün tarafina mektübler irsal eyledükde tedbiri taqdir-i muvafiq dü§megin nifaqlari vifaqa ve iftiraqlari ittifaqa mübeddil olub §ahin Geray ve Muhammed Geray girü Nuraddin ve Qagalgay olmaq üzre Qirima gelmek sadedinde

29 recto iken hikmet-i Huda islâmin Geray Hana ömr-ü vefa etmeyüb maraz-i istiqarin dar-i beqaya rihlet ve diyâr-i a'deme azimet eyledi bu haber ki Muhammed Geray ve §ahin Gerayâ vusul buldi heman Bagçesarayina dühul ve bilâ izn-i Sultan-i cihan taht-i Deçte cülus ve nüzul eyledi gendüsi Han olub Qirimda qarar ve qarindaçi §ahin Qagalgay olub kâmkâr oldilar ve bundan aqdem gendüler diyâr-i Çerakiseye firar eyledükde Han-i merhum salifu'z-zikr olan

29 verso merqum Canbek Gerayi Muhammed Geray yerine Qagalgay ve Devlet Gerayi §ahin Geray yerine Nuraddin eylemiç idi Muhammed Gerayiñ huruci ve taht-i Deçte u'ruci halinda bu iki birader birer firsat ile firar ve Pa§ay-i merqumiñ Kefe himayesine dahil olub Kefede qarar (firar) eylediler Muhammed Geray ve

§ahin Geray mezburani qatl i?ün tecessüs idüb hisn Kefeye tahassun eylediklerin istima' itdükde le§ker-i bi-geran ile Kefe hisari muhazisinde olan

30 recto Sari Göl nam mahalle dühul ve ol menzile nüzul itmekle Pa§ay-i mezbure yarlig ile resul gönderüb mazmuninda halä Selamet Geray fevt olub artle (aniñle) taht-i De§t baña intiqal eylemegin cülus eyledim imdi raqib-i devletimiz olub Kefemizden qarar (firar) ve §ehr-i Kefeye varub yaniñdan firar iden Canbek Gerayi ve Devlet Gera'yi dest sitte ve gerden §ikeste görünü§te ya'ni Divanima irsal eyleyesin ki sahife-i 'alemden tig-i ate§-tabimle vücudlarin nayäb

30 verso eyleyim (sahife-i alemden) ve illä Kefe §ehrin harab ve hanümanlarin yagma ve yebab iderim deyü i'tab eylemi§ Pa§ay-i merqum bu varaqaya nazar itdükde bu vaz'-i nahemvarlarin mücerred taze ve hamliklerine haml eylemegin bi-garezane gendülere nasihatname yazub cevab eyledigi adeta Qirimda olan Sultanlariñ cümlesinden esenn ve ekber olan Han olmaq beyniñizde mu'teber olmagin ol cihetle sizler cümleden mehtersiz läkin bu andedek Memalik-i

31 recto De§te malik olub dest-res bulan aba ve ecdadiñiz taraf-i Saltanatdan berat-i §ahi ile mümtaz ve taht-i Qirima cülus iden agacalariñiz tabl ve a'lem ve tug-i §ehin§ahi ile imtiyaz bulub ser-efraz olmu§lardir sizler dahi qa'ide-i selefi telef itmemekle anlara hayr-ü halef olub selätin maniyeniñ eserlerine salik ve uluü'l-emre itaat ile De§t-i Qip?aqa malik olasiz §öyle ki hiläfina sulük eyleyesiz muqarrerdir ki mulükden olmayäsiz ta saniyen

31 verso taleb eyledügiñiz sultanlar hisn-i hasin §ehriyariye gelüb tahassun eylemi§lerdir halä sizlere virilür ise der-i Devletden bize i'qab ve sizlere i'tab olunmasi muhaqqaqdir talebiñiz Asitane-i Saadete arz olunub ferman-i §ehriyari ne minval üzre cari olursa aña göre amel olunur deyü irsal eyledi vaqta ki bu name-i pür-usul ol mest-i gurur-i devletiñ meclisine vusul buldi fi'l-hal ate§ gazabi i§tigal bulub arz-i saltanata halel virecek cevab

32 recto i'tab emir ile yarlig-i fitne-engiz tahrir idüb tekrar irsal eyledi ol resul-i füzul ile yarlig-i bi-usul Pa§ay-i mezbure ki vusul buldi dimaglarinda olan fesaddan vehm ve ahvallari bilinmeyüb hanliq virilür ise Devlet-i Aliyyeye a'dem-i itaatlarin yarliglari mefhumindan fehm eylemegin yaninda olan Canbek Geray Sultana hitab idüb didi ki halä benim maqsudim oldur ki sizi der-i Devlet-medara arz ve inha idüb

32 verso bu De§tiñ Han-i kämkäri idem taife-i Tatar-i saba-reftar emriñize ferman-berdar olub §ehriyar ve §ehr u diyar olasiz läkin siziñle bir qa? §art ve qavlim vardir qabl-i hulülü'l-meram size inha ve i'läm ideyim §art-i evvel oldur ki cadde-i a'dlden u'dül ve §err'-i muttahardan nigül eylemeyesiz zira cebel-i metin §err'-i mübin size daima hisn-i hasin olub her rahda hadi ve a'day din-u devletiñiz üzre mansur ve muzaffer olmañiz bais ve ve badidir

33 recto §art-i sani oldur ki erbab-i hased u kin ve ashab-i haqd §ern-ayin olanlari yaniñiza getürmeyüb anlariñ keläm-i nifaq-ithamini istima'dan ihtiraz ve imtina' üzre olasiz madamki agalariñiz ve muqarreb olan musahibleriñiz zalim

olub sifat-i emanet ile muttasif olmayalar re'aya ve berayaniñ ahval-i p^-melâHeri §erra-§erradan (§etr-§etradan) masun olmayüb sizler dahi adalet ve nisfet ile ma'ruf ve mevsuf olmayasiz §art-i salis

33 verso oldur ki der-i Devlet-medar Al-i Osman keserrûhumullâhu Ta'alâ eli yevmü'l-Mah§er ve'l-Mizan dergâhina kemal sadaqat ve istiqamet ile bende-i halqa bigü§ olub evamirlerine imtisal ve nevahirlerinden ictinab üzre olasiz zira uluü'l-emre itaat bais-i izdiyâd-i devlet-i saadet ve inhiraf dahi mücib-i nekbet ve hasaretdir §öyle ki bu nasihatlarimi gü§ hu§iñiza mengü§ eyleyesiz iktisab-i salâh-i hal ve tahsil-i hüsn mal eylemiç olursiz

34 recto cenab-i Haliqdan ümid-i vasiq ve rica-i sadiq oldur ki §err'-i çerife inqiyadiñiz hasebiyle Devlet darine nail ve adalete meyliñ sebebiyle muqadder olan muradatiñiz hayr ile hasil ve re'aya ve berayayâ riayet ve himayetiñiz ile zümre-i Tatar sizlere mail ve Al-i Osman dergâhina sadaqat ve istiqametiñiz cihetiyle taht-i Deçte vasil olasiz bu hususda ben dahi damen-i himmeti der-meyân ve muqtezaü'l-meram olmañiz babinda tekeffül-i tam ve Han olmañiz

34 verso hususinda ihtimam malâ-kelâm idem amiz der ki bi-inayet-i melikü'l-aqder muqarrer olan emr-i sühuletle müyesser ola deyüb kelâmina hatm ve hitam urdu Sultan-i ma'qul bu kelâm-i maqbuli istima' itdükde telâqqi bi'l-qabul idüb didi ki Cezak-Allahu Ta'alâ hayran zimmet-i bülend himmetiñize lâyiq olan mertebeyi dirig eylediñiz her vechle buyürilan kelâm sahife-i hatirda mektüb ve mersum nash pendiñiz tamam ma'lüm oldu kelâmmiz sidq ve hulüs

35 recto merhametinden na§i ve nesayihiñiz kemal ta'allüq-i muhabbetden müteme§§idir fi'l-haqiqat aba ve ecdadimiz Al-i Osmaniñ ni'metiyle hasil ve her biri Bab-i Saadetlerinde devlet ve saadete vasil olmuçlardir El-hubb-u yetevaresü ve'l-bugz yütevaresü fehvasinca ol Asitaneye haqaret ile baqanlariñ gözlerin çiqarub ve a'day-i din-i devletleri olan serke§leriñ baçlarin kesüb ugur-i Hümayun-i Çehriyâride can virüb ba§ almaq bermegim (berm kim) pi§e-

35 verso mizdir lâkin fikir-i bikriñiz bir emr-i a'zim u §ey-in cisimdir bizden qavi ve lâyiq olanlar dahi bu emr-i hatire taqsir üzre der-fekeyf ki bir garib §ehr u diyâr ve müflis-i dirhem u dinar olayüz Han olmaq qande ve biz qande heman senden ricamiz oldur ki bizi §ahin niçe halâsa bir çare ve qu§ce-i canimiza cenah ve necah olub der-i Devlet-açiyane irsal ve revane eylemek bir bahane eyleyesiz ki dane-i cin süfre-i Al-i Osman olub eli yevmü'l-Qiyam ömrdir devletleri

36 recto ed'iyesine devam üzre olam deyü ibram eyledi Pa§ay-i merhum Sultan-i merqumiñ taraf-i saltanata olan inqiyâdni ve Asitane-i Saadete kemal istinadini mü§ahede idüb bunlara külli i'timad ve herbar sefer ferman olunduqda ugur-i Hümayunda gaza ve cihad ideceklerine ziyâde i'tiqad hasil itmekle anlariñ ve bunlariñ ef'al ve aqvallerin der-i Devlete arz ve inha idüb didi ki halâ Qirim Hani olan

36 verso Selâmet Geray fevt olub Muhammed Geray taht-i Deçte cülus eylemiçdir eger hanliq mezbure virilür ise cenk ve cidal olmaz lâkin evamirlerine

imtisal itmeyüb bagi olmalari yarliglarindan a'yân ve nevahilerinden ictinab eylemeyüb bagi olmagari mektübleri mefhumindan nümayân olmuçdir amma hisn Kefeye mutahassin olan Canbek Gerayâ i'nayet (olunursa) ve qarindaçi Devlet Geray qagalgayliq ile riayet

З7 recto bir vaz'-i nahemvarlari sudur itmeyüb ugur-i Hümayunda niçe hidmetleri zuhur ider amma Muhammed Geray ile cenge leçker ve Canbek Gerayi-i cülus itdirmek içtin bir serasker lâzimdir deyüb mezbur Devlet Geray ile Asitane-i Saadet-medara irsal eyledi hikmet-i Huday ol arz ile Devlet Geray gelmezden muqaddem hanliq der-i Devletde Muhammed Gerayâ virilmekle qadirgalar ta'yin olunub Cebbar Muhammed Agasina berat ve tabl ve a'lem virilmiç bulundi

37 verso lâkin ruzgârlari na-müsa'id olub bahti bergeçte ve kevkebi nühusetde olmagin mevc-i Bahr-i Siyâh güyyâ cenk-cü bir bölük sipah olub bad-i §edid yollarin sedd-i sedid eyledi ve Devlet Gerayiñ tal'ii fevtde ve sitaresi saadetde olmagin ruzgâr-i muvafiq sefinesine mutabiq dü§üb der-i Devlet-medara ruymal ve bargâh-i gerdun-iqtidara gelüb arz-u hal eyledi ol zaman sadaret-i u'zama qaim-maqami

38 recto olan hadim Gürci Muhammed Paça umur-dide ve kâr-azmude nizamü'l-mülk mesabesinde olmagin ol vezir-i kâr-ran bu ma'nayi iz'an ve arz-i mektüblere im'an nazar idicek olan padi§ah-i cihan olan Sultan Ahmed Han aleyhi'r-rahmete ve'r-Ridvan hazretleriniñ rikâb-i Hümayunlarina arz eyledükde Canbek Geray Sultan Qirima Han ve Kefede olan mirmiran evvelâ (ola) Ridvan serasker olsun deyü ferman-i §ah-i cihanban

38 verso varid olmagin ol vezir-i zi-§an her birlerine muqtezalarinca ber'at-i aliçan ve fevanin-i Osmaniyân üzre a'lem-i §ahi ve tabl ve tug-i §ehin§ahi ta'yin itdirmekle Asitanede çaçnegir baçi bulunan Dilâver agayi biñ on toquz sal-i ferruh-falinde on pare qadirga ile Kefeye irsal ve canib-i Qirima isal eyledi bu tarafda taife-i Cagatay ile Muhammed Geray ise (eline) ol iki biraderleri hisardan alub berdar iderim deyü bir gice

39 recto §ehre yürüyüb bezl-i iqtidar eyledükde Canbek Gerayiñ can baçina si9rayüb naçar-mahri firara qarar virdi lâkin beyt Kime-kim lütfi ola Mevlânm, Devlet ayâgina varir aniñ fehvasinca Beyt Ve devran ki hadisatle her geçe yüklüdir, Gün togmadan neler toga kim bile na-gehan muqtezasinca hikmet-i Yezdan ol gice gün togmadan merhum Devlet Geray ile merqum Dilâver aga gelüb Sultan nam ver Qirima Han

39 verso mu'teber ve merhum peder serasker oldugin haber virmegin Muhammed Geray ve §ahin Geray Kefe muqabelesinden qalqub Tatar-i bi-§ümar ihzar ve miran-i (Mirmiran) §iran olan namdarani gendüye qafadar eylemek içtin cay-i qararlari olan Baqçesarayina revane oldular bu canibde Pa§ay-i mezbur dahi alti biñ mükemmel tüfenk-endaz ve alti biñ müseMh süvar ve ser-efraz askerden ifraz idüb ve bir miqdar zencirler ile tolmuç toblar ihzar ve anlari askere

40 recto hisar eyledi ve bu uslüb üzre bir yevm-i sa'id ve sabah-i cedidde Kefe

qal'âsindan qalqub Paça Depesi nam menzile nüzul idüb anda olan asker-i zafer-§i'ar hesab ve §ümar olunduqda Han yaninda taife-i Tatardan be§ yüz miqdari hidmetkâr bulundi lâkin anlar dahi bi-i'tibar idi baqi Qirim askeri ve §irin bekleri ve Tatar Mirzalari ve Çerakise bahadirlari ve Nogay güzideleri ve Çagatay erleri cümle-i

40 verso Muhammed Geray yanina cem' olmuçlar idi bunlardan ma'ada nice bin ahen-pü§ tir-endaz Tatar-i §ikâr-yân ile §ahin Geray gerden-firaz muqaddem-i cey§ olmaq üzre a'lem-i (i'lm-i) isyâni ibraz eylemiç idi pes Pa§ay-i merhum Han-i merqum ile ol qonaqdan qalqub qonaq giderek el-hasil indal nam sahrayâ aliü's-seher vasil oldi asakir-i ervam-i zafer-encam ol §eb anda aram idüb futre, tebaçir subh zahir olduqda ani gördüler ki

Сводный текст1 хроники «Теварих-и Дешт-и Кипчак» из книги «La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i De§t-i Qipçaq du XVIIe siecle»: транслитерация и перевод на русский язык

40 iki sultanlari benim aqreb-aqrabamdir deyü padi§ah-i gerdun-veqar Sultan Muhammed kâmkâr hazretlerinden çefaat etmekle Mehmed Gerayi Qalgay ve kü-9ük qarindaçi §ahin Gerayi Nuraddin idüb Qirima divane olmuçlar idi bir qaç sal bu hal üzre geçûb aqibet Mehmed Geray hanliq sevdasina dü§üb Selâmet Gerayi qatl ve gendüsi tahtina naql etmesi babinda qarindaçi §ahin Geray ile qil u qal iderken Han-i mezburin ahibbasindan biri bu habere vaqif ve bu sirre 'arif olub Hani agâh eyledi pes Han-i mezbur bim can ile bi-huzur olmagin bunlari izalede sa'y bi-qusur itdükde iki dahi Çerakise firar ve adaveti açkâr idüb Itteqi çerre men ahsente ileyhi2 mazmunin izhar itmekle niçe [bin] Çerakise u Tatar ihzar ve De§t-i Qipçaqni zur-bazu ile taht tasarrufindan almaga bezl-i iqtidar ve gendüler cülusa qarar virdiler Han-i merqum hezar gumum ve hümuma dü§üb bu iztirabni der-i Devlet-i çahaneye a'rz ve inha ve tazallüm çekva eyledi ol tarihda vezir-i a'zam ve serdar-i ekrem ve sefer-i Aceme me'mur olan Murad Pa§a ki a'dl ve çefqat ile ma'ruf ve meçhur ve tedbir ve çecaatda müsellim-i cümhur olub re'y-i müni-ri ile niçe harab olmu§ memaliki ma'mür ve tig-i ateç-bariyle umumen vilâyet-i Anatoliyâ müstevli olan a'day-i

// назвав своей родней и близкими, с покровительством от величия мироздания, счастливого и достигшего своего намерения хазрет Султана Мухаммеда, назначил Мехмед Герая калгаем, а младшего брата Шахин Герая - ну-реддином. И тогда держали путь в Крым. Так прошло несколько лет. Тогда в довершение Мехмед Герая охватило страстное желание завладеть ханством. А во время беседы со своим братом Шахин Гераем по части казни Селямет Герая и своего восшествия на престол один из соратников доведался о сией

1 Topkapi Sarayi Kütüphanesi Bagdat 289 + Bibliotheque nationale de France. Departement des manuscrits. Supplement turc 874

2 Из хадиса Пророка Мухаммеда (с. а. в.).

вести и, узнав сию тайну, оповестил хана. Так упомянутый хан, обеспокоенный опасениями за свою душу, сполна приложил усилия для их устранения. Тогда же они оба учинили побег к черкесам и открыто объявили о своей вражде. С явствованием смысла из высказывания «Стерегись зла от человека, которому сделал добро», множество [тысяч] черкес и татар находились в готовности и не щадили всех сил на посильное взятие Дешт-и-Кипчака из-под власти Престола. А сами же решили взойти на престол [исполнить джулюс]. Упомянутый хан, погруженный в тысячи печальных дум и горестных переживаний, донес и сообщил о сией беде в Государственные Шахские Врата, и учинил жалобу о несправедливости. В тот год великий визирь и великодушный сердар3, и уполномоченный для похода на Аджем4, Мурад-па-ша, известный и прославленный справедливостью и состраданием, будучи народным властителем, поверенным в делах предприимчивости и храбрости, своим лучезарным (сияющим) взглядом благоустроил много разрушенных земель (владений) и рассеивающим огонь мечом полностью одолел и унизил в целом распоряжающихся виляетом5 Анадолу врагов веры и великого государства, //

41 din u devlet Celäli e§qiyä düzahi halqni bi'l-külliyet münhezim ve maqhur eylemi§ bir düstur-i sahib-i maqdur olmagin Qirim fuqarasina merhamet eylemi§ ve inayetiyle De§t-i Qip^aqda olan ehl-i Isläma §efqatlarindan na§i bu ihtilälin def' ve ref'ni murad eylemegin tariq-i i'lmden defterdar olan ve seyyima bu faqire valid-i macidimiz merhum Ridvan Pa§ayi pak-i nihadi meclisine davet ve eyälet-i Kefeyi gendüye tevcih ve inayet idüb didi ki a'yn-i maqsud ve maqsud-i a'yn ki beynleri sulh ve musaläha müyesser olduqda der-i Devlet-bülend himmet ki farz-i a'yn bilüb bu fitne ve fesadi De§t-i Qip^aq üzerinden ahsen vechle def' ve ref'ine müccid ve sa'i olub Han-i mezburiyle Sultan-i mezkürin [ma]beynlerinde vaqi' olan küdurati re'y-i münirin hasebiyle mümteni'ü'l-husul i§e dahi husula mev-sul eyleyesin deyüb bin on toquz salinde Kefeye irsal eyledügi tarihi bu beyt ile ma'lüm olur

Beyt

Defter-i tammi bu tarihda hak oldugi dem,

Hakim oldu Kefeye i'zziyle Ridvan Pa§a.

Haqqa ki Pa§ay-i mezbur hasbu'l-me'mur Kefeye dahil ve De§t-i Qip^aqa vasil oldu tedbirde taqsir itmeyüb isläh-i zatu'l-beyn i?ün tarafina münasib mektübler irsal eyledükde tedbiri taqdire muvafiq dü§üb mabeynlerinden qilif ayirirken aralarindan su ge^mez eyledi

// полностью одолел и унизил в целом распоряжающихся виляетом Ана-долу врагов веры и великого государства, обреченный на западню разбойни-

3 Сердар - военачальник, командир.

4 Аджем - Иран.

5 Виляет - земля, область, край.

чий люд. Будучи образцом (примером) обладателя силы и мощи, учинил милосердие для крымского простого люда [фукъара], а милостью и помощью, по причине своего сострадания и милосердия к исламскому народу в Дешт-и-Кипчаке, вознамерился положить конец сему бунту и хаосу. Дефтердара6 на пути науки и, в частности, славного отца сего неимущего, чистого в своей природе покойного Ридван-пашу, пригласил на свой меджлис [собрание] и с поручением на управление милостиво одарил эялетом7 Кефе. И молвил «само намерение и есть намерение самого», с их обоюдным достижением мира и согласия, принимая усердия для блага Высоких Государственных Врат обязательством перед Богом [фарз-ы айн], самым лучшим путем были приложены старания и упорство для устранения сей смуты и раздора с лика Дешт-и-Кипчака. И молвил: «А в деле же невозможного появления случаев беспокойств и препятствий между упомянутым ханом и упомянутым султаном достигай исхода из лучезарного вида». Дата отправления его в Кефе в тысяча девятнадцатом году явствует из сего бейта:

Бейт:

Час гранения его совершенного дефтера в этом тарихе8,

Достойно и с честью стал хакимом [правителем] Кефе Ридван-паша.

Воистину, упомянутый паша на основе полномочий вошел в Кефе и добрался до Дешт-и-Кипчака. И, не чиня оплошностей в распоряжениях, для улучшения взаимности между двумя персонами, при отправлении подобающих писем в обе стороны, преуспел в обустройстве их судьбы, так что даже вода не протечет между ними по разделении их мечом. //

42 §ahin Geray ve Mehmed Geray girü Nuraddin ve Qalgay olub Qirima gel-mek sadedinde iken hikmet-i Huda Selâmet Gerayâ ömr-ü vefa etmeyüb maraz-i istisqadan vefat eyledi bu haber ki Mehmed Geray ve §ahin Gerayâ vasil oldu Çerakiseden niçe biñ asker hasil idüb Taman Suyu nam ma'berden u'bur ve daru'l-maqarr-i Hanan olan Bagçesarayâ dühul ve bilâ izn-i Sultan-i cihan tahta cülus ve nüzul eyledi gendüsi Muhammed Geray hanliqda ve k^ük qarindaçi §ahin Geray Qalgay olub kâmkâr oldular ve bundan aqdem gendüler Çerakiseye firar eyledükde Han-i merhum Mübarek Geray evlâdindan olan Canbek Geray Mehmed Geray yerine Qagilgay ve §ahin Geray yirine Devlet Geray Nuraddin eylemiçidi Mehmed Gerayiñ huruci ve tahta u'ruci halinda bu iki birader bir fursat ile firar ve Pa§ay-i merhumiñ yânina varib [Kefede] qarar eylediler Mehmed Geray ve §ahin Geray mezburani qatl ^ün tecessüs idüb Kefe qal'âsina tahassun eyledüklerin istima' itdükde leçkeri payânle Kefe qal'âsi muqabelesinde olan Sari Göl nam mevzi'a gelüb Pa§ay-i merhum mektüb tahrir idüb mazmuninda didi ki Selâmet Geray Han vefat itmekle taht-i De§t-i Qipçaq baña irs ile intiqal idüb halâ cülus eyledim imdi

6 Дефтердар - министр финансов и главный казначей.

7 Эялет (от араб. управление) - административно-территориальная единица, провинция.

8 Тарих - дата, год.

saña istinad idüb [Kefemizden firar ve §ehr-i Kefeye varub yaniñdan qarar iden] Canbek Geray ve Devlet Gerayi dest-i beste-gerden §ikeste görünü§ime-i yä'ni divanima irsal eyleyesin ki sahife-i 'alemden tig-i ate§-tabimle vücudleri nayäb eyleyim ve illä Kefe

// Шахин Герай и Мехмед Герай, снова став нуреддином и калгой, вознамерились прибыть в Крым. По мудрости Божией не продлилась жизнь Се-лямет Герая, и скончался он от водянки [мараз-ы истискъа]. А сия весть дошла до Мехмед Герая и Шахин Герая. Собрав многотысячное войско черкес, перешли через переправу под названием Таман-Су и вошли в ханское место принятия решений, в Бахчисарай. И без всякого позволения от султана мира взошел и снизошел на престол. Сам Мехмед Герай-хан обрел ханство, а его младший брат Шахин Герай стал калгой. Так и достигли желаемого. А доселе, в час их побега в черкесский край, покойный хан Мубарек Герай назначил Джанбек Герая из своих детей калгой вместо Мехмед Герая, а Девлет Герая - нуреддином вместо Шахин Герая. С обстоятельствами появления Мехмед Герая и его восхождения на престол, сии два брата по некоему случаю учинили побег и, примкнув к покойному паше, стали принимать решения [в Кефе]. А Шахин Герай для казни упомянутых лиц учинил тайную слежку. И, услыхав об их безопасном пребывании в укрепленном прибежище в крепости Кефе, со своим пограничным войском добрались до местности под названием Сары Голь, напротив крепости Кефе. Тогда покойный паша написал письмо, в содержании которого молвил: «С кончиной Селямет Герай-хана престол Дешт-и-Кипчака достался мне по наследованию. Ныне же по обстоятельствам я взошел на престол9. А теперь же, опираясь на тебя, прошу отправить в мой корюнюш10 или диван11, связанных за руки, склонивших шею и потерпевших поражение, [учинивших побег из нашего Кефе, и отправившихся в город Кефе для принятия решений рядом с тобой] Джанбек Герая и Девлет Герая. Своим рассекающим огонь мечом лишу страницу мира их тел. И непременно //

43 qal'äsi harab ve hanümanlarin yagma ve yebab ideram deyüb i'tab ile irsal eyledi Pa§ay-i merhum bu mektüb-ü yäve-mefhuma nazar itdükde bu vaz'-i na-hemvarlarin mücerred taze ve hamliklerine haml eylemegin bi-garezane gendülere nasihatname yazub cevab eyledi ki Qirimda olan sultanlariñ cümlesinden mesunn ve ekber olan Han olmaq beyñizde muayyen olmagin ol cihetle sizler cümleden mehtersiz läkin bu anedek mülk-ü De§t-i Qip^aga dest-res olan aba ve ecdadiñiz taraf-i saltanatdan berat-i §ahi ile mümtaz ve taht-i Qirima cülus iden aga^alarmiz tabl u a'lem ve tug-i §ehin§ahi ile i'tibar bulub siz-efraz olmu§lardir sizler dahi qaideyi selefiñizi telef itmämekle anlara hayr-ü halef olub selätin-i maziyeniñ ese-rine salik ve evveliü'l-emr itaatle De§t-i Qip^aqa malik olasiz §öyle ki hiläfina

9 Cülus eyledim.

10 Корюнюш - аудиенция, прием.

11 Диван - государственный совет.

sulük idesiz muqarrerdir ki mulükden olmayâsiz saniyen taleb eyledügiñiz sul-tanlar halyâ qal'â-i padiçahiyâ gelüb tahassun eylemiçlerdir halyen sizlere virilür ise der-i Devletden bizlere i'qab ve sizlere i'tab olunmasi muhaqqaqdir talebiñiz Asitane-i Saadete a'rz olunub ferman-i §ehriyâri ne minval üzre cari olursa aña göre amel oluna deyüb irsal eyledi vaqta ki ol mest-i gurur-u Devletiñ meclisine bu varaqa vasil Men garre delle hadis-i çerifinden gafil ve quvvet-i Al-i Osman ve §evket-i saltanat divani feramuç eylemiç berlâ yü'qal olmagin Ve'l-haqqu mur-rün fehvasinca bu nasihatlar nefs-i emmaresine aci gelmegin ate§-i gazabi içti'al bulub ol varaqayi sine-i u'ççaq gibi çak-çak ve resul-i pür-usuli bend u zencir çe-küb bi-pak helâk eyledi

// И непременно разрушу крепость Кефе, а их обители (дома) разграблю и напрочь снесу. С сией молвой, с пылким обращением и гневным укором, отправил [письмо]. А покойный паша, взглянув на сие несуразного смысла письмо, получив сии неподобающие указания только что свежими и оказавшись под их тяжестью, без злого умысла и гнева (не занимая всякую сторону), написав им самим насихатнаме [письмо-назидание], отвечал: «Поскольку вы промеж собой определяете, кому быть главенствующим (старейшим) и великим ханом над всеми султанами Крыма, то сией стороной вы превосходите всех по величию. Однако достигшие своих намерений во владениях Дешт-и-Кипчака ваши отцы и прадеды избраны со стороны султаната шахским бератом12. А взошедшие на Престол Крыма ваши братья, обрев славу и важность с принятием барабана [табл], знамени [алем] и шахского бунчука [тугъ-ы шехиншахы], подняли высоко головы. А вы же, не разрушая правил своих предшественников, будучи им благополучными детьми и последователями, пошли по пути деяний и творений предыдущих султанов и с первостепенной покорностью великим повелениям овладеваете Дешт-и-Кипчаком. Так что, ежели вы будете придерживаться противоположного пути, тогда вам решительно остается не быть в числе правителей (властелинов). Во-вторых, требуемые вами султаны ныне по обстоятельствам прибыли к падишахской крепости с обретением безопасного прибежища. А теперь же, случись так, что они будут выданы вам, тогда непременно (решительно) от Государственных Врат нас ожидают наказание и мучения, а вас - выговор и унижение (гибель). Ваша просьба будет донесена в Счастливый Порог. Каким путем повернет свое течение падишахский ферман13, так и суждено поступать». С сией молвой и отправил [письмо]. Тем временем в меджлис [совет] сего одурманенного тщеславием и благополучием дошло сие письмо. Не зная смысла священного хадиса «Пребывающий в неведении ищет доказательств», забыл о силе Высокого османского рода и могущество султаната дивани. А по

12 Берат (грамота, свидетельство) - официальный документ с привилегиями, жалованная грамота.

13 Ферман - указ, повеление.

смыслу умом непостижимых слов «Правда - горькая» сии назидания пришлись горькими к его повелевающим чинить злодеяния страстям, а пламя гнева охватило его. Так что он порвал на кусочки ту бумагу, будто сердца влюбленных, а того всецело праведного в пути посланника связал в цепи и несправедливо (жестоко) казнил //

44 ve tekrar cevab-i i'tab-amin ile yarlig-i fitne-engiz tahrir idüb didi ki evvelâ Qirim hanligi içrn Asitaneye müraca'at eyle dimiçsin memalik-i De§t-i Qipçaqda Al-i Osmanniñ ne alâqasi vardir ki mü^zemet eyleyim saniyen benim qiliçim üs-tüne qiliçmi vardir ki baña irsle intiqal eyleyen saltanata cülus ^ün Al-i Osmandan ianet taleb eyleyim deyüb bir Tatar-i bed-girdariñ yedd-i murdarina virüb irsal eyledi ol resul-i füzul ile mektüb-ü bi-usul Pa§ay-i merhum hazretlerine vusul bulduq-da dimaglarinda olan fesaddan tamam vehem ve ahvallari bilinmeyüb hanliq viri-lürse Devlet-i Aliyyeye birer rahneleri muqarrer olacagin yarliglari mefhumindan fehm eyledi ve gendi yâninda olan sultanlara im'an-i nazar itdükde Canbek Geray Hanniñ küçük qarindaçi Devlet Geray hayli 'aqil ve reçid bulub ugur-i Hümayunda bunda çoq hidmet mi'yâr-i ferasetle añildi hatta ne olaydi buyük qarindaçi bu olub Han bu olaydi yahud k^ük qarindaçi dahi Han olmaq qanun olaydi deyü te'essüf çekdi el-hasil Sultan-i dilferib ol hinde on sekiz yaçina qarib olub didesi çeçm gibi nergis gibi pür-hab turrasi ca'd-i sünbul gibi pürtab bir Sultan-i kâmil ve kâmyâb idi ki rü§d ve sedad ile ma'ruf ve meçhur ve fehm-ü zekâde müsellem cümhur olub ma'rifet ve dani§ ile araste ve çecaat ve cür'et ile piraste.

Beyt

Pi§e-zar adaletiñ §iri * Mecr-i a'dliñ neheng averengi

Bostan-i sahavetiñ biri * Kuh u de§tiñ peleng-i ferhengi

// и снова с достоверно упрекающим ответом, написав причиняющий смуту ярлык, молвил: «Во-первых, по вопросу Крымского ханства ты просил обратиться в Порог. Какое дело есть у Великого Османского правительства во владениях Дешт-и-Кипчака, дабы прибегнуть к нему (заняться им). Во-вторых, разве поверх моего меча есть другой меч, дабы для восшествия на престол в доставшемся мне по наследству султанате просить помощи от Вы-ского Османского государства». С сией молвой выдал некого татарина-здо-дея в грязные руки и отправил. Когда с тем благодетельным посланником беспутное письмо было доставлено покойному хазрет-паше, их замысел и положение не было известно сполна из смуты на уме (в головах). И понял из содержания их ярлыка, что ежели право на ханство будет дано, то непременно беда и беспорядок постигнет Высокое Государство. И, с чрезмерным вниманием и усердием взглянув на находящихся при нем султанов, счел младшего брата Джанбек Герай-хана, Девлет Герая, весьма умным и следующим истинному пути. В хумаюновой (августейшей) благополучной судьбе здесь он был упомянут соизмеримой с проницательностью большой службой. Случись даже так, что его старший брат был бы сиим, а он был бы ханом. Или же

пусть даже, если бы его младший брат стал законным ханом. С сией молвой стал сожалеть. Словом, пленяющий сердце султан в то время приблизился к возрасту в восемнадцать лет. Его глаз, будто зеркало, наполненный царства сна, словно нарцисс, а его тугра (знак) вытянута, словно кучерявый гиацинт [сюнбуль]. Был он превосходным и достигшим своих намерений султаном. Он известен и славен следованием правильному пути и правдивостью. А в уме и в представлении он оставался достойным доверия правителем народа. Он украшен знаниями и осведомленностью в науках, а также храбростью и бесстрашием. Бейт:

Лев рассадника искусства справедливости, Подобие крокодила-охотника реки справедливости. Один из наилучших садов щедрости, Ловкая и великолепная пантера (леопард) гор и степи. // 45 hususan Farsi temellükine ma'il ulema ve suleha nesayihina qail bir merd-i danadil ve Sultan-i kâmil olmagin Pa§ay-i merhum Sultan-i merquma hitab idüb didi ki halâ benim maqsudim oldur ki sizi der-i Devlet-medara a'rz ve inha idüb bu Deçtin Han-i kâmkâri idem zümre-i Nogay-i badpay ve taife-i Tatar-i saba-reftar emrinize ferman-berdar olub malik-i §ehr u diyâr olasiz lâkin sizinle bir qaç qavl ve partim vardir qabl-i hulülü'l-meram size inha ve i'lâm ideyim §art-i evvel oldur ki cadde-i §err'-i a'dlden u'dül ve qanun-i qadimden nükul eylemeyesiz zira §err'-i çerif habl-i metin-i lâtif size daima hisn-i hasin olub her rahda hadi ve a'day-i din-i devletiniz üzerine mansur ve muzaffer olmaniza bais u badi olur §art-i sani oldur ki erbab-i hased u kin ve ashab-i hiqd çirret-ayini yâniniza getürmeyüb anlarin kelâm-i nifaq-encamini istima'dan ihtiraz ve imtina' üzre olasiz zira madamki agalariniza ve muqarreb olan musahibleriniz zalim olub sifat-i emanet ile muttasif olmayâlar reayâ ve berayânin ahval-i pür-melâlleri çerri eçirraden masun olma-yüb dahi adalet ve nisfet ile ma'ruf olmayâsiz §art-i salis oldur ki fasl-i siyâset ve hengâm-i hükumetde a'cele ve çitabdan ictinab idüb ve ol babda canib-i te'emmül ve taharriye meyl üzre olub her halde i'nan tedbiri elden qoymayâsiz zira ta'cilin zararina nihayet yoq ve sabr-u te'emmülin faidesi gayet çoqdir §art-i rabi' oldur ki der-i Devlet-medar Al-i Osman keserrehüm-Allahu Ta'alâ ilâ yevmü'l-Mah§er ve'l-qarar ve'l-Mizan dergâhina kemal sadaqat ve istiqamet ile bende-i halqa-be-gü§ olub evamirlerine imtisal ve nevahilerinden ictinab üzre olasiz zira uluü'l-emr itaat bais-i Devlet-i saadet ve inhiraf dahi mücib-i nekbet ve hasaretdir §öyle ki bu nasihatlarimi gü§-u huçiniz mengü§ eyleyesiz

// В особенности, он был знающим молодцем и безупречным султаном, способным говорить на персидском языке и соглашающимся с наставлениями ученых и благочестивцев. Покойный паша обратился к упомянутому султану со словами: «Ныне же мое намерение состоит в том, чтобы, представив Вас и сообщив о Вас в высочайший центр Государственных Врат, сделать

достигшим желаемого ханом сего Дешта [степи]. Куча быстроногих ногаев и летящее, словно ветерок, татарское племя покорятся Вашим повелениям в ферманах, а Вы же станете властелином городов и земель. Однако же есть у меня к Вам несколько слов и условий. Прежде изложения намерений сообщу и изъявлю Вам о них. Первое условие таково: не оступайтесь широкого пути шариата14 и не отрекайтесь древнего закона. Ибо священный шариат, крепкая и прекрасная нить, будучи Вам всегда укрепленной крепостью, на всяком пути станет проводником помощи и причиной победы и одоления врагов веры и Вашего государства. А второе условие таково: не приближая к себе обладателей вражды и зависти и неблаговоспитанных в привычке и злобных сотоварищей, остерегайтесь и избегайте их вносящих раздоры разговоров, не прислушиваясь к ним. Ибо ведь Вашим братьям и близким товарищам, чинящим жестокость, не свойственна верность. Не защищая права полного тягостей в положении подвласного люда от рук злодеев, не будете известны справедливостью и совестью. Третье условие таково: в части политики и во время правления избегайте поспешности и скоротечности. И в сей части, будучи склонным к тщательным раздумьям и внимательным поискам, во всяком случае, не упускайте из рук бразды предприимчивости в правлении. Ибо вред от спешки нескончаем, а пользы от терпения и раздумий весьма много. Четвертое условие таково: будучи с совершенной верностью и правильностью покорным (рабом с ушами в кольцах) к порогу центра Государственных Врат, Высокому османскому роду, да увеличит Всевышний Аллах его благополучие до Дня Собрания и Решения, и Весов, соблюдайте их повеления и стерегитесь их запретов. Ибо покорность высшему приказу есть причина счастья государства, а за отступлением от истинного пути следуют ущерб, неудача и падение. Так что, сии мои наставления намотайте себе на ус [навесьте серьгой на Ваши уши разума]. //

46 iktisab-i salâh-i hal ve tahsil-i husn-u mal eylemiç olursiz cenab-i Haliqdan umid-i vasiq ve rica-i sadiq oldur ki §err'-i çerife inqiyâdiniz hasebiyle Devlet daviyene nail ve adavete meyliniz sebebiyle muqadder olan muradatiniz hayr ile hasil ve reayâ ve berayâyâ riayet ve himayetiniz ile zumre-i Tatar sizlere mail ve Al-i Osman dergâhina sadaqat ve istiqametiniz cihetiyle taht-i De§t-i Qipçaqa vasil olasiz bu hususda ben dahi damen [himmeti] der-meyân idem ve muqazziu'l-meram olmaniz babinda tekefful-i tamm ve ihtimam malâ-kelâm idem umiddir ki bi-inayet-i Allahu'l-meliku'l-aqder muqadder olan emr-i suhuletle muyesser ola deyub kelâmina hatm ve hitam urdi Sultan-i maqbul bu kelâm-i ma'quli isti-ma' itdukde telâqqi-i bi'l-qabul idub didi ki Cezak-Allâhu Ta'alâ hayren zimmet-i himmetinize lâyiq olan mertebeyi dirig buyurmadiniz her vechle buyurilan kelâm sahife-i hatirimizda mektub ve mersum ve nush-u pendiniz tamam ma'lum oldu

14 Шариат (от араб. правильный путь, образ действия) - комплекс предписаний, определяющих убеждения, а также формирующих религиозную совесть и нравственные ценности мусульман.

keläminiz mahall-i sidq ve hulüs-u merhametden na§i ve nesayihiniz kemal-i ta'allüq muhabbetden müteme§§idir fi'l-haqiqa aba-i ve ecdadimiz Al-i Osmannin ni'metiyle hasil ve her birisi Bab-i saadetlerinde devlet u saadete vasil olmu§-lardir El-hubbu yütevaresü ve'l-bugzu yütevaresü fehvasinca ol Asitaneye ge? baqanlarin gözlerin ?iqarub ve a'dayi olan serge§lerin ba§larin kesüb ugur-i Hümayun-i §ehriyäride can ve ba§ virmek bizim adet-i kem-pi§emizdir läkin fikriniz bir emr-i a'zim ve §ey-i cisimdir ki bizden qavvi ve läyiq olanlar dahi bu emr-i hatire taqsir üzredir fekeyfe ki bir garib §ehr u diyär ve müflis-i dirhem u dinar olmayüz Han olmaq qanda ve biz qandan heman senden ricamiz oldur ki bizi §ahin pen?esinden haläsa bir ?are ve qu§ce canimiz cenah-i necah olub der-i Devlet-i Asitane-i a§iyäne

// Вы приобретете положение благополучия и спокойствия и получите красивые вещи. Надежда лишь твердая на Великого Господа и верная мольба о том, что с покорностью священному шариату удостоитесь благополучия в обоих мирах, и по причине Вашей склонности к вражде определенные судьбой Ваши намерения вытекут с благом и пользой. А с уважением и покровительством к простому покорному народу татарский люд расположится к Вам. А из Вашей верности и направленности к порогу Высокого Османского государства Вы доберетесь до Престола Дешт-и-Кипчака. По сему вопросу я же всецело душой и головой вмешаюсь и в части необходимого для Вас намерения полностью ручаюсь, и нечего и говорить (само собой разумеется) о стараниях (усилиях). Надежда есть на то, что с помощью Аллаха, властелина судьбы, предопределенные повеления легко будут достигнуты. На сей молве довершил свою речь. Приемлемый султан, услыхав сии поддающиеся разуму слова, приняв их взамен, молвил: «Да вознаградит тебя Всевышний Аллах благом, не пожалели Вы степень, достойную усердий обязательства держать (обязательства). Всяким образом слово из страницы памяти записано в письме и обозначено, а Ваши наставления и увещевания сполна стали известными. Ваше слово исходит из места правды и из чистого милосердия, а Ваши наставления идут из совершенно связанной любви. Действительно, наши отцы и прадеды получали блага османские. И каждый из них, во Вратах их счастия достигли благополучия и счастья. Согласно смыслу выражения «Любовь и вражда передаются друг другу по наследству», выкалывая глаза поздно смотрящих на тот Порог и отрубая головы непокорных врагов, на судьбоносном падишахском пути хумаюна отдать душу и голову есть наша дурная привычка. Однако Ваша дума есть великое повеление и огромная вещь. Сильнейшие и достойнейшие нас же имеют недостатки в сем памятном повелении. Как же нам не быть чужестранцем в городах и землях и не

имеющим при себе ни гроша, ни дирхема15, ни динара16? Куда там мысль стать ханом, а мы же сами откуда? Ныне наша просьба к тебе такова: как-нибудь спасите нас от когтей (лап) Шахина и пусть же наша пташиная душа вспорхнет и обретет спасение. И послужите причиной нашего отправления и выхода в путь к Порогу и Обители Высоких Государственных Врат» //

47 irsal ve revane eylemege bir bahane eyleyesiz ki dane-i çin-i süfre-i Al-i Osman olub ilâ yevmü'l-Qiyám ömr-ü devletleri ed'iyyesine devam üzre olalim deyü ibram eylediler ve Pa§ay-i merhum Sultan-i merqumiñ taraf-i saltanata olan inqiyâdini ve Asitane-i saadete kemal istinadini mü§ahede itdükde bunlara külli i'imad ve herbar sefer ferman olunduqda ugur-i Hümayunda gaza u cihad idecek-lerine ziyâde i'tiqad hasil eyledi pes bu eclden El-mer'u yatiru bi-himmetihi kema yatiru't-tayyir a bi-cena-hayyihi misdaqinca himmet ve ihtimam lâzim oldur ki eyleyem iqdam hayr i§e hasil ide Rabb-i enam fehvasinca iqdam-i tamm idüb anlariñ ve bunlariñ ef'al ve aqvallerin der-i Devlete a'rz ve i'lâm idüb didi ki halâ Qirim Hani olan Selâmet Geray Han vefat idüb tagallüben Mehmed Geray taht-i Qirima cülus eylemiçdir eger hanliq mezbure olunursa cenk u cidal olmaz lâkin emrlerine imtisal itmeyüb bagi ve nehilerinden ictinab eylemeyüb bagi ol-malari yârliglarindan a'yân ve dimaglarinda olan fesad mektübleri mefhumindan nümayân olmuçdir amma Kefe hisarina mutahassun olan Canbek Geray Sultana hanliq ve k^ük qarindaçi Devlet Gerayâ qagalgaliq inayet olunursa bir vaz'-i nahemvarlari sudur itmeyüb ugur-i Hümayunda niçe hidmetleri zuhur ide amma Mehmed Geray ile cenge leçker ve Canbek Geray cülus itdürmek içün bir seras-ker lâzimdir deyüb mezkür Devlet Geray ile Asitane-i Saadet-medara irsal eyledi hikmet-i Huday ol a'rziyle Devlet Geray gelmezden muqaddem hanliq der-i Devletde Mehmed Gerayâ virilmekle qadirgalar ta'yin olunub Cebbar Muhammed agasina berat ve tabl [u] a'lem virilmiç bulundi

// И послужите причиной нашего отправления и выхода в путь к Порогу и Обители Высоких Государственных Врат. Будучи одной складкой на столе Высокого османского рода, до Дня Светопреставления буду постоянно молить об их благополучной жизни. С сией молвой и настояли. А покойный паша при виде покорности в сторону султаната от упомянутого султана и полной опоры на Счастливый Порог всецело доверился им и всякий раз с ферманом на учинение похода намного приобрел веру в совершение ими газы и в усердную борьбу на пути благополучной судьбы хумаюна. Так, посему согласно утверждению «Человек летит своими устремлениями подобно тому, как птица летит с помощью крыльев» необходимы старания и усердия. Так что приложу усилия, из усердия появляются благие дела. Согласно смыслу слов «Господь людей», сполна учинив старания, донеся и сообщив до Го -

15 Дирхем (драхма) - серебряная монета и мера веса средневекового арабо-мусульманского Востока, основная денежная единица наряду с динаром.

16 Динар - денежная единица, наиболее распространенная в средние века золотая монета арабо-мусульманского Востока.

сударственных Врат о делах и словах как тех, так других, молвил: «Ныне скончался крымский хан Селямет Герай-хан, с преимуществом и насилием Мехмед Герай взошел на Крымский (древний) престол. Если ханство перейдет вышеупомянутому, не быть войне и противостоянию. Однако, не следуя его повелениям, не остерегаясь бунтарей и запретов, их стремление к бунту видимо из ярлыков, а смута в их головах явствует из содержания их писем. Однако ежели ханство милостиво достанется нашедшему прибежище в укрепленной крепости Кефе Джанбек Герай-султану, а его младшему брату Девлет Гераю - калгайство, без появления неугодных назначений, на пути хумаюнового благополучия много их услуг обнаружатся. Однако же для войны с Мехмед Гераем необходимо войско, а для помощи Джанбек Гераю в восшествии на престол нужен сераскер. С сией молвой отправил с упомянутым Девлет Гераем в Порог, в центр счастья. По мудрости Бога, прежде прибытия Девлет Герая с тем представлением (сообщением) ханство в Госу -дарственных Вратах было дано Мехмед Гераю. С назначением военных кораблей [къадыргъалар], его Джеббар Мехмед-аге были даны берат [грамота, свидетельство], и табл [барабан], и алем [знамя]. //

48 lâkin ruzgârlari namusa'id olub bahti ber-ge§te ve kevkebi nühusetde olmagin mevc-i Bahr-i Siyâh cenkçû bir bölük sipah olub ve bad-i çedid yollarin sedd-i sedid eyledi qadirgalara yelken açmaq emr-i muhall ve forsalara kürek çekmege mecal mümteniü'l-ihtimal oldu ve Devlet Gerayin tali'i quvvetde ve sitaresi saadet-de olmagin ruzgâr-i muvafiq sefinesine mutabiq dü§üb der-i Devlet-medara ruymal ve bargâh-i gerdun-iqtidara gelüb a'rzuhal eyledi ol tarihda sadaret-i u'zama qaim-maqami olan Hadim Gürci Muhammed Paça umur-dide ve kâr-azmude nizamu'l-mülk mesabesinde din-i devleti qayirir ve dosti duçmandan farq ider bir salâh-i diyânet ile meçhur cihan-i cümhur-i zaman ruz u §eb endiçesi Devlet-i Aliyye-yi siyânet ve piçesi reayâ ve berayâyi himayet olmagin bu ma'nay-i iz'an ve a'rz mektüblere im'an-i nazar idüb ol an padi§ah-i cihan Sultan Ahmed Han aleyhi'r-rahmet ve'l-gufran hazretlerinin rikâb-i Hümayunlarina telhis eyledükde Canbek Gerayâ hanligi ve Devlet Gerayâ qagalgayligi ve Ridvan Paçayâ seraskerligi vir-düm varub cülus itdüresiz deyü hatt-i Hümayun-i saadet-maqrun varid olmagin ol vezir-i kârdan ferman-i aliçan üzre her birlerine muqtezalarinca beratlar tahrir itdirib ve qanun-i Osmani üzre a'lem-i §ahi ve tabl ve tug-i Çehinçahi ta'yin idüb bin on toquz salinda on pare qadirgalar ile çaçnegir baçi olan Dilâver agayi Kefeye irsal [ve canib-i Qirima isal] eyledi bu tarafda [taife-i Cagatay ile] Mehmed Geray Kefe çehrin muhasara idüb ol iki Sultanlari cebren ve qahren

// Однако ветра не сопутствовали ему, счастье отвернулось от него, а его звезда оказалась в неудаче. На волнах Черного моря воины плыли воедино частью сипахиев17, а сильный ветер напрочь преградил им путь. Бесполез-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

17 Сипахи (от перс. воин, ратник) - род войск, разновидность тяжелой кавалерии вооруженных сил Османской империи.

ным и невозможным было повеление раскрыть паруса на суднах, и непосильно было для форсалар [военнопленников] грести по воде. А судьба (рассвет) Девлет Герая была в силе, а его звезда - в счастье. Сопутствующий ветер пришелся на корабль. Вспахав землю, прибыли в центр Государственных Врат и, добравшись до силы мироздания, падишахского порога, учинили прошение. В тот год великий визирь (садарет-и узма) каиммакам18 Хадим Гурджи Мех-мед-паша, разумеющий в делах и опытный (деловитый) в степени низам-уль-мюльк (порядок во владениях), стоял на защите веры и государства и отличал друга от врага. Славный в мире благой набожностью и народным правлением времени, денно и ночно его заботой была охрана Высокого Государства, а его дело состояло в покровительстве и защите к простому люду. Тщательно взглянув на сии смыслы для постижения умом и представленные письма, в тот же миг коротко доложил хумаюновой свите падишаха мира, хазрет Султана Ахмед-хана, да будет на нем милось и прощение Аллаха. На что со словами «Я выдал ханство Джанбек Гераю, а Девлет Гераю - калгайство, а Ридван-паше - сераскерство. Ступайте и способствуйте их восшествию на престол» было доставлено удостоенное счастья хумаюново письмо. Тот ведающий в делах визирь, согласно высокому и славному ферману, всякому из них по надобностям велел написать бераты. А по османскому закону были назначены шахский алем [знамя] и табл [барабан], и туг [бунчук] шаха над шахами. В тысяча девятнадцатом году с десятком суден отправил в Кефе чашнигир-башы Дилявер-агу [и направил в сторону Крыма]. А на сией стороне [с чагатайским племенем] Мехмед Герай осаждал крепость Кефе. «Тех двух султанов насильно и гневно казним. //

49 alub qatl ideriz anlari vir biz Çerakise qaryelerinde Besni nam qaryede yo-lub (bulub) binam ve niçan iken Qirima getürüb Sultan eyledim aqibet baña isa'et ve Selâmet Geray ile ülfet idüb mabeyn olmamiza sebeb ve i'llet olmuçlardir de-yüb cenge agaz eylemekde ve Canbek Geray bir temcid vaqti Pa§ay-i merhumiñ yaninda oturub eyâ ahvalim yine müncer olur bunda baña yoqdur heman bir tarafa revan olub can qurtaram deyüb firara qarar virmekde Pa§ay-i merhum ise gam yeme mani' ve muti' Hudadir min-ba'd gayriñ tasarrufi yoqdur Beyt

Kime kim lütfi ola Mevlániñ, Devlet ayâgina gelür aniñ.

Heman qalbiñi Rabbü'l-i'zzet dergâhina muhkem rabt eyle Beyt

Devran ki hadisat ile [gice] yüklüdir, Gün togmadan neler toga kim [bile] nagehan

Ümiddir ki Rabbü'l-aqder hayrlar müyesser eyleye deyüb nasihat eylemekde

18 Каймакам (от араб. «местоблюститель, наместник, заместитель») - глава администрации уезда (каза), административно-территориальной единицы второго уровня, ранее титул правителя округа и помощник великого визиря.

iken hikmet-i Yezdani ol gün gün togmadan evvel on pare gadirga [!] ile Devlet Geray Sultan ve merqum Dilâver aga gelüb Canbek Gerayâ hanliq berati ve Pa§ay-i merhuma seraskerlik emrini getürdi bu haber ki Mehmed Geray ve §ahin Gerayâ vasil oldu

// гневно казним. Выдай их. Найдя их в деревне Бесни из черкесских селений без имени и обозначения и приведя в Крым, учинил его султаном. В конце (впоследствии), причинив мне злодеяние и вред и сдружившись с Се-лямет Гераем, стали причиной для наших взаимных отношений. Так молвя, приступили к войне, а Джанбек Герай во время одного темджида19 сидел возле покойного паши и молвил: «Эх, чем же завершится мое положение, нет здесь места для меня. Лучше тотчас куда-нибудь отправлюсь, дабы спасти свою душу». С сией молвой принял решение совершить побег. Покойный же паша молвил: «Препятствие и покорность Богу для моря печали, а за тем никто иной не во власти».

Бейт:

Кому дарована милость Господа,

Тому под ноги падет благополучие.

Тотчас прочно свяжи свое сердце с порогом Славного и Могущественного Господа.

Бейт:

Время наполнено событий [ночью],

Не ведать, что случается неожиданно до восхода солнца.

«Надежда на то, что Всемогущий Господь ниспошлет блага», - так молвя, учинял наставления. По Божьей мудрости, в тот день до восхода солнца с десятью кораблями [къадыргъа] прибыли Девлет Герай-султан и вышеупомянутый Дилявер-ага, который доставил Джанбек Гераю берат на ханство, а покойному паше - приказ на сераскерство. А сия весть дошла до Мехмед Герая и Шахин Герая. //

50 fi'l-ha§ Sari Gölden naql idüb tahtgâh-i Hanan olan Bagçesarayina asker cem'ine müteveccih revane oldu bu tarafdan Pa§ay-i merhum dahi dört bin tüfenk-endaz ve be§ bin süvari-§ahbaz cem' idüb gendi yaninda on be§ bin altun harc itmekle Canbek Geray Hannin hanligi mühimmatini tertib eyledi ki ol zamanedek Han-i mezbur giyecek bir çepken ve binecek bir bargirden gayri bir çey'e malik degildi ve iki yüz deve arabasi tedarik idüb piyâdeleri arabalarin içine vaz' ve arabalari atlunin etrafina hisar eyledi ve qirq pare zencirler ile dolmuç toplari bir gice arabalarin içine qoyub nihan ve üzerlerine bo§ fuçilar qapayüb pinhan eyledi ki duçman haberdar olub anlar dahi top tedarigi görmesinden ihtiraz eyledi ve bu uslüb üzre bir yevm-i sa'id ve sabah-i cedidde Kefe qal'âsindan çiqub Paça Depesi nam menzile nüzul eyledi ve bu asker içinde Tatar taifesinden toqsan yedi nefer

19 Темджид (темчит) - 1) утренняя молитва; 2) еда под утро во время поста (ураза).

adem var idi anlar dahi hidmetkâr idi baqi Qinm askeri ve §irin bekleri ve Tatar Mirzalan ve Çerakisenin bahadirlari ve Nogay güzideleri ve Çagatay erleri [cüm-len] Mehmed Geray ve §ahin Gerayin yaninda cem' olmuçlar a'vanelerinden idi hususan §ahin Geray quvvet ve çevketde cümle Qirim Sultanlarina galib olmagin felege kelek (gülün) simur [!] a'nqa sinek (seng) dimeyüb nice bin ahen-pü§ tir-endaz Tatar-i çikârbaz ile çarhaci olmuç idi

// Немедленно выдвинувшись из Сары-Голя, направились по пути в ханскую столицу, в Бахчисарай, для сбора войска. А на сей же стороне покойный паша, собрав четыре тысячи стрелков из ружей и пятитысячную ловкую конницу, и с расходами в пятнадцать тысяч алтынов при себе в порядке обеспечил нужды для ханства Джанбек Герая. К тому времени упомянутый хан не имел у себя ничего, кроме чепкена [кафтана] для одеяния и ездовой лошади (баргир). И, приготовив две сотни телег, запряженных верблюдами, пехотинцев разместил в телеги, а телеги выстроил забором вокруг всадников. И за ночь, поместив в телеги сорок полных цепей пушек, покрыв тайком (невидимо) и сверху пустыми бочками, спрятали (замаскировали) их. Дабы враг не ведал о том, они же предостреглись от видимости пушек. И таким образом в один из счастливых дней и новым утром, выйдя из крепости Кефе, остановились привалом в местности под названимем Паша Депеси. И среди сего войска из татарского племени было девяносто семь человек. Они же были служилыми. Остальное крымское войско и беки рода Ширин, и татарские мурзы, и черкесские богатыри, и отобранные ногайские воины, и чагатайские мужи собрались возле Мехмед Герая и Шахин Герая. И были они из числа помощников (сторонников). В особенности Шахин Герай, будучи в силе и могуществе, превосходя всех крымских султанов, не принимая ... за соболя, а феникса за муху, стал чархаджи (чинящим таран, авангард) с многотысячными облаченными в доспехи лучниками, татарскими охотниками. //

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Abdullah ibn Ridvan. Tevarih-i De§t-i Kipçak an Hitta-i Kirim veya Tevarih-i Tatar Hanan-i Kadim ve Ahval-i De§t-i Kipça / М. Araf Erdogru, S. Uysal. Izmir: KEge Üniversitesi Yayinlari, 2012. 80 s.

2. Zajaczkowski A. La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i Dest-i Qipcaq du XVIIe siecle: Edition critique. Warszawa: Panstwowe wydawnictwo naukowe, 1966.183 p.

3. Abd Allah ibn Rizvan Pacha, sur nomme Rizvan Pachazade et Abdi. Abrege de l'histoire des quatorze premiers khans [de Crimee], depuis qu'ils dependent du Grand Seigneur, traduit par le sr Delaunay, jeune de langues de France, a Constantinople, 1737 [Электронный ресурс]. Доступ: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/ btv1b10082209m/f3.image.r=Rizvan

Сведения об авторе и переводчике: Абдужемилев Рефат Рустем огълы - кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани (420111, ул. Батурина, 7A, Казань, Российская Федерация); старший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК «Крымский инженерно-педагогический университет им. Ф. Якубова» (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Российская Федерация); refatimus@ gmail.com

Abdullah ibn Rizvan-Pasha. The Chronicle «Tevarikh-i Desht-i Kiptchak». Part 2

Refat Abduzhemilev

(Sh. Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences;

SBEEHE RC «F. Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical

University»)

Abstract. The column presents one of the principal narrative sources reflecting the history of the Golden Horde and the Crimean Khanate - the work "Tevarikh-i Desht-i Kiptchak" ("The Chronicle of the Desht-i Kiptchak", 1638) from under the pen of Abdullah ibn Rizvan. Notwithstanding the presence of works in the scientific literature on this chronicle, they still have a superficial character. The artistic and literary merits of the work have not been fully analyzed. The chronicle is a vivid example of the evolution of the Crimean Ottoman traditions of verbal creativity and chronology, which later gave impetus to the emergence of other universal histories.

The text of "Tevarikh-i Desht-i Kiptchak" is given in the original transliteration from two manuscripts (National Library of France S 874 and The Library of Topkapi Palace Museum B 289) and in Russian translation (author of transliteration and translation - R. R. Abduzhemilev). The translation is made up of the combined text from two manuscript copies in the book Ananiasz Zajaczkowski "La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i De§t-i Qip^aq du XVIIe siecle" (Warszawa, 1966).

Keywords: Abdullah ibn Rizvan-Pasha, Golden Horde, Crimean Khanate, Crimean Tatar literature, narrative source, "Tevarikh-i Desht-i Kiptchak", Chronicle.

For citation: Abduzhemilev Refat Rustem ogly. Abdullah ibn Rizvan-Pasha. The Chronicle «Tevarikh-i-Desht-i Kiptchak». Part 2. Krymskoe istoricheskoe obozrenie=Crimean Historical Review. 2021, no. 1, pp. 199-219. DOI: 10.22378/ kio.2021.1.199-219

REFERENCES

1. Abdullah ibn Ridvan. Tevarih-i De^t-i Kipçak an Hitta-i Kirim veya Tevarih-i Tatar Hanan-i Kadim ve Ahval-i De^t-i Kipçak [The Chronicle of Desht-i Kiptchak in the country of Crimea, or The Chronicle of the ancient Khans and the state of Desht-i Kiptchak] / M. AKif Erdogru, S. Uysal. Îzmir: KEge Üniversitesi Yayinlari, 2012. 80 s. (In Turkish)

2. Zajaczkowski A. La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i Dest-i Qipcaq du XVIIe siecle: Edition critique [The Chronicle of the Kiptchak Steppes Tevarih-i Dest-i Qipcaq of the XVIIth century: Critical edition]. Warszawa: Panstwowe wydawnictwo naukowe, 1966. 183 p. (In French and Ottoman Turkish)

3. Abd Allah ibn Rizvan Pacha, sur nomme Rizvan Pachazade et Abdi. Abrege de l'histoire des quatorze premiers khans [de Crimee], depuis qu'ils dependent du Grand Seigneur, traduit par le sr Delaunay, jeune de langues de France, a Constantinople, 1737 [Abd Allah ibn Rizvan Pasha, under the name Rizvan Pashazade and Abdi. The story of the first fourteen khans of the Crimea...] [Electronic resource]. Access mode: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b10082209m/f3.image.r=Rizvan (In Ottoman Turkish and French)

About the author and translator: Abduzhemilev Refat Rustem ogly - Cand. Sci (Philology), Senior Researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Mar-jani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences (420111, Kazan, Baturin Str., 7A, Russian Federation); Senior Researcher of the Research Institute of the Crimean Tatar philology, history and culture of ethnic groups of the Crimea in SBEEHE RC «F. Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University» (295015, Crimea, Simferopol, Uchebnyy lane, 8, Russian Federation); refatimus@ gmail.com

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.