Научная статья на тему 'АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША. ХРОНИКА «ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК». ЧАСТЬ 1'

АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША. ХРОНИКА «ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК». ЧАСТЬ 1 Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
302
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША / ЗОЛОТАЯ ОРДА / КРЫМСКОЕ ХАНСТВО / КРЫМСКОТАТАРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА / НАРРАТИВНЫЙ ИСТОЧНИК / «ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК» / ХРОНИКА / ABDULLAH IBN RIZVAN-PASHA / GOLDEN HORDE / CRIMEAN KHANATE / CRIMEAN TATAR LITERATURE / NARRATIVE SOURCE / “TEVARIKH-I DESHT-I KIPTCHAK” / CHRONICLE

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Абдужемилев Рефат Рустем Огълы

В рубрике представлен один из главных нарративных источников, отражающих историю Золотой Орды и Крымского ханства, - произведение «Теварих-и Дешт-и Кипчак» («Хроника Дешт-и Кипчака», 1638 г.) из-под пера Абдуллаха ибн Ризвана. Несмотря на наличие в научной литературе работ по этой хронике, все же они носят поверхностный характер. Художественно-литературные достоинства произведения не были проанализированы в полной степени. Хроника является наглядным примером эволюционирования в Крыму османских традиций словесного творчества и летописания, задавших впоследствии импульс для появления других универсальных историй. Текст «Теварих-и Дешт-и Кипчак» дан в оригинальной транслитерации из двух списков (Национальная библиотека Франции S 874 и Библиотека Дворца Топкапы B 289) и в русскоязычном переводе (автор транслитерации и перевода - Р. Р. Абдужемилев ). Перевод выполнен из сводного текста двух списков в книге Ananiasz Zajaczkowski «La Chronique des Steppes Kıptchak Tevarih-i Deşt-ı Qıpçaq du XVIIe siecle» (Warszawa, 1966).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABDULLAH IBN RIZVAN-PASHA. THE CHRONICLE «TEVARIKH-I DESHT-I KIPTCHAK». PART 1

The column presents one of the principal narrative sources reflecting the history of the Golden Horde and the Crimean Khanate - the work “Tevarikh-i Desht-i Kiptchak” (“The Chronicle of the Desht-i Kiptchak”, 1638) from under the pen of Abdullah ibn Rizvan. Notwithstanding the presence of works in the scientific literature on this chronicle, they still have a superficial character. The artistic and literary merits of the work have not been fully analyzed. The chronicle is a vivid example of the evolution of the Crimean and Ottoman traditions of verbal creativity and chronology, which later gave impetus to the emergence of other universal histories. The text of “Tevarikh-i Desht-i Kiptchak” is given in the original transliteration from two manuscripts (National Library of France S 874 and The Library of Topkapı Palace Museum B 289) and in Russian translation (author of transliteration and translation - R. R. Abduzhemilev ). The translation is made up of the combined text from two manuscript copies in the book Ananiasz Zajaczkowski “La Chronique des Steppes Kıptchak Tevarih-i Deşt-ı Qıpçaq du XVIIe siecle” (Warszawa 1966).

Текст научной работы на тему «АБДУЛЛАХ ИБН РИЗВАН-ПАША. ХРОНИКА «ТЕВАРИХ-И ДЕШТ-И КИПЧАК». ЧАСТЬ 1»

УДК 821.512.161 DOI:10.22378/kio.2020.2.214-247

Абдуллах ибн Ризван-паша. Хроника «Теварих-и Дешт-и Кипчак». Часть 1

Рефат Абдужемилев

(Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ;

ГБОУВО РК «Крымский инженерно-педагогический

университет им. Ф. Якубова»)

Аннотация. В рубрике представлен один из главных нарративных источников, отражающих историю Золотой Орды и Крымского ханства, - произведение «Теварих-и Дешт-и Кипчак» («Хроника Дешт-и Кипчака», 1638 г.) из-под пера Абдуллаха ибн Ризвана. Несмотря на наличие в научной литературе работ по этой хронике, все же они носят поверхностный характер. Художественно-литературные достоинства произведения не были проанализированы в полной степени. Хроника является наглядным примером эволюционирования в Крыму османских традиций словесного творчества и летописания, задавших впоследствии импульс для появления других универсальных историй.

Текст «Теварих-и Дешт-и Кипчак» дан в оригинальной транслитерации из двух списков (Национальная библиотека Франции S 874 и Библиотека Дворца Топкапы B 289) и в русскоязычном переводе (автор транслитерации и перевода - Р. Р. Абдужемилев). Перевод выполнен из сводного текста двух списков в книге Ananiasz Zajaczkowski «La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i De§t-i Qipçaq du XVIIe siecle» (Warszawa, 1966).

Ключевые слова: Абдуллах ибн Ризван-паша, Золотая Орда, Крымское ханство, крымскотатарская литература, нарративный источник, «Теварих-и Дешт-и Кипчак», хроника.

Для цитирования: Абдужемилев Р. Р. Абдуллах ибн Ризван-паша. Хроника «Теварих-и Дешт-и Кипчак». Часть 1. // Крымское историческое обозрение. 2020. № 2. С. 214-247. DOI:10.22378/kio.2020.2.214-247

Оригинальный текст хроники «Теварих-и Дешт-и Кипчак» из фонда Национальной библиотеки Франции (Bibliotheque nationale de France. Departement des manuscrits. Supplement turc 874)

1 verso Hamd ü sena ol bargäh-i a'läya sezadir ki hiyam-i efläki bi-tinab ve bilä i'mad bisat-i zemin üzre bünyäd idüb insan nam sun'-i a'cibin ve mihman-i mükrem-i garibin mahz cüd lütfundan enva' nam ni'am ile mugtenem ve kemal kereminden

2 recto ve leqad kerremna beni Adem maile mükerrem idüb suretlerin münev-ver ve tiynetlerin mazhar eyledi ve dürud-u kesirü'l-vürud ve tahiyyat-i gayr-i mahdud ve mahbub hazret ma'bude ve efzal kemal mevcüd olan sebeb-i aferini§ mahlüqat-i §efi'-i u'sat ümid-i ruz-i a'rasat imamu'l-mutteqin hatemü'l-nebiyyin sultanu'l-enbiya ve'l-mürselin cenab-i saadet-qarinlarina olsun ki levläke-levläk lema haläqtu'l-efläk zat-i paklerine §amil ve §an-i

2 verso 'ali-§anlari haqqinda Cibril-i Emin ile Ve ma erselnake illa rahmeten li'l-alemin ayet-i pür-hidayeti nazil olmu§dir ve salikan rah ta'yin ve müdebbe-ran umur-i din olan al u ashab-i güzin üzerlerine olsun ki mesned-i hiläfet anlarin vücud bercüdlar ile araste ve bisat nisfet meyamin sa'y-i himmetleri birle yeraste olub her biri havadaran ma'mur binay-i din-i mübin ve seyyar-i keman (kän) asüman-i hidayet-qarin derirler Ridvan-Allahu Ta'alä aleyhim ecma'in ve

3 recto 'amme-i alem ve käffe-i beni Adem üzerlerine ehemm ve elzem olan du'a-i devlet-i §ehriyari ve sena-i rif'at-i cihandari sahib-nigin-i hatem-i Suley-mani mahz rahmet-i Yezdani

Beyt

Cihandar-i Sultan sahib-qiran Civan-baht Daray-i ki§ver-sitan

Halife-i ruy-i zemin ve sahib-qiran-i iskender-qarin huläsatü'l-ma'ive'ttin zillülläh-Ta'alä fi'l-arzeyn Beyt

§ehin§ah Cem qadrdar i'tbar, Peder-ber-peder Hüsrev-i tacdar.

Daver duzan seyid Ali-nijad,

3 verso Zill-Huda hazret Sultan Murad.

Tahtina kim paye dürerine felek, Zer Ali irdi anin mahir dek. Ha§rdek ey padi§ah-i din binah, Hafiz ve hem namerk ola ele.

Devlet i'zzetle olub bir devam, Esb Murad ane süvar ol medam.

Zi Sultan-i a'zam ve haqan-i muazzam ki mücedded devlet-i din ve dûnyâ olub zamaninda çiran eziyyet cirane tevbe ve kerdegân mi§-i na-tüvan ile ahret qanndaç olub qan yiliçdilar ve çahin (çasin) tiz cenk gelenke ahenk itmek degil ögünden

4 recto pervaz urub geçmege zicani var beyt çar ezdad anasir a'dl u dad gele §eha linse ahd-gede a'cebmi berberiyle imtizac ser-füru qilsa dü ettba' qaza te'sir ki ser-firaz en cihan çahan sahib-i taht ve tac zehi padi§ah-i ki§ver-gü§aki zemin-asüde devrinde zaman emen ve aman üzre

Ba'dezat müverrihan tevarih-i alem ve müzekkiran-i ahval-i beni Ademden her biri padi§ahan-i piçinin ahvallerini tahrir ve avan-i devlet ve zaman-i hükumetlerinde

4 verso vaqi' olan veqayi'i naqir ü qitmir tastir idüb lâkin ferman-i Al-i Osman kesserehümullahu Ta'alâ yevmül-Mah§erü'l-Mizan ile Dest-i Qipçaqda Han olanlari beyân eylemedükleri cihetden bu za'if-i na-tüvan el-muhtac eli-Allahu'l-melikü'l-mennan Abdullah ibn Rizvan ol diyarlarda niçe zaman güzeran üzre olmagin bi-hasebü'l-imkân bu risalede a'yân idüb hakpay hazret-i Huda onlari ve nazir kimya esrar cemendi veqir

5 recto dar-i devlet-i destur deryâ himmet sahib-i sa'ib-i tedbir müddebir-i mü§teri zamir a'tar ve semse eyvak hanedan-i Haqani ziynet-i divan-i adalet-binnan-i Sultani hafiz-i bilâdü'l-islâm hazret qaimmaqam Musa Paça veqar-Allahu Ta'alâ el-maye§a ve himah u'mma bahçi hazetlerinin der-i devlet qararlarina alâ vechu'l-ihtisar arz ve iç'ar ve küstah-var ebsar ve nisar idüb nam-namileri ile ma'nun ve inça ve ism u samileri ile müstema qildim ki

5 verso eli yevmü'l-Qiyam manzur-a'yn i'tibar zeviü'l-ihtiram olduqda zikr cemillerin tezkâre bais ve badi ve evsaf-i hamidelerin bade sebeb 'adi ola

Beyt

Minnet Allaha yine hazret Syltan Murad qildi bu re'y-i çerifinde isabet haqqa,

Ol veliü'n-ni'ami hissan davet idüb eyledi 'ammeten halqi ziyafet Halilüllah.

idicek sa'y-i belig ile bu dinde hizmet hafiz-i din-i mübin oldi saadetiyle delâ,

Çism-i bi-cane dönüb qalb-i bi-ruh oldi.

6 recto Andan olmagle cüda §ehr-i Budinde fuqara,

Oldi fermanda divan-i adalet-ünvan.

Buldi zatiyle §eref-i Haqq buna sadir vüzera.

Ma'delet kâr kerem Asef ferhunde (ferahinda) §imm.

Eb ruy-i vüzera hazret Musa Paça adl u dadina sened eyledi çeyhu'l-islâm olsa raftle n'öla hakim-i ferman-ferma,

Qavl (qul) meftaba eyle amel olub a'lim olan didigi.

Bu qavl sahihe ve aliyetü'l-fetvay,

Haqqa ki ol keremü'§-§email cebibü'l-hasil halqi gibi himmeti cemil ve

6 verso ve lütfi gibi ni'meti sebil birüzin 'adimu'l-misl ve bi-adil der ki zerretu'l-letafete mutahhar olan kemter cakir-nik (yenk) menzili Hurçid enver gibi felek hemser ve Asitaninda olan qullarniñ qadri sürere el-müntehaid beraber der seb rutbesin gün-günden aferdi eyleye ol bi-zu'l-bi'qadri (bi-zeval-ba'adderi) mah-i nev gibi daim qirqida ola

Rasti budir ki hiytat zaman-i evvel daveriñ,

Qadd istihqamete teçrif düz olsa reva lütf ile kâri nazardir merdüm ehldir. Çism bedden saqlayüb

7 recto ol nigâhdari Huda.

Sahib-i devletdir ol pa§ay-i ali menzilet sadir divan-i bülend eyvani cay etse nöla sa'd saadetde mer'asi n'öla olsa müstecab her sehr bu bendesi el qaldirub eyle du'a

Beyt

Zi vezir-i mü§ir-i aliçan, Omito'r-re'y §amilü'l-ihsan.

Zi Ali siret felek-rif'at, Mü§teri-fitnat ve melek-haslet.

Nazariñ haki eyledi iksir, N'ola saki bulunmaz ise nazir.

7 verso Zerrece ger nazar iderse baña, Evc-i rif'atde eyleyim me'va.

Ya ilâhi bi-haqq-i ruh-i Resul, Daima hacetini eyle qabul.

Yâ ilâhi bi-haqq-i nur-i Halil, Ver aña devlet ile ömr-ü tavil.

Ya ilâhi bi-haqq-i ar§ berrin, Daima nusretin eyle qarin.

Rezm duçmandan qil ani mansur, Ola a'dasi daima maqhur.

Bu du'aya §u kim diye Amin, Haqq belâlardan ide ani emin.

8 recto Pes imdi hafi olmaya De§t-i Qip^aq didükleri qadimden Tatar taifesi-ne mahsus bir vasi' memleketdir ki qalemrev hükumetleri Mangub ve Almasaray ve Seraciq ve Or ve Rabat ve Gozleve ve Baliqlagi ve Aqmeccid ve Qarasu ve Ker§ ve Temrük ve Qizilta? ve Arhun ve Azaq ve Taman ve Hacitarhan ve Ajder-han ve Gazan ve paytaht-i cay-qararlari Qirim ve Kefe ve Bag^esaray

8 verso didikleri §ehr ve diyar idi evvela nifs-i Qirim bir §ehr-i muazzam ve süvad-i a'zam idi ki tul ve arzini bir Tatar ?apük-süvar qasd ilgar eylese nisf-i ne-haredek ancaq ge§t ve güzar iderdi ol cennet-abad hasretu'l-mulük olan biladdan olmagin nesl-i ^erakiseden bir Sultan nam der taht-i Misri maqarr eyledükde ol §ehr-i mu'teberde bir hub eser itmek i?ün haber gonderüb asriniñ hanina ilhah eylemegin behi§t-

9 recto asa anda bir cam'-i latif bina eylemi§dir ki fer§i semaqi mermerden ve dort divari manend sim hitam-ber-hitamdan idüb hala cayca asari a'yan olmagin ne maqul bina idügi andan nümayandir ve buniñ emsali cevami' ve medarisine gayet ve ulema ve salihasina nihayet olmayüb hatta bir asrda on dort nefer qa-tinda fa'iq fetvaya layiq kimsene cem' olub hala seng-i mezarlarinda a'lemu'l-ulemaü'l-

9 verso mütebahhirin tahrir ve hem-asr olduqlari tastir olunmi§dir ve taife-i tuccar ve ekabir-i maldarlari dahi bir mertebede idi ki her biriniñ manend-i Qarun altun ve cevahiri hum-i Hüsrevaniler ile yerlerde medfun eyledi hatta bir zaman tuccar-i Hindustan maldaran Qirimi imtihan qasdiyle nicesi bir yere cem' olmagle sermayelerin misk-i ezfer idüb bir qatar-i §ütürende (§atranz) ile Qirima irsal ve mezad olunduqda ancaq bir ademi bir bey' olunmmasin murad eylediler pes

10 recto pes resul-i mezbur bi-hasbü'l-me'mur Qirima gelüb meta'ina hari-dar bir mü§teri maldar taleb eyledügünde tuccardan bir merd hem§iya meratibda riba cami'-i latif bina iderken Hindileriñ esrarina 'arif ve imtihanlarina vaqif olmagin ani bi'l-külliye bazar ve bahasini zer-i halisu'l-a'yar hezaran hezar dinar virdükde fi'l-hal ol miski cami'niñ kiline saman yerine idhal idüb malniñ bi-hesab idügin

10 verso Hindilere i§'ar eyledügi me§hur ve hala Misk Cami' dimekle ma'ruf ve mezkurdur eli haze'l-an eyyam-i sayfda baran olub der-aqab güne§ nümayan olduqda rayiha-i misk §emm olunur amma hikmet-i Huday mit'al (misal) bu qadar mal ve menal ile anda olan nisvan ve ricaliñ derunlari hisset ve denat ile mala-mal olub yanlarinda sadaqat ve zükut virmek emr-i muhal olmagin daima i§leri vebal ve

11 recto kemal-i u'cub ü gururlarindan ol §ehirde olan faqiru'l-hal ziyade pa-mal idi el-hasilüllah bir i§leri olmayüb hayrat namina olan imaretleri mücerred

bais-i izdiyâd-i §öhret olsun deyü eyledükleri cihetden hem gazabullah ile ken-dülere inqiraz vaqi' olub ol na-binalari yiqilub harab ve mallari zir hakde türab olmuçdir ol diyâr-i celilü'l-i'tibar bu vechle pamal ve haksar olmasi evliya-yi

11 verso kibardan Kemal Ata nam bir pir ferruh-fal fuqarasin ol çehire ir-sal idüb mallariniñ zükutin taleb eyledükde ol taife-i ha'ife virmedüklerinden ma'ada o Qarun-misal istihza ve §eyh haqqinda kelimat-i na-seza eylediler pes hazret §eyh Kemal Cenab-i Zulcelâlden ol diyârlñ pamal olmasin rica ve ibtihal eyledi meger ol çehirde sahibe-i hal ve Rabi'a-i misal bir hatun feriçte hizal (hi-zar, hisan) var idi ki her vilâyetde sahibe-i vilâyet

12 recto dimekle meçhure cihan ve elsine-i nasda ke§f ve keramet ile mezküre-i devran idi Kemal Ataniñ bu halina aqife ve evliya sirrine 'arife olmagin külli ferzend-i dilbendniñ ellerine biriniñ qaymaq ve biriniñ bal vi-rüb §eyh Kemal he istiqbal ve Yedi Mahallesine zarar-i rical etmesin lisan-i hal ile arz mafi'l-bal eyledi hikmet-i Hudayi lâ-Yezal fi'l-hal ol §ehre gazab-i Zülcelâl

12 verso iri§üb veba istilâ eylemegin ol sal anda qaht-i rical ve binalari yiqilub pamal oldi halâ ol Yedi Mahalle ma'mur ve bu minval üzre ma'ruf ve meçhurdir eger ol Yedi Mahalleye bir mahalle dahi zamm olunsa abad olmayüb yahud ol mermerlerden bir muazzim binaya sarf olunsa abad olmayüb sene-sene (senesine) varmadan esasindan berbad olur el-hasil ol qavmiñ fira'vniyyeti kemale irmegin Kemal Ata burundan zevale irdikleri afitab-i alem-tab gibi za-hir idügi

13 recto bi-irtiyabdir ve Ajderhan ve Gazan vilâyetleri gayet ile abadan ve içi dolu insan letafet-i ab ve hava ile meçhur ve elsine-i nasda binalari kâçiden olmaq ile ma'ruf ve mezkürdir yedi sene aliü't-tevali ol vilâyetler berf ü baran-dan hali olmamagin anda olan ehali celayi vatan idüb Masqva vilâyetlerinde temekkün ve tavattun eylemiçlerdir eli haze'l-an nice biñ muslüman ol diyârda iskân idüb

13 verso anda olan qiral etrafindaki küffar ile cidal eylediqda bunlar im-dad eylemegin nice cevami' ve mesacid bünyâd eylemiçlerdir ve sair vilâyetleri dahi Timurlenk ile Toqtamiç Han cenk eylemegin §ehr-i Kefe kefere-i Frenk eli-ne girüb ve Mangub hisari Rumiler tasarrufiyyine dü§di el-hasil nice zaman ol diyârlardan emin ve aman köterilmekle halqi perakende ve periçan oldilar §im-diki halda vilâyetleri

14 recto Aqmescid ve Qarasu Gözleve ve Ordubat (Or ve Rabat?) ve baytaht ve cay-i qararlari Baqçesaray didikleri çehir diyârdir Hafiz Muhammed Taçkendi yazdugi üzre ibtida De§t-i Qipçaqa Han olan §iyan Han ibn Tuli Han ibn Cengiz-dir amma ash rivayet üzre Berke Han ibn Tuli Han ibn Cengizdir alti yüz altmiç

tarihinda Hülagu Han birader-zadesi mezkür Berke Han ile bir sahrada giderek cenge ahenk eyledi

14 verso 'aqibet Berke Han Hülaguni Hülagu ki vesinesin hancar ibdar ile 5ak-?ak idüb alemkine malik oldi ve be§ sene saltanatdan soñra gendüsi dahi fevt olub gäh evläd evlädi ve gäh aqrabasi Urus Hana gelince nice sal ve §ühur De§t-i Qip?aqda saltanat ile huzur eylemes idiler ba'de Timur zuhur idüb Han-i pür-füturdan hanligi zor ile alub Toqtami§ Hana virdi ni?e zaman

15 recto paytaht-i Hanan olan Baq^esarayinda hükmü revan olmu§ iken mezkür Han Timura isyan idüb Timurlenk ile cenke ahenk eylemegin Toqtami§ heläk ve yeri zir-hak oldi ba'de Memalik-i De§t Amedgü Han tasarrufina dü§üb yi-girmi seneden soñra Toqtami§ Hanniñ evlädindan Qadirverdi Han zuhur idüb Amedgü Han ile nice def'a cenk ve alemi bir-birleriniñ bacina teng

15 verso eylediler 'aqibet tir-i qaza te'sir Qadirverdi Hanniñ deruninda caygir olub ol zahm ile ge§te ve devleti berge§te oldi ba'dehu Toqtami§iñ diger oglu Kü?ük Muhammed huruc ve pederi tahta u'ru? eyledi ba'dehu Haci Geray pa-di§ah oldi sekiz yüz seksen senesinde fevt olub hanliq sadrina läyiq on iki yärar oglu ve saltanata müstehaq nice namdar aqrabay qalmagin her biri var quvvetle-rin bazuy-i himmetlerine getürüb

16 recto izhar-i qadrin ve davay-i saltanat idüb mabeynlerinde külliyet ile adavet zahir oldugi cihetden Memalik-i De§te nikbet isabet eyledi ahir-kär asakir-i Tatar firqa-firqa olub alä qarib käl-'aqarib fehvasinca bir-birleriyle cenk u cidal nice mah ve sal aralarinda harb u qital olmagle diyär-i Qirima kemal mer-tebe ihtiläl dü§üb mülk-ü mürüsleri pamal ve etraflarinda olan küffar-i dalälet-misal bi-mühaba (bi-mehaba)

16 verso gendülere istilä eylemi§ idi gün oldi ki Qirimda iki Hanniñ hükmü revan olub galib maglüba aman virmez idi el-hasil bir-birlerinden firar iden han-lar ümeray-i küffara varub tahassun iderler idi bu esnada Meñli Geray bir qa? ay Qirimda Han-i Cagatay olub ba'de qarinda§lariniñ hucumiyla (bicysiyla) ma'zul ve mengub olduqda küffar-i Nasara tasarrufinda olan Mangub hassinina muta-hassun olub anlariñ imdadiyle

17 recto tekrar Han olmaq sevdasinda olmu§idi bu ihtiläli Fatih-i Qastanti-niyye olan Sultan Muhammed Han Gazi istima' etdükde ü? yüz pare gemi ile Gedik Ahmed Pa§a nam vezirni irsal eyledi vaqtaki ol serdar-i zafer-maqrun Donanmay-i Hümayun ile vardiqda bilä-renc Keffe hisarin Kefe-i Efrenc elinden alub ve küffar-i Nasara etrafinda olan Mangub qal'äsina vardiqda ani bulardan bir hisar ve kuh-i

17 verso Qafdan nümudar kühsar averde üstüvar gördü hadd zatinda qal'ä-i mezbure yekpare bir tag üzre vaqi' olub bir canibni musatti sahra olmagin anda

zira'at ve içinde ab-i revan ceryân eylemegin hifz ve hiraset olunurdi kemal irtifa'ndan tob havale eylemek emr-i mecal ve ziyâde metanetden topraq sürüb yürüyi§ eylemek mümteniü'l-ihtimal olmagin ancaq muhasara-i hisar eylemiçler idi bir gün ol serdar-i zafer-çi'ar

18 recto asker-i sabar-reftar ile etraf hisari geçt ü güzar iderken mir-i qal'âyi nahcir gâhde görüb sayd ü çikâr eyledi bu ahbari hisarda olan sagir ve kibbar e§it-dükde anda qarar idemeyüb bi-ihtiyâr firar eylediler lâkin ol serdar-i adüvv-§ikâr aqablerince niçe merd-ü namdar göndermekle anda olan emir ve faqir cümle esir olub ol vezir-i mübarek fal umeray-i küffari Asitaneye irsal eyledükde hikmet-i

18 verso Hudayi üsaray-i Nasara ile Meñli Geray bile bulunub padi§ah-i ger-dun-veqar Sultan Muhammed Han dar-i etbar hazretlerine arz olunduqda mezbure külli i'tibar tabl ve a'lem virmekle namdar ve mal-i bi-§ümar ihsan itmekle hutbe ve sikke sahibi Han-i kâmkâr eylemegin cemi' Tatar emrine ferman-berdar olub taht-i Qirimda qarar eyledi el-hasil niçe sal ve §ühur bu minval üzre mürür ve ubur ve ugur-i Hümayunda nice hizmeti

19 recto zuhur ve sada eylemegin De§t-i Qipçaqda huzur eylemiçdi aqibet toquz yüz yigirmi senesinde fevt olub buyük ogli Muhammed Geray Sultan ferman-i aliçan ile Han-i ziçan ve De§t-i Qipçaqda niçe zaman hükmü revan oldi ba'de-zan gendüye i'syan ve tugyan üzre olan Çerakise ve dadban üzer-lerine asker-i bi-geran ile a'tf -i i'nan idüb Taman Suyi nam memeri (nehri) mürür iderken

19 verso ecel-i a'cilden aman ve mevt-i müsta'cilden zaman bulmayüb teslim-i can eylemegin yâninda bulunan k^ük ogli Gazi Geray Sultan yerine Han oldi lâkin agaçalarni ya'ni buyük qarindaçlari buniñ Han oldugindan rev-gerdan olmagin hal'i babinda ferman-i qaza-ceryân varid olub padi§ah-i cihan Sultan Selim Han ibn Bayezid Han aleyhi'r-rahmete ve'l-gufran hazretleri Sa-adet

20 recto Gerayi Han ve yevmiye biñ aqça vazife ihsan idüb Al-i Cengiziñ devleti tobni asümane irgürdi hatta hüsn ile meçhur olan Sahib Geray nam qa-rindaçi rehin tariqi ile der-i Devlet-qarara irsal ve tahsil-i kemal ^ün Asitane-i saadet-medara isal eyledi hanlardan rahne ragbet ve gendülere u'lüfe ile riayet ve ba'zi agalarina vazife inayet olunmaq cümle-in Sultan Selim Handan

20 verso adet qalmiçdir el-hasil Saadet Geray Sultan niçe zaman Qirimda Han olub adalet ile hükumetde iken aqibet Muhammed Geray evlâdindan zulm ve hamaqat ile meçhur olan islâm Geray huruc ve paye i'gnada u'ruc eyledi asakir-i Qirim zu'l-vecihin olmagin tarafeyn olub nisfi aña mütaba'at nisf-i aheri buña teba'iyyet eylemegin külliyet ile mabeynlerinde adavet peyda olub beyn (beyt) ceçni (habçi) harb u qitale yüz tutdu

2l recto Mülk-ü Deçt ihtilâle yüz tutdu bi'l-ahire §ehr-i Azaq kenarinda bir-biri ile cenge ahenk eyledükde Kefe sancagina mutasarrif olan Sahib nam ve Neng-Bali Bik asker 9eküb Saadet Gerayâ muavenet içtin vardiqda mezbure cam-i çehadet nasib olmagin islâm Gerayâ nusret ve Saadet Gerayâ kesr ü he-zimet vaqi' oldi ve bi'l-cümle niçe mah ve sal bu hal üzre bir-birleriyle cenk u cidal itmekle ehali-i dar u diyâr pamal

21 verso haksar oldu ahir-kâr keçmekeç a'dadan bizar olub huzur ve rahat ca-nibini ihtiyâr eyleyen Saadet Geray sahib-i re'y hanligi biragub der-i Devlet-qa-rara gelüb çehre-say oldi taraf-i saltanatdan bir vechle telâttüf olundi ki hanliqda güzeran eyleyen ömrüne teessüf çekdi bi'l-cümle Sultan Selim Han hazretleriniñ rikâb-i Hümayunlarindan bir an münfekk olmayüb hatta Acem fethinde hizmet-de bulunub

22 recto külli riayet olundi ve tagallüba Han olan islâm Geray §ehir-a§ub Sultan Selim Han gazub havfindan bir an Qirimda qarar idemeyüb De§t sahrayi ge§t ve güzar iderdi ahir-kâr naçar olub hüsn-ü ihtiyâriyle hanliqdan bizar oldugin dergâh-i Mu'allâ ve bargâh-i a'lâya arz ve inha eyledükde Sultan Selim Han-i ziçan hanligi rehin olan Sahib Geray nev-civane ihsan idüb

22 verso qadirgalariyle Qirima irsal eyledi ol sal-i zihal ise hükumet idüb sene-i saniyede A'rabda çtiyay olan islâm Geray suret-i ita'atda Han-i nev-civan dahi mazarrina niyyet eyledi lâkin Han-i 'aqil der-i Devletde ne§r ü nüma bul-mu§ bir Sultan-i kâmil olub a'qil olmagin muqaddemce hareket idüb bir fursat ile islâm Gerayi qatl itdürüb mustaqil hükumet buldi ba'de zaman Sultan Suleyman Han aleyhi'r-rahmete ve

23 recto ve'l-gufran hazretleriniñ asrinda damad-i muhterem vezir-i a'zim olan Rustem Pa§a mezburi azl itdirmekle hanligi der-i Devletde bulunan Devlet Geray ibn Mübarek Geray ibn Meñli Geray Sultana virdi ol bi-günah asla arz-i siyâh itmeyüb ahvalni aglamaga azimet-i dergâh içtin Taman Suyi nam ma'bere gelüb bad-i muvafiqa intizar üzre iken muqaddema haddisine giriftar olan Mübarek Geray tenha dü§ürüb ol vücudi nabud eyledi bi'l-ahire toquz yüz

23 verso seksan be§ tarihinda Muhammed Geray Sultan Murad Han ibn ibn Selim Han fermaniyle malik Memalik-i De§t olub Qirima Han oldu alti seneden soñra bi'z-zat gendüye rah-i Tagistandan sefer-i §irvan ferman olundi gitmedü-ginden gayri din-i devlete halel virecek ba'zi naseza kelimati padi§ah-i devrane arz ve inha olunub evza'-i na-hemvari zuhur ve i'syâni sudur eylemegin sezasina göre cezasi vezir-i sani

24 recto Özdemir oglu Osman Paçayâ ferman olundi ol serdar-i zafer-maqarrdan §irvan ve Demirqapu fethinden avdet idüb Kefede olmagin aña asker ile Donanmay-i Hümayun irsal olundi ol sal Han-i pür-meM ile bir mertebe

cenk u cidal ve taife-i Cagatay ile harb u qital eylemiçdir ki niçe zamandan beri Qirimda bu hal vaqi' olmamiç idi 'aqibet Osman Paçayâ feth u nusret ve Muhammed Gerayâ kesr ve hezimet vaqi' olmagle haqqindan

24 verso gelüb der-i Devletde hanliq islâm Gerayâ sadaqa ve inayet olundi bunin dahi zamani tamam olub dûnyâyi feramuç ve cam-i memati nü§ eyledükde saltanat-i Deçt (Deçte) Gazi Geray sahib-i re'y cümleden ahira ve evveli Han olmaga lâyiq ve seza görülmegin tabl ve a'lem virilüb Qirima Han taraf-i saltanatdan a'zim in'am ve ihsan olunmagle ol sal-i ferhunde-falde De§t-i Qapçaqa irsal olundi hadd-i zatinda yârar

25 recto ve kâr^zar ve bahadir-i namdar savaç piçesinin qagan (figan) arslani ve a'çret (i'çret) ve ma'a§-i §ükufe-zarnin Erdçir Nuçirrevani ve i'çret olub zaman-i saltanatnin diyâr-i zivaran gani ve faqir esire sir ve avan-i hanliginda Be§- Baça varan Tatar ganaim-i kesir ile gelürdi el-hasil tarz-u tavri çahane ve reviçi padiçahane idi ve dahi Han olmazdan muqaddem din u devlete külliyet ile hizmeti sebqat idüb Çirvan leçkerine

25 verso muavenet ^ün vardiqda esna-i cenkde §ah-i Acem olan Hamza Mirza ibn Hudabende bendine giriftar olmuç idi ba'de halâs olub geldikde islâm Geray Hannin fevti haberi gelmegin Qirima ve Han ve qavanin-i Osmaniyân üzre sair bahçiçinden gayri on bin flüri ihsan olundi ba'de Yaniq seferinde qal'â fethinin bile bulunub Sinan Paçanin arzi ile yevmi bin aqça vazifesine bin aqça dahi

26 recto zamm olunub ve bin yedi senesinde asakir-i islâma serdar olan Satirci Muhammed Paçaya muavenet ^ün varub ugur-i Hümayunda niçe hidmeti zuhur vesi'i (ve sa'yi) me§kür olmuçdir kâm-nakâm bunin dahi zamani tamam olub çevher-i canini hazin-i canane ismar olduqda hanliq der-i Devletde bulunan Selâmet Geraya tevcih ve inayet olundi ol dahi Saadet Geray evlâdindan olub muqaddemen vilâyet-i Anatoliye müstevli

26 verso Celâliye (Mu'alâliye) mülhaq olmaq ile diyar-i küffar gibi Memalik-i islâmiye nehb ve garet ve nice bilâd ve qurayi ateçlere verüb cesaret iden Muhammed Geray ve §ahin Geray-i der-i Devletden çefa'at eyledügi cihetden Muhammed Gerayâ qagalgayliq ve §ahin Gerayâ nuraddinlik inayet olunub taht-i Deçte azimet itmiç idi aqibet bir qaç sal hükumetden sonra Muhammed Geray esa't (es'en) hanliq sevdasiyle gendüye veli-ni'met olan selâmet

Сводный текст1 хроники «Теварих-и Дешт-и Кипчак» из книги «La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i De§t-i Qipçaq du XVIIe siecle»: транслитерация и перевод на русский язык

Tevarih-i De§t-i Qipçaq

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Tevarih-i De§t-i Qipçaq 'an hitta-i Qirim der eyyâm-i saltanat-i Sultan Murad Han ibn Sultan Ahmed Han aleyhi'r-rahmet vel-gufran temellüke el-haqir es-Seyyid Osmanul-Qirimmi el-kâtib bi-cami'-i Nur-i Osmani sene-i 1192

[Tugra] Selim Han ibn Mustafa Han Tevarih-i Tatar Havanan-i qadim ve ahval-i De§t-i Qipçaq der eyyâm-i saltanat-i Murad Han bin Sultan Ahmed Han ebbed-Allahu devletühu Bismillâhi'r-rahmani'r-rahim

// Теварих-и Дешт-и Кипчак Хроника (истории) Дешт-и Кипчака из страны Крым в дни султаната Султана Мурад-хана, сына Султана Ахмед-хана, да будет милость и прощение Аллаха над ним, в собственности ничтожного эс-сейида Османа Кырыми, кятиба (секретаря) мечети Нур-и Османи, год 1192

Тугра

Селим-хан, сын Мустафа-хана

Хроника о древних татарских ханах и положении Дешт-и Кипчака в дни султаната Мурад-хана, сына Султана Ахмед-хана, да продлит Аллах его

благополучие

Именем Милостивого и Милосердного Аллаха //

25 Hamd ü sena ol bargâh-i a'lâyâ sezadir ki hiyâm eflâki bi-tinab ve bilâ i'mad bisat-i zemin üzre bûnyâd idüb insan nam sun'i a'cibin ve mihman-i mükerrem garibin [mahz cüd lütfundan] enva' [nam] ni'am ile mugtenem [ve kemal kereminden ve leqad kerremna beni Ademe eyâ mükerrem idüb suretlerin münevver ve tiynetlerin mazhar] eyledi [ve dürud-u kesiru'l-vürud ve tahiyyât-i gayr mahdud mahbub hazret-i ma'bud ve efzal küll mevcüd olan sebeb] ve hediye-i salâvat ol

1 Topkapi Sarayi Kütüphanesi Bagdat 289 + Bibliotheque nationale de France. Departement des manuscrits. Supplement turc 874

// Хамд [хвала] и сена [восхваление] достойна того высочайшего Порога Господа, шатры небес без веревки, и без опоры (оси) на ковре земли воздвигнув, и разными благами [имя] обогатил удивительное творение по имени человек, и наделенного милостью и щедростью гостя, странника [из чистой щедрости и милости], [и, из совершенного великодушия облагодетельствовав, со словами «Мы почтили сыновей Адама»2, их вид озарил лучами и их естество овеял славой], [и многочисленные молитвы и безграничные приветствия любимому хазрет3 ма'буда4, превосходному над всем сущим, причине], и дары салявата5 //

26 dibace-i mahlüqdat ve §efi'-i u'sat ümid ruz a'rasat [imamu'l-mütteqin hatemu'n-nebiyyin] Sultanu'l-enbiyâ ve'l-mürselin cenablarina [saadet-qa-rinlanna] olsun ki [levlâke levlâke lema halâqtu'l-eflâk zat-i paklerine §amil] §an-i aliçanlarina Cebril-i emin ile Vema erselnak illâ rahmete'l-alemin ayet-i pür-hidayeti nazil olmuçdir [...] ve 'amme 'alem ve kâffe-i beni Adem üzerine ehemm ve elzem olan du'ay devlet-i çehriyâri ve senay-i rif'at cihandari sahib-i negin hatem-i Suleymani mahz rahmet-i Yezadani

Beyt

Cihandar-i Sultan-i sahibqiran * Civan-baht Daray-i ki§ver-i sitan *

Halife-i ruy-i zemin [u] sahibqiran Eskender-qarin hulâsatü'l ma'ive't-tin zlllü'llâhu Ta'alâ fi'l-arzin

Beyt

§ehin§ah-i cihan Cem qadr-'ali tebar* Peder-ber-peder Hüsrev-tacdar *

§eh dehr Daray 'ali-ni§an cihandar-i adil ve Cem-nihadu's-Sultan ibnu's-Sultan es-Sultan Murad Han ibn es-Sultan Ahmed Han ebbed-Allahu devletühu ve ebbed-i sultanatuhu

Beyt

§eha davara Cem ha§m servera seza halq derse saña dadger Felekde melekler sena-havah hep saña sanma ancaq ricada beçer

2 Сура 17 Аль-Исра, аят 70: «Мы почтили сыновей Адама и позволяем им передвигаться им по суше и морю. Мы наделили их благами и даровали им явное превосходство над многими другими тварями».

3 Хазрет - титул для обозначения уважения; превосходительство, блаженство.

4 Ма'буд - Аллах; Тот, которому поклоняются.

5 Саляват (араб. благословение) - молитва для Пророка Мухаммеда (с. а. в.); молитва, произносимая во время намаза после чтения Ат-Тахията в последнем ракаате.

// тому началу всего сущего (всех творений) и защитнику непокорных и грешников, надежде Дня Собрания [довершающему истину имаму и печати пророков], его благословенности [приближающей счастье персоне], султану пророков и посланников, [его пречистости, заключающей смысл хадиса «Ежели бы не было тебя, Мы не создали бы мира»6, и] их высокой славе ангелом Джибриль Амин7 был ниспослан наполненный хидаета8 аят9 «Мы отправили тебя только в качестве милости к мирам»10 [...], и всему миру и всем сущим сыновьям Адама чрезвычайно важная и необходимая молитва за благополучие шехрияра (падишаха) и восхваление величию джихандара (великого правителя), властелину печати Сулеймани11, чистой милости Господа

Бейт12

Султан - джихандар (правитель мира), побеждающий правитель, Осчастливленный судьбой Дарий13 (правитель) населенных стран.

Халиф лика земли [и] побеждающий правитель, подобный Эскендеру14, суть воды и ... тень Всевышнего Аллаха на земле

Бейт

Шехиншах15 мира, Джем16 достойный и высокого рода, От отца к отцу обладающий венцом Хусрев.

6 «Levlake levlake lema halaqtü'l-eflak» // «Ежели бы не было тебя, Мы не создали бы мира» - хадис-кудси (непосрдественно исходивший от Аллаха хадис).

7 Джибриль (Джебраиль) - один из четырех особо приближенных к Аллаху ангелов-мукаррабун; донес откровение Всевышнего Аллаха Пророку Мухаммеду (с. а. в.).

8 Хидает - истинный путь, путь веры.

9 Аят (араб. знак, чудо) - мельчайшая структурная единица Корана, обычно понимаемая как «стих».

10 Коран, сура 21 Аль-Анбийя, аят 107: «Ve ma erselnake illa rahmeten li'l-alemin» // «Мы отправили тебя только в качестве милости к мирам».

11 Сулейман (а. с.) / Соломон - пророк, сын Давуда (Давида); славился необычайной мудростью, управлял природными явлениями, животным миром, понимал язык птиц. Муури Сулейман - Соломонова печать.

12 Бейт (араб. «дом») - двустишие в поэзии народов Востока, выражает законченную мысль; минимальная строфическая единица тюркской и персидской поэзии.

13 Дара - древнеперсидский царь, имя девятого правителя Древней Персии, Кейкубата.

14 Эскендер (Зуль-Карнейн-Двурогий) - праведник и великий царь, воздвигший стену, защищающую от народов Яджудж и Маджудж, отождествляется со знаменитым полководцем Александром Македонским.

15 Шехиншах - шах над шахами.

16 Джем - правитель, шах; имя пророка Сулеймана (а.с.); одно из имен Эскендера; Джемшид - в иранской мифологии и эпосе царь, четвертый правитель из династии Парадата (Пишдадидов).

Шах времени (мира), Дарий высокого рода, Справедливый джихандар и характером Джем.

Султан, сын султана, султан Мурад-хан, сын султана Ахмед-хана, да продлит Аллах его благополучие и продлит его султанат.

Бейт

Эй шах, справедливый правитель, сутью своей Джем предводитель, Коль народ, которого ты достоин, наречет тебя справедливым и праведным.

Ангелы на небесах все же восхваляющие, Не думай, что народ живет лишь просьбами к тебе. //

27 Ba'deza müverrihan-i tevarih 'alem ve müzekkiran-i ahval-i beni Ademden her biri padi§ahan-i piçinin ahvallerin tahrir [ve avan-i devlet] ve zaman-i hükumetlerinden vaqi' olan veqayi'i naqir ve qitmir [tastir] idüb lâkin ferman-i Al-i Osman keser hüvü-Allahu Ta'alâ eli yevmü'l-Mah§er ve'l-Mizan ile De§t-i Qipçaqa Han olanlari beyân eylemediklerinden bu faqir-i na'tüvan el-muhtac eli Allahu el-melikü'l-mennan Abdullah ibn Rizvan ol diyârlarda nice zaman güzeran üzre olmagin bi-hasebü'l-imkân qaleme getürüb beyân ve veli-ni'am olan sahibü'l-kerem destür-i mükerrem mü§ir-i mufahham Qahrman-savlet Hayder-çecaat Bermeki-fitnat hatem-i tabi'at vezir-i ziçan qapudan Hüseyin Pa§a yesser-Allahu Ta'alâ ma-ye§a-i hazretlerine her diyârin ahvalina vuquf ve §u'ur ehemm umur olmagin der-i Devlet-qararlarina ali vechü'l-ihtisar küstahane bu risale ile a'rz ve iç'ar eyledi ki hayriyle yâd ola

Beyt

Zihi vezir-i kebir-i aliçan * Kâmilü'r-re'y §amilü'l-ihsan *

Ol ali-siret felek-rif'at, Mü§teri-fitnat [u] melek-haslet. Bir sehidir ki cüdi olsa, Raqam tayy ide tam hatem o dem. Bir §eci' ve dilir der ki eger qilsa, Rus-tem-§ecaatina nazar. Havfdan zerid olub çü perg-i hizan, Ola endami bidü§-i lerzan. Nazari haki eyledi iksir, Nö'la eger bulunmaz ise nazir. Zerrece ger nazar iderse bana, Evc-i rif'atda [eyleyim] me'va. Yâ Ilâhi bi-Haqq-i

// Вслед за тем мюверрихи (историки) хроник мира и мюзеккиры (упо-минатели) положения сыновей Адама, всякий из них написали о положении прежних падишахов, и по малости (по частичкам, подробно) рассказали [построчно написали] о случившихся во время их правления [и в их благословенный час] событиях. Однако по ферману17 высочайшего османского рода, обильного по воле Всевышнего Аллаха, Днем Собрания и Справедливости, поскольку не было изложения о правивших в Дешт-и Кипчаке ха-

17 Ферман - приказ, указ, повеление.

нах, то сей несчастный и немощный, нуждающийся в благах от Аллаха, Властелина многих благ и милостей, Абдуллах ибн Ризван [Абдуллах, сын Ризвана], привел к перу и изложил всякими возможностями долгое время их правления в тех краях. И хранителю благ, владетелю великодушия, дюстур-и мюкеррем [почтенному визирю], достойному советнику, настойчивому, словно Кахраман18, храброму как Хайдар19, проницательному, будто Бермек, характером Хатема20, славному визирю, хазрет капудану Хюсейн-паша, да облегчит Всевышний Аллах его старания, со знанием по положению всякого края и с осознанием важных дел, в виде краткого чрезмерного рисале [книжки] касательно решений Государственных Врат, преподнеся и сообщив, да буду я поминаем добрыми словами.

Бейт

Хвала великому визирю высокой славы,

Превосходный вид, содержащий милость.

Сие высокое положение и путь Али21, высочайший небосовод,

Проницательный, словно Мюштери [Юпитер],

[и] с ангельским характером.

Сама добродетель (само великодушие), коль есть щедрость,

Вычитает (стирает) цифры, тогда выходит полная печать.

Храбрец и богатырь, коль

Рустем22 окинет взором его храбрость.

Желтеет (вянет) от страха, словно осенний листок,

Его стан - трясущиеся плечи.

Его взгляд сделал землю лекарством (эликсиром),

Что будет, ежели не найдется подобия.

18 Кахраман (герой) - в персидской мифологии побежденный Рустемом человек.

19 Хайдар (лев) - одно из имен хазрет (халифа) Али.

20 Хатем - щедрый (великодушный) человек; печать.

21 Али иб Абу Талиб (599-661) - политический и общественный деятель; двоюродный брат, зять и сподвижник Пророка Мухаммеда (с. а. в.), четвертый праведный халиф (656-661).

22 Рустем - иранский герой, известный в восточной литературе как символ силы и храбрости по имени Залоглу Рустем или Рустем Систани; легендарный герой персидского народного эпоса, одна из центральных фигур написанного Фирдоуси «Шахнаме».

Коль чуточку окинет меня взором,

То на высокой вершине найдется [сделаю ему] прибежище (место). //

2S ruh-i resul, Daima hacetini eyle qabul. Yâ ilâhi bi-haqq-i nur-i Halil, Vir aña ömr-ü devlet eyle (ile) tavil. Yâ Ilâhi bi-haqq-i Nun ve'l-Qalem, Sirr-i qarar it ani misal-i a'lem (i'lm). Yâ Ilâhi bi-haqq-i hazret-i Nuh, Bahr u berrde vir aña feth-fütuh. Yâ Ilâhi bi-haqq-i ar§ ü berrin (yerin), Daima nusretiñi eyle qarin. Bahr ile berrde qil ani mansur, Ola a'dasi daima maqhur. Devlet-i ömrünü qarun eyle, Duçmanin daima zebun eyle. Bu du'ayâ §u kim diye Amin, Haqq belâlardan ide ani emin.

Pes imdi hafi olmayâ ki De§t-i Qipçaq didkleri qadimden Tatar taifesine mahsus bir vasi' memleketdir ki paytahtlari Qirim ve Bagçesaray ve Seraçiq ve Almasaray ve Gazan ve Azaq ve qal'â-i Or ve Hacitarhan ve Ajderhan vilâyetleridir [qalemrev-i hükumetleri Mangub ve Almasaray ve Seraçiq ve Or ve Rabat (ve Ordubat) ve Gözleve ve Baliqlagi ve Aqmescid ve Qarasu ve Ker§ ve Temrük ve Qiziltaç ve Edhun ve Azaq [Araq] ve Taman ve Hacitarhan [I] ve Ajderhan ve Gazan ve paytaht-i cay-qararlari Qirim ve Kefe ve Bagçesaray didikleri §ehr ve diyâr idi] evvelâ nefs-i Qirim bir §ehr-i muazzam ve sevad-i a'zam idi ki tavl ve a'rzni bir Tatar-i ^apük]-süvar qasd ilgar eylese nisf-o neharedek ancaq ge§t ve güzar iderdi ol cennet-abad hasretu'l-mulük olan bilâddan olub ab ve havasi nazif ve ebnasi zarif ve ulemasi §erif olmagin Misr-i Qahirede padiçah olanlardan Sultan tebermkân §ehr-i Qirimda bir eserim olsun deyü [nesl-i Çerakiseden bir Sultan nam der-taht Misri maqarr [r] eyledükde ol §ehr-i mu'teberde bir hub eser itmek ^ün haber gönderüb] asriniñ Hanina ilhah eylemegin behi§t-asa [anda] bir cami'-i lâtif bina eylemiçdir ki fürsi semaqi mermerden ve der-i divari [manend-sim] hamdan idi halâ cabeca asari ayân olmagin ne maqule bina idügi andan nümayândlr ve buniñ imsali cevami'-i ve medarisine nihayet ve ulema ve fuzalâsina gayet olmayüb hatta bir asrda otuz dört (on dört) nefer fenninde fa'yiq fetvayâ lâyiq kimsene cem' olub [halâ] seng-i mezarlarinda i'lmu'l-ulema-i el-mütebahhirin tahrir ve hemasr olduqlari tastir olunmiçdir ve taife-i tuccar ve ekabir maldarlari hod bir mertebede idi ki her biri manend qarun altun ve cevahirlerin hum hüsrevaniler ile yerlerde medfun eylemiçler idi

// О Аллах, по праву души ресуля [посланника], Всегда принимай его нужду.

О Аллах, правом лучезарного света Халиля [Верного друга], Дай ему благополучную жизнь, сделай ее долгой.

О Аллах, по праву Нун и Калем23, Тайну решений сделай образцом для мира.

О Аллах, по праву хазрет Нуха24, На море и на суше дай ему победы и завоевания. О Аллах, по праву небесного свода и земли, Всегда приближай час его побед.

Сделай его на море и на суше победителем,

Пусть его враги всегда будут униженными и побитыми.

Сравняй его жизнь и благополучие, А его врага всегда лишай сил.

Тот, кто скажет «Аминь!» на эту молитву, Того Господь обережет от бед.

Так (теперь) не будет тайной говорить, что местность под названием Дешт-и Кипчак есть особая страна, что издавна принадлежала татарскому племени по наследованию. Их стольные города - Кырым, и Бахчисарай, и Серачик, и Алмасарай, и Газан, и Азак, и крепость Ор, и виляеты Хад-житархан, и Аждерхан [земли, на которые распространялось правление -Мангуп и Алмасарай, и Серачык, и Ор, и Рабат (и Ордубат), и Гёзлеве, и Балыклагы, и Акмесджид, и Карасу, и Керчь, и Темрюк, и Кызылташ, и Эдхун, и Азак, и Тамань, и Хаджитархан, и Аждерхан, и Газан (Казань), а их столицами, центрами принятия решений были города и земли под названиями Крым и Кефе, и Бахчисарай]. Прежде сам Крым был настолько величественным городом и большим поселением, что ежели некий татарин [искусный наездник] вознамерится верхом на лошади объездить его длину и ширину, то лишь только до полудня проехал бы. У сих райски благоустроенных и вызывающих тоску у правителей городов вода и воздух чисты, и дети мягкосердечны, а улема (ученые) благочестивы и овеяны святостью. По сему один из падишахов Египетского Каира, султан, посчитав благословенным, пожелав оставить свое творение в городе Кырым [в час, когда один султан из черкесского рода выбрал столицу Египта для принятия решений

23 Коран, сура 68 Аль-Калям («Письменная трость»), аят 1: «Nun velqalemi ve ma yesturune» // «Нун. Клянусь письменной тростью и тем, что они пишут».

24 Нух (а. с., пророк Ной) - в исламе первый из пяти великих пророков (неби) и посланников (ресуль), посланных Аллахом к людям, герой повествования о всемирном потопе, спасенный праведник и строитель ковчега; его именем названа 71 сура, ниспосланная в Мекке.

и, сообщив о возведении им красивого строения в том славном городе], настоятельно убедив хана своего времени, возвел [там] красивую мечеть, словно из райского места, из иранского драгоценного камня (суммаки) и мрамора, а ее врата и стены были из [похожей на серебро] сырой глины. Ныне местами видны его творения, и о том, какого рода это были строения, явствует из того. И подобия тому не имеют конца мечетям и медресе (джевами и медресе) и довершения для улема и благочестивцев (фузала). И даже в один период (столетие) собрались трицать четыре человека, превосходившие в науке и достойные фетвы, и [ныне] на их могильных камнях написано «знаковые ученые, обладатели глубоких знаний», и в строке они помечены записью как современники. А их купеческие племена и самые большие владельцы состояния сами были в такой степени, что всякий из них золото, словно у Каруна25, и драгоценности, закопали в земле в царских (хюсревани) кубках. //

29 hatta [bir zaman] tuccar-i Hindistan-i (Hindüstan-i) maldaran Qirimi im-tihan qasdiyle niçesi bir yire cem' olmagle sermayelerin misk-i ezfere virüb bir qatar-i §ütür-nerre ile Qirima irsal ve anda varub mezad olduqda ancaq bir ademe bey' olunmasin murad eylediler pes resul-i mezbur hasebu'l-me'mur Qirima ge-lüb müta'ata haridar bir mü§teri-i maldar taleb eyledüginde tuccardan bir ihtiyâr Qirimda ziba bir cami'-i [lâtif] bina iderken [Hindileriñ esrarina 'arif ve imtihan-larina vaqif olmagin] ani bi'l-külliye bazar idüb [u] bahasini zer-halisu'l-a'yâr [hezaran hezar dinar] virdiginden soñra fi'l-hal ol miski cami'niñ kiline saman yerine idhal eyledügi [malniñ bi-hesab idügin Hindilere iç'ar eyledügi] meçhurdir ve halâ Misk Cam'i (Cami') dimekle ma'ruf ve mezkürdir ilâ-haze'l-an eyyâm-i sayfda baran olub deraqab güne§ nümayân olduqda rayiha-i misk §emm olunur amma garabet bundadir ki bu qadar mal ve nevalleri varken anda olan nisvan ve ricaliñ derunlari hisset ve dena'itleri mala-mal olub yânlarinda sadaqat ve zekât virmek emr-i muhall olmagin daima içleri vebal ve kemal u'cüb ve gururlarindan ol çehrde olan faqiru'l-hal ziyâde pamal idi el-hasil (el-mahasil) Allah içleri ol-mayüb hayrat namina olan i'maretleri mücerred içtihar ve unvanlarindan sebeb-i i'llet olsun deyü eyledikleri cihetden gazab-u Allah ile gendülere inqiraz vaqi' olub mülk-ü ma'mürleri harab [ve mallari zir-hakde türab] olmuçdir ol diyâr-i celilü'l-i'tibar bu vechle paymal haksar olmasi evliyây-i kibbardan sahib-i hal Kemal Ata nam [bir pir-i] ferruh-falinde çehre bir derviç fuqarasini irsal

// Даже [в одно время] многие индийские купцы, владельцы состояния, с намерением изучения Крыма, собрались в одном месте и, отдав свой капи-

25 Карун - имя человека, жившего во времена пророка Мусы (а. с., Моисея). Аллах дал Каруну несметные богатства, однако тот оказался неблагодарным и возгордился, заявляя, что все свои богатства нажил только благодаря собственному умению. Карун высокомерно обошелся с Мусой и отверг все его доводы. Тогда по повелению Аллаха Карун и все его богатства были поглощены землей.

тал (заработок) на ароматный мускус (миск), отправили в Крым с верблюжьим караваном. И с прибытием туда был учинен торг, и вознамерились продать лишь только одному человеку. Так, в то время как вышеупомянутый посланник чиновником прибыл в Крым, и, потребовав для собственности состоятельного покупателя, тогда один старец из купцов построил украшенную [красивую] мечеть. И [со знанием тайн индусов и осведомленностью их практики], всеобще сделав ее полностью базаром, [и] оплатив [по тысячу тысяч динар] ее стоимость чистым золотом, тотчас же сей миск добавил в глину (киль) мечети вместо самана (глины, раствора) [свидетельствуя индусам о бесчисленности собственности]. Так что она извесна. И поныне она славится и упоминается под названием Миск-Джами (Мускусная мечеть). До сего момента в летние дни с дождями и тотчас вслед за тем с резким появлением солнца аромат мускуса (миск) развеивается (источается). Однако странность состоит в том, что, имея столько собственности и продовольствия, сердца тамошних женщин и мужей наполнены до краев алчностью (жадностью) и низостью, и злостью (подлостью). А поскольку давать милостыню садака26 и зекят27 для близживущих есть невозможное для них повеление, то их дела всегда отличались греховностью и тяготами. И из совершенного самолюбия (тщеславия) и гордыни, в тот момент несчастные бедняки были сильно угнетены и подавлены. Словом, на пути Аллаха не имели они дел, а их нареченные благотворительностью строения только заслужили славу. А со стороны с молвой, дабы их имена (титулы) стали причиной болезни, по гневу Бога, постиг их печальный конец, а их благоустроенные владения пришли в разруху [остались засыпанными под землей]. Поскольку сей край великой славы и достоинства таким путем был уничтожен и разбит, и сметен с лица земли, то из великих эвлия (благоче-стивцев), обладатель положения, удачливый человек [пир28] по имени Ке-мал-ата отправил в город бедняков-дервишей //

30 [idub] ve zekât-i mal taleb eyledukde ol taife-i haife kemal bihayl (necil) olduqlarindan zukutlerini virmediklerinden gayri (maada) Qarun-misal istihza-i [o §eyh haqqinda kelimat-i na-seza] eylediklerinden hazret-i §eyh Kemal infi'al ile cenab-i Zu'lcelâlden ol çehrin harab ve pamal olmasini rica ve ibtihal eyledi meger ol çehrde Rabi'a-i A'deviyye-misal sahibe-i hal ve hatun-i feriçte-hisal

26 Садака - в исламе - добровольная милостыня, которую мусульманин выплачивает нуждающимся по собственному усмотрению и желанию с намерением заслужить довольство Аллаха.

27 Зекят - один из пяти столпов ислама, обязательный ежегодный налог в исламском праве, выплачиваемый с различного вида доходов и имущества (движимого и недвижимого) всеми самостоятельными, свободными, дееспособными и взрослыми мусульманами в пользу нуждающихся единоверцев.

28 Пир - старец, основатель тариката (религиозного ордена), наставник.

var idi ki evqatin i'badete sarf ve zimam-i ihtiyärdan ol semte a'tf idüb zühd ve taqvayä salike ve kef ve keramete malike olmagin [Kemal Atanin bu halina aqfe ve evliyä sirrine 'arife olmagin] iki ferzend-i dilbendinin ellerine birinin qaymaq ve birinin bal virüb hazret-i §eyhi Kemal ta'zimle istiqbal ve Yedi Ma-halle zarar-i rical iri§mesin lisan-i hal ile a'rz ma fi'l-bal eyledi pes hikmet-i Huday-i lä-Yezal fi'l-hal ol §ehre gazab-i Zü'lceläl iri§üb veba istilä eylemegin ol sal anda qaht-i rical ve binalari zelzeleden yiqilub pamal oldu halä ol Yedi Ma-halle ma'mür ve bal-qaymaq ile me§hurdir [eger ol Yedi Mahalleye bir mahalle dahi zamm olunursa abad olmayüb yähud ol mermerlerden ma'zim (mu'azzim) binayä sarf olunsa abad olmayüb sene-sene varmadan esasindan berbad olur] ve'l-hasil ol qavmin fir'avniyyeti kemala irmegin ol mezkür Kemal Ata didikleri §eyhin yüzünden zevale irdikleri afitab-i alem-tab gibi zahir idügi bi-irtiyäbdir ve Ajderhan ve Gazan viläyetleri gayet ile abadan ve i?i dolu insan letafet-i ab u hava ile me§hur ve elsine-i nasda binalari kä§iden olmaq ile ma'ruf ve

// и по требованию имущества для зекята, тогда то трусливое племя из своей скупости (алчности) не дало зюкут (зекят). И, кроме того, подобно Каруну учинило насмешку и пристыживание [высказалось неподобающе о том шейхе]. Посему хазрет Шейх Кемал с обидой и гневом просил и уповал на Властелина Величия (Бога), дабы разрушить и унизить (подавить) тот город. Только в том городе была подобная Рабиа-и Адевийе29 властительница положения и ангельского характера женщина, что проводила свое время в поклонении (молитве) и направила бразды своей воли в ту сторону, и придерживалась пути зюхд [аскетизма] и таква [богобоязненности], и с обладанием открытий и керамета [чудес] [ведая о сем положении Ке-мал-аты и зная о его тайне эвлия], дала на руки одному из двух связанных сердцами (любящих) детей каймак (сметану), а другому - мед. С почетом встретила хазрет Шейха Кемала, и на языке (устами) с сердечным намерением и целью просила, дабы вред для мужей не постиг Еди Махалле30. Так, мудростью Бесконечного Господа тотчас тот город постиг гнев Властелина Величия, Аллаха, с наступлением болезни веба (чума). В том году мужи потерпели неурожай из-за засухи, а строения разрушились и пали из-за землетрясения. И поныне то Еди Махалле благоустроенно и славится своим медом и каймаком [Ежели к тому Еди Махалле добавится еще одно махалле, то, не будучи благоустроенным, или же ежели тот мрамор пойдет на большую постройку, без благоустройства и расширения, тогда скоро из года в год по основанию будет трещать по швам и прийдет к разрухе]. В общем, поскольку непокорность того племени Богу достигла полноты, то очевид-

29 Рабиа-и Адевийе / Рабиа эль-Адевийе (?-801, хиджр. 95-185) - велие, известная мусульманка-суфий из Басры, посвятила жизнь вере и не придавала значения мирским благам, обучала учащихся.

30 Еди Махалле - Семь Кварталов.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ность того несомненно, словно освещающее мир солнце, достигшее зенита с лица того шейха по имени Кемал-Ата. А виляеты Аждерхан и Газан довольно благоустроенны и славятся заполоняющими их людьми, прекрасной и приятной водой и воздухом, а их строения в народной молве славятся и упоминаемы тем, что сделаны из фарфора (фаянса, кяши). //

31 mezkürdir yedi sene aliü't-tevali ol diyärlar berf u barandan hall olmama-gin anda olan ehali celäy-i vatan idüb Masqov viläyetinde temekkün [ve tavat-tun] eylemi§ler idi alä (eli) haze'l-än yigirmi-otuz (ni?e) bin miqdar muslüman ol diyärda iskän idüb anda olan qiral kir u küffar ile cenk eyledüginde bunlar imdad etmegin (eylemegin) ni?e cevami' ve mesacid bünyäd idüb ve sakin ol-duqlari yerleri abad eylemi§lerdir ve sair diyärlari dahi Timurlenk ile Toqtami§ Han cenk eylemegin [§ehr-i Kefe kefere-i Frenk eline girüb ve Mangub hisari Rumiler tasarrufina dü§di el-hasil] ni?e zaman ol diyärlardan emin ve aman ge-türilüb halqi muhtac-i nan olmagin perakende ve peri§an oldular §imdiki halde viläyetleri Aqmescid ve Qarasu ve Gözleve ve Sala^iq [ve Ordubat] ve paytaht ve cay-i qararlari Bag^esaray [Baq^esaray] ve Almasaray didikleri diyärlari qal-mi§dir Hafiz Muhammed Ta§kendi yazdigi üzre ibtida-i De§t-i Qip^aqa Han olan §uban (§iyän[!]) Han ibn Tuli Han ibn Cengizdir ve §eyh Ahmed bin Ömer bin Arab§ah Ensari qavli üzre ibtida-i De§te hükm eyleyän Bürüke Han ibn Tuli [Han] ibn Cengizdir alti yüz altmi§ be§ tarihinda [Hülagu Han birader-zadesi mezkür Berke Han ile bir sahrada giderek cenke ahenk eyledi aqibet Berke Han Hülaguni Hülagu ki [!] vesinesin hancar-i abdar ile fak-?ak idüb memalikine malik oldu ve be§ sene saltanatdan sonra gendüsi dahi fevt olub gäh evläd evlädi ve gäh aqrabasi Urus Hana gelince nice sal ve §ühur De§t-i Qip^aqda saltanat ile eylemi§ idiler] Bürke Han fevt yerine Mengü-Temir Han oldu ba'de Yedaqzan bin Tugan

// Семь лет бесперестанно те края не обошли ни снег, ни дожди, тамошнее население покинуло родину и заселилось [обосновалось] в Московском виляете31. И поныне двадцать - тридцать тысяч мусульман расселены в том краю, и в войнах с тамошним королем и неверными они приходят на помощь, и построили они там много мечетей [джевами ве месаджид], и благоустроили свои поселения. А другие же края находились в войне между Тимурленком и Токтамыш-ханом [Город Кефе оказался в руках неверных френков, а крепость Мангуп подпала под власть румиев, словом...]. На долгое время те края остались без безопасности и благополучия, и с нуждой людей в куске хлеба достигли беспорядка и упадка. Состоянием в нынешнее время у них остались виляеты Акмесджид, и Карасу, и Гёзлеве, и Салачик [и Ордубат], и столицы и места принятия решений, края под названиями Бахчисарай и Алмасарай. Согласно труду, написанному Хафыз

31 Виляет - край, страна, земля, область.

Мухаммедом Ташкенди, первоначальный хан Дешт-и Кипчака - Шубан-хан (Шиян-хан), сын Тули-хана, сына Дженгиза. И согласно слову Шейх Ахмеда, сына Омера, сына Арабшаха Энсари, первоначально правивший в Деште - Буруке-хан (Берке-хан), сын Тули-[хана], сына Дженгиза. В году шестьсот шестьдесят пятом [Хулагу-хан с сыном своего брата, вышеупомянутым Берке-ханом, передвигаясь по одной степи, согласовал войну. Впоследствии Берке-хан сверкающим кинжалом нанес сокрушительные удары по сердцу Хулагу и стал властелином его стран. И после пятилетнего султаната сам покинул сей мир. То дети его детей, а то и его родня вплоть до Урус-хана, много лет и месяцев чинили султанат в Дешт-и Кипчаке] Бурке-хан умер, а на его место ханом стал Менгу-Темир-хан. Вслед за тем падишахами были Едакзан, сын Тугана, //

32 ba'dehu Tilây Han bin Mengü-Temir Han ba'dehu Tagtayây ibn Men-gü-Temir Han ba'dehu Özbek Han ibn Togrulci Han ba'dehu Insan oglan Han ba'dehu Canbek Han ba'dehu Evres Han padiçah oldu ba'dehu Timurlenk zuhur idüb bir göz kör ve bir ayagi topal iki padiçahim deyü magrur ve mütekebbir olan Evrus Hannin memalikini cebren ve qahren elinden alub Toqtamiç Hana virdi nice zaman paytaht-i Hanan olan Bagçesarayda hükmü revan oldu ba'd-i zaman [mezkür Han-i Timura] isyân idüb Timurlenk ile cenke ahenk eylemegin Toqta-mi§ Han helâk virib zir-hak oldu bu kerre memalik-i De§t-i Qipçaq Amedgü Han tasarrufina dü§üb yigirmi sene hükumetden sonra Toqtamiç Han evlâdindan Qa-dirvirdi Han zuhur idüb Amedgü Han ile niçe def'a cenk ve 'alemi bir-birlerinin baçina teng eyledi aqibet tir-i qaza te'sir Qadirvirdi Hannin deruninda caygir idüb ol zahm ile gü§te (geçte) ve devleti bergeçte oldu ba'dehu Toqtamiçin di-ger oglu K^ük Muhammed huruc ve pederinin tahtina u'ruc idüb niçe zaman Qirimda Han olmuçdir ba'dehu Haci Geray Han padiçah oldu sekiz yüz seksân tarihinda vefat idüb hanliq sadrina lâyiq on iki yârar oglu ve saltanata müstehaqq niçe namdar aqrabasi olmagin gendüsi fevt olduqdan sonra her biri saltanat ar-zusina dü§mekle bir-birlerine asker çetob getdikçe gavga qabardi [izhar-i qudret ve davay-i saltanat idüb mabeynlerinde külliyet ile adavet zahir oldugi cihetden memalik-i Deçte nekbet isabet eyledi ahirkâr asakir-i Tatar firqa-firqa olub illâ qarib kâl-'aqarib fehvasinca bir-birleriyle cenk ve cidal nice mah u sal

// вслед за тем Тиляй-хан, сын Менгу-Темир-хана, вслед за тем Тагтаяй32, сын Менгу-Темир-хана, вслед за тем Узбек-хан, сын Тогрулчы-хана, вслед за тем Инсан-оглан-хан, вслед за тем Джанбек-хан, вслед за тем Эврес-хан стал падишахом. После того появился Тимурленк, слепой на один глаз и хромой на одну ногу. И силой и жестокостью забрал страны из рук Эв-рус-хана, что был горделивым и величавым, молвя о своем падишахстве в два срока. И тогда отдал их Токтамыш-хану. И долгое время протекало его

32 Предположительно, Чагатай.

правление в столице ханов, в Бахчисарае. Потом некоторое время, учинив непокорность и бунт [вышеупомянутому хану Тимуру], поскольку беспрестанно воевал с Тимурленком, то тогда Токтамыш-хан погиб и стал прахом в земле. На сей раз страны Дешт-и Кипчака пали под власть Амедгю-хана, и после двадцатилетнего правления появился Кадырверди-хан из детей Ток -тамыш-хана, который многократно воевал с Амедгю-ханом, и сделал мир тесным друг для друга. В конце, по влиянию случая стрела обрела место в сердце Кадырверди, и от той раны он умер, а его благополучие отвернулось от него. Вслед за тем появился другой сын Токтамыша, Кучюк Мухаммед, и, взойдя на отцовский престол, долгое время был ханом в Крыму. Вслед за тем Хаджи Герай-хан стал падишахом. И, покинув сей мир в восемьсот восьмидесятом году, поскольку у него было двенадцать достойных главенствования в ханстве сыновей и много именитых близких (родственников), имевших право на султанат, то после его смерти всякий из них загорелся желанием обрести султанат. И постепенно с направлением войск друг на друга раздор увеличился [меряясь силами и борясь в споре за султанат, из-за появления общей вражды между ними беда и несчастье охватили страны Дешта. В конце концов татарское войско разделилось на группы и, согласно смыслу слов «близость неминуема», воевали и сражались друг с другом, и много месяцев и лет //

33 aralarinda harb u qital olmagle diyâr-i Qirima kemal mertebе ihtilâl dü-§üb mülk-ü mürüsleri pamal ve etraflarinda olan küffar-i dalâlet mal bi-muhaba gendülere istilâ eylemiç idi ] gün oldu ki Qirimda iki Hannin hükmü revan oldu ol eclden diyâr-i Qirima kemal ihtilâl dü§mekin etraflarinda olan küffar-i dalâlet-medar bi-mehaba [!] gendülere istilâ eylemiçlerdi el-hasil hin-i cenkde bir-birlerinden firar iden hanlar umeray-i küffara [varub] tahassun iderlerdi bu esnada Menli Geray Han bir qaç gün Qirimda Han olub ba'd-i zaman qarindaçlarinin hücumiyle a'zl ve mengub olduqda küffar-i Nasara tasarrufinda olan Mangub qal'âsina tahassun idüb anlarin imdadiyle [tekrar] Han olmaq sevdasina olmu§ idi ve ihtilâli Fatih-i Qastantiniye olan Ebu'l-fütuhat ve'l-mugazi Sultan Mu-hammed [Han] Gazi istima'-i Hümayun eylediklerinde ü9 yüz pare qadirga ile Gedik Ahmed [Pa§a] nam vezirni serdar idüb Qirim canibine irsal eyledi [vaq-ta ki ol serdar-i zafer-maqrun Donanmay-i Hümayun ile vardiqda belâ-renc] ol Frenk keferesinin elinden Kefe hisarin ve küffar-i Nasari tasarrufinda olan Mangub qal'âsin aldilar [ani buladdan bir hisar ve kuh-i Qafdan nümudar kühsar üzre ustüvar gördü] hatta qal'â-i mezbure yekpare bir tag üzre vaqi' olub bir canibi musettah sahra olmagin anda zira'at ve içinde ab-i revan ceryân eylemegin hifz u hiraset olunurdi kö§e-be-kö§e nahl-i dilâra ve taraf-be-taraf §ecere-i müntehasi olub nesimi nesim ve havasi a'nber-çemim bir maqam-i dilgü§a ve mahall-i be-hi§t-asadir

// c протяжной междоусобной войной в полной мере наступил беспорядок, их владения и наследство были в разрухе, а находившиеся вокруг заблудшие из-за владений неверные без страха и предосторожности нападали на них]. И настал день, когда в Крыму протекало правление двух ханов. По сей причине с падением совершенного хаоса (беспорядка) на Крымский край находившиеся вокруг заблудшие в сути неверные без всякого величия напали на них самих. В общем, ханы, пускавшиеся в побег друг от друга в час войны, находили защиту и прибежище у неверных эмиров [прибыв к ним]. Тем временем Менгли Герай-хан, будучи несколько дней ханом в Крыму, в последующем времени с нападением братьев был отстранен и оказался в бедственном положении. И, найдя защиту и прибежище в крепости Мангуп, что была во власти неверных-христиан, с их помощью возжелал [повторно] стать ханом. И когда о сем беспорядке августейше услышал Фатих (Завоеватель) Константинополя, отец побед и сражений газа, Султан Мухаммед [-хан] Гази, то назначил сердаром33 визиря по имени Гедик Ахмед-[паша] и отправил в сторону Крыма [Тем временем тот близкий к победе сердар по прибытии с хумаюновым флотом, с трудом...]. И тогда забрали из рук неверных френков крепость (хисар) Кефе и крепость Ман-гуп, что была во власти неверных-христиан [ее видел крепостью из стали и, с подобием горе Каф34, прочно расположенную на вершине горы]. Даже вышеупомянутая крепость находилась на целой горе, одна сторона которой - ровное поле, там земледелие, а внутри журчит текучая вода, так и оберегалась. По углам (сторонам) украшающие сердце декоративные деревья и кусты (финики), а по сторонам самые лучшие (самые последние) деревья и легкий приятный ветерок в обилии, а воздух благоухает приятными запахами. И является раскрывающим сердце и доставляющим радость местом, и подобной на рай местностью. //

34 kemal irtifa'atdan tob havale etmek muhal ve ziyäde metanetinden topraq sürüb yüri§ eylemek mümteni'ü'l-ihtimal idi [ancaq muhasara-i hisar eylemi§-ler idi] bir gün ol serdar-i zafer-§i'ar asker-i saba-reftar ile etraf hisari ge§t u güzar iderken mir-i qal'äyi sayd nahcirde görüb §ikär eyledi bu haberi küffar-i qal'ä i§itdiklerinde hisarda qarar idemeyüb bi-ihtiyär bir gice sefinelere binüb firar eylediler läkin ol serdar-i adüvv-§ikär 'aqil ve namdar ve müdebber ruzgär ve a'tiq vezir kär-güzar adem bahadiri olmagle aqablerince ni?e [merd] namdar asker göndermegin anda olan mefer idenlerden ba§larindan emir ve faqirlerin cümlesin esir eylediler el-qissa ol serdar-i ferhunde-fal vezir-i kämkär hazretleri umeray-i Nsarayi Asitaneye irsal eyledükde hikmet-i Huday üsaray-i Nasara ile

33 Сердар - военачальник, командир.

34 Каф - легендарные горы в персидской мифологии и средневековой исламской космологии времен Низами. По суждению средневековых мусульманских космографов, горная цепь расположена на краю земли, опоясывая ее.

zikri sebqat iden Meñli Geray Han bile bulunub padi§ah-i gerdun-veqar Sultan Muhammed [Han-i dar anbar] hazretlerine a'rz olunduqda mezbure Han hazret-lerine külli i'tibar idüb tabl u a'lem virmekle çerag-i afruhte-i padiçah oldugin-dan namdar a'zim in'am ve ihsan-i Hümayun itmekle hutbe u sikkeye nail olmaq Han-i kâmkâre müyesser oldu ve tekrar Meñli Gerayi Han-i cedid ve Qirimda sedd-sedid ve paçalarimiz ile ho§ ayinde muhabbet mezid ile hayr du'ayâ hulüs qalble ömr-ü medide müdavemetle tenbih-i Hümayunle Qirima cemi' Tatariyle gönderdiklerinde Tatarane dahi hanlariñiziñ emrine ferman-berdar olmagle mü-tevekkilen ali-Allah Qirimda qarar itmekle niçe mah u sal [bu minval üzre mürur ve u'bur u] ogur-u Hümayunda cenk u cidal ve küffar-i Masqova çapul u harb u qital ile

// Из совершенной высоты было невозможным отправить пушечное ядро, и было невозможной вероятностью выдвинуть землю из большего укрепления и учинить ходьбу [только учинили осаду крепости]. Однажды тот знаменующий победу сердар с подобным на легкий ветерок войском обходил вокруг крепости и увидел коменданта крепости [мир-и къаль'а] за охотой на дичь, как тот поймал ловлю. Когда сию весть услышали неверные крепости, не став принимать решения в крепости, поневоле одной ночью сели на корабли и учинили побег. Однако тот сердар, ловец на врагов, умный и именитый, и предприимчивый по дуновению ветра, и старый (своенравный) умелый визирь, будучи человеком-богатырем, вслед за ними отправил много [мужественных] именитых аскеров. И из тамошних беглецов, из предводителей эмиров и всех бедняков взяли в плен. Словом, когда тот благословенный судьбою сердар, счастливый хазрет визирь отправил христианских эмиров к Порогу, то, по мудрости Господа, с христианскими эмирами находился ранее упомянутый Менгли Герай-хан, и, представ перед падишахом, величием, мощью и достоинством мира, хазрет Султаном Мухаммедом [ханом, обладателем амбара] вышеупомянутому хазрет хану был оказан всеобщий почет и уделено много внимания. И с вручением та-бля [давула, барабана] и алема [знамени], и став падишахом, загоревшейся свечой, заслужил великую славу, блага и хумаюновы35 милости, и удостоился чести стать счастливым ханом с правом на хутбу [проповедь] и сикке [чеканку]. И снова новым ханом стал Менгли Герай и прочной твердыней в Крыму, и с нашими пашами с увеличением доставляющего довольство согласия и взаимности удостоился молитв за блага. И когда от чистого сердца с пожеланием долголетия жизни, с хумаюновым наставлением был отправлен в Крым со всеми татарами, тогда татарам же было велено следовать ферманам своих ханов. И с упованием на Всевышнего Аллаха, с принятием решений в Крыму, много месяцев и лет [проходили и истекали таким об-

35 Хумаюн - августейший, благословенный, султанский.

разом, и] в хумаюновой удаче совершал войны и сражения. И, учинив чапул [поход], и войну [харб у къытал] на московских неверных, //

35 iderek küffar-i haksari reayâ mertebesinde bir cenarali Qirimda iskân olu-nub Asitane-i Aliyyeye hanlariñ ma'rifetiyle kârlari beter idi aqibet toquz yüz yigirmi senesinde fevt olub ferman-i aliçan ile buyük oglu Muhammed Geray Han-i ziçan oldu niçe zaman De§t-i Qipçaqda hükmü aniñ elinde oldi [ba'd-i zan gendüye isyân ve tugyân üzre olan Çerakise ve dadban (dadyân) üzerlerine asker-i bi-geran ile a'tf i'nan idüb Taman Suyu nam memeri mürur iderken] aqibet ecel-i 'acilden aman u mevt-i müsta'cilden zaman bulmayüb teslim-i can itdükde küçük oglu Gazi Geray Han hazretlerine hanliq ihsan olundi lâkin tifl-i sagir olub hükumete qadir olmadugi eclden a'zl olunub padi§ah-i cihan Sultan Selim Han ibn Bayezid aleyhi'r-rahmet ve'l-gufran diger oglu Saadet Geray Han hazretlerini yevmiyye biñ aqçe vazife ihsan itmekle Al-i Cengiziñ devleti topnu asümane irgürdi hatta Han-i mezbur hüsnle meçhur olan Sahib Geray nam qarin-daçini rehin tariqi ile der-i Devlete irsal ve tahsil-i kemal ^ün Asitane-i Saadete isal eyledi hanlardan rehine ragbet ve gendülere u'lüfe ile riayet ve ba'zi agala-rina vazife inayet olunmaq cümlen Sultan Selim Handan adet qalmiçdir el-qissa Saadet Geray Han niçe zaman Qirimda Han olub adalet ile hükumetde iken aqibet Muhammed Geray evlâdindan zulüm ve hamaqatle meçhur olan Islâm Geray Han [huruc ve paye ignade] u'ruc eyledi asakir-i Qirim zü'l-vecihin olmagin tarafeyn olub nisfi aña mütaba'at ve nisf-i aheri

// некий генерал из беспорядочных неверных в степени реая [подвластный] заселился в Крыму, так что Высокому Порогу с ловкостью и умением ханов выгода ухудшилась. В конце, покинув сей мир в девятьсот двадцатом году, по высокой славы ферману его старший сын Мухаммед Герай-хан стал достославным ханом. Долгое время бразды правления Дешт-и Кипчака были в его руке [потом, с безграничным войском, направив поводья на черкесов и зачинщиков раздора (дадбан), что чинили бунт и сумятицу против него в то время, как совершал переход через переправу под названием Таман-Сую...]. В конце, не найдя пощады от скоропостижной смерти и времени для отсрочки быстрого покидания мира, отдав душу, тогда ханством был милостиво одарен его младший сын хазрет Гази Герай-хан. Однако, поскольку он был малолетним дитям, вследствие неспособности править, был отстранен. Падишах мира Султан Селим-хан, сын Баязида, да будет милость и прощение Аллаха на нем, милостиво даровал должность с дневным жалованьем тысяча акче другому сыну, хазрет Саадет Герай-хану, так что государство высокого рода Дженгиза выстрелило из пушки в небо. Даже вышеупомянутый хан отправил в Государственные Врата своего брата по имени Сахиб Герай, славившегося своей красотой, путем рехин [за-

лога], и для совершенствования знания послал в Счастливый Порог36. Благосклонность от ханов к рехину, и улюфе [жалованье] с уважением к ним самим, и милостивое одаривание некоторых аг должностями - все это осталось традицией от Султана Селим-хана. Словом, Саадет Герай-хан, будучи ханом в Крыму долгое время, справедливо чинил правление. Вслед за тем [появился и достиг достаточно высокую степень] возвысился Ислам Герай-хан из детей Мухаммед Герая, известный своей жестокостью и глупостью. Крымские аскеры разделились на две стороны, половина покорилась ему, а другая половина //

36 buna teba'iyyet eylemegin mabeynlerinde külli adavet peyda olub mülk-ü Deçt ihtilâle yüz tutdi ahirkâr toquz yüz yigirmi ü9 tarihinda nehr-i Azaq kena-rinda bir-birleriyle cenke ahenk eyledikde Kefe sancagina mutasarruf olan Sahib nam bahadir ve Teng Bali bek asker çetob Saadet Gerayâ muavenet içtin varmiç idi aqibet mezbur cam-i çehadet nasib olmagin Islâm Gerayâ nusret ve Saadet Gerayâ kesr u hezimet vaqi' oldu bi'l-cümle niçe mah u sal bu hal üzre bir-birleriyle cenk u cidal idüb reayâ paymal olmuç idi ahirkâr Saadet Geray Han keçmekeç i'dadin bizar olub huzur u rahat canibi ihtiyâr eyledi yâ'ni hanligi biragub der-i Devlet-qarara [gelüb] çehre-say oldu taraf-i saltanatdan bir vechle telâttüf olundi ki hanliqdan güzeran iden ömrüne te'essüf çekdi ve bi'l-cümle Sultan Selim Hannin rikâb-i Hümayunindan bir an münfek olmayüb hatta Acem fethinde hidmetinde bulunub külli riayet olundi aqibet mevt buna dahi muhlet virmeyüb fevt olduqda hazret-i Eyüb Ensaride defn olundi ve tegallüben Han olan Islâm Geray §ehr-a§ub Sultan Selim Han gazub havfindan bir an [Qirimda] qarar idemeyüb De§t Sahray geçt u güzar iderdi ahirkâr bim can ile bi-qarar hüsn ihtiyâriyle hanliqdan farig oldugin dergâh-i Mu'allâ ve bargâh-i A'lâyâ a'rz [ve inha] eyledükde Sultan Selim Han-i ziçan hanligi rehin olan Sahib Geray-i nev-civana ihsan-i Hümayun eyledi ki ol zaman

// следовала тому. И между ними появилась всеобщая вражда, так что владения Дешта склонились к беспорядку и хаосу. В конце концов, в году девятьсот двадцать третьем, согласовав войну между собой на берегу реки Азак, богатырь по имени Сахиб, ведавший Кефинским санджаком37, и Тенг Балы-бек, направив войско, отправились на помощь к Саадет Гераю. В конце, поскольку вышеупомянутому выпала участь испить из кубка шехадета [мученической смерти], Ислам Герай одержал победу, а с Саадет Гераем случилось бесславное и разгромное поражение. И, в общем, воюя и сражаясь друг с другом много месяцев и лет в сем положении, реая [подвластные] были унижены и уничтожены. В конце концов Саадет Герай-хан в нере-

36 Счастливый Порог - Стамбул.

37 Санджак (осман. «знамя, флаг») - административная единица в Османской империи, средняя между виляетом и кадылыком.

шительности и в тяготах устал от врагов и изъявил волю принять сторону спокойствия. То есть, покинув ханство, обратил свой лик в принимающие решения [с прибытием в] Государственные Врата. И неким путем получил снисхождение со стороны султаната, так что пожалел о своей жизни, проходившей из ханства. И все вместе, не отлучаясь ни на миг от хумаюновой свиты Султана Селим-хана, даже исполняя службу в завоевании Аджема [Ирана], заслужили почтение и расположение. Впоследствии смерть и ему не дала сроку, и после смерти [он] был похоронен в мавзолее Хазрет Эюба Энсари38. И ставший с превосходством (победой) ханом Ислам Герай, ни на миг не принимая решения [в Крыму] из гневного страха от Султан Селим-хана, вносящего раздор в город, объезжал степь Дешт. В конце концов, с пугливой душой и нерешительно, по красивой воле покинул ханство. И, представ перед Высоким Порогом [Дергях-ы Му'алля] и Высшим Падишахским диванхане [Баргях-ы А'ля] [и с извещением], достославный Султан Селим-хан августейше и милостиво одарил ханством рехина, молодого Сахиб Герая, так что в то время //

37 hüsn-ü letafetde afet-i can ve lütf-ü melâhatda fitne-i cihan oldu tabl u a'lem virmekle ser-firaz ve niçe in'am ve ihsan etmekle sair hanlardan mumtaz eyledi ve qadirgalar ile memalik-i Deçte irsal idüb niçe mah u sal bu hal üzre geçmiçdir aqibet a'rbada (A'rabda) ^yâni olan Islâm Geray suret-i itaatda can-i nevcivana dahi hufiyet mazarrata niyyet eyledi lâkin Han-i 'aqil der-i Devletde neçv u nüma bulmuç bir Sultan-i kâmil olmagin muqaddem hareket idüb Baqi bek nam yâr-i garina bir fursat ile Islâm Geray Hani qatl itdirüb ziyâde ria-yet eyledi lâkin iradett'l-lâhda bu maqule padiçahlarin qatline niyyet idenlerin ömrü ziyâde qillet üzre omagin merqum Baqi bekden zillet sudur eylemegin zaman-i çiddetde able memlü bir havza habs itdirib ol dil-efsurde anda mür-de oldu el-qissa Sahib Geray-i nevcivan niçe zaman Qirimda Han olub Sultan Selim Han aleyhi'r-rahmet ve'l-gufran fermaniyle De§t-i Qipçaqda hükmü revan olub kâmrevan oldu ba'd-i zaman Al-i Osman hanedandan Sultan Suleyman [Han aleyhi'r-rahmet ve'l-gufran hazretlerinin] zamani olduqda vezir-i a'zam ve damad-i muhterem Rustem Pa§a enva' gadr-i sarih itmekle mezburi a'zl itdirib hanligi Devlet Geray ibn Mübarek Geray bin Menli Geray Hana virüb ol bi-günah asla i'nad ve a'rz-i sipah itmeyüb halni aglamaga azimet-i dergâh-i i'zzet etmekle niyyet idüb Taman Suyu nam ma'bere gelüb muvafiq-i ruzgâra intizar üzre iken hapsine giriftar olan Mübarek Geray tenha dü§ürüb ol vücudi nabud eyledi bi'l-ahire toquz yüz seksân be§ tarihinda Devlet Geray fevtinden sonra Muhammed

// в красоте прекрасный (беда души) и по милости в красоте лика стал

38 Абу Айюб аль-Ансари (576, Медина - 674, Константинополь) - сподвижник Пророка Мухаммеда (с. а. в.).

смутой мира. Выдав табл [барабан] и алем [знамя], позволили поднять голову высоко, и, оказав много благ и милостей, учинил превосходным (избранным) среди других ханов. И, отправив на кораблях [къадыргъалар] в страны Дешта, много месяцев и лет прошли по сему положению. Вслед за тем его искатель (племянник?) [джуян] Ислам Герай, что был в Аравии (у арабов), в форме же покорности молодому хану тайно вознамерился причинить вред. Однако же поскольку разумный хан был превосходным султаном, получившим рост в Государственных Вратах, заблаговременно предпринял действия и велел верному другу (другу пещеры) по имени Бакы-бек по первой возможности казнить Ислам Герай-хана, оказав ему большой почет. Однако, поскольку по воле Аллаха жизнь вознамерившихся казнить такого рода падишахов намного ухудшалась, от вышеупомянутого Бакы-бека не произошло никакой низости и унижения. В суровое время, велев заключить в полном воды хавзе [ёмкости], в том замораживающем и лишающем чувств сердце месте, там и умер. Словом, молодой Сахиб Герай долгое время был ханом в Крыму, и по ферману Султана Селим-хана, да будет милость и прощение Аллаха на нем, его правление длилось в Дешт-и Кипчаке, посему и достиг желаемого. В последующем времени в период правления Султана Сулеймана [-хана, да будет милость и прощение Аллаха на нем, его превосходительстве I] из выского рода Османов, великий визирь и почтенный зять [дамад, жених] Рустем-паша, учинив разные явные несправедливости и неладности, способствовав отставке вышеупомянутого, вверил ханство Девлет Гераю, сыну Мубарек Герая, сыну Менгли Герай-хана. А тот безгрешный вообще не противился и не пожелал войска [арз-ы сипах], и дабы понять свое положение вознамерился направиться в Почтенный Порог. И прибыв к переправе под названием Таман-Сую, ожидал благоприятного ветра, когда занятый его поимкой Мубарек Герай оставил его наедине и уничтожил того. Вслед за тем в конце, в году девятьсот восемьдесят пятом после смерти Девлет Герая, Мухаммед //

З8 Geray Sultan Murad Han ibn Selim Han emriyle hanliqa malik [memalik-i De§t] olub Qirima Han oldu alti sene hükumetden soñra bi'z-zat gendüye rah-i Dagistandan sefer-i §irvan ferman olunmiç idi getmedüginden gayri namus-i din-i devlete halel virecek ba'zi naseza kelimati padi§ah-i devrane a'rz u inha' olunduqda [evza'-i nahemvari zuhur ve isyâni sudur eylemegin] izale olunub eza u cezasi vezir-i sani Özdemir oglu Osman Paçayâ ferman olundi pes Donanmay-i Hümayun ile ol serdar-i zafer-maqrun [§irvan ve Demir-Qapu fethinden avdet idüb] Kefeye vardiqda ol sal Han-i mezbur ile bir cenk u cidal ve taife-i Tatar ile harb u qital eylemiçdir ki niçe zamandan berü çe§m-i ruzgâr görmü§ degildi aqibet Osman Paçaya [feth u] nusret ve Devlet Gerayâ [kesrü] hezimet vaqi' olmagin haqqindan gelüb hanliq der-i Devletde Islâm Geray nam qarindaçina sa-

daqa [ve inayet] olundi bunin dahi zamani tamam olub cam-i memati toquz yüz toqsan alti senesinde nü§ itdükde saltanat-i De§t-i Qipçaq Gazi Geray nam qa-rindaçina cümleden evlâ ve ahri ve Han olmaga lâyiq ve seza görülmegin sene-i mezbure Cümaziü'l-evvelinin on yedinci günü tabl u a'lem virilüb Qirima Han ve taraf-i saltanatdan a'zim in'am ve ihsan olunub ol sal-i ferhunde-falde De§t-i Qipçaqa irsal olundi hadd-i zatinda yârar [u] kâr

// Герай-султан по приказу Мурад-хана, сына Селим-хана, овладев ханством [и странами Дешт], стал ханом Крыма. После шестилетнего правления ему самому лично был выдан ферман на поход в Ширван по пути Дагестана. Когда до падишаха времени и мира донесли и сообщили о некоторых [его] недостойных словах, которые, помимо его неучастия в походе, были ударом и вредом для чести веры и государства [с появлением несообразных положений и со случаями восстаний], тогда он был отстранен. А исполнение и наказание было возложено ферманом на второго визиря Озь-демир-оглу Осман-пашу. Так, с хумаюновым флотом [Донанма-йи хумаюн], [вернувшись с завоевания Ширвана и Демир-Капу] по прибытии того приближающего победу сердара в Кефе, в том году с вышеупомянутым ханом произошла такая война, и такое сражение и побоище с татарским племенем, что уже долго времени глаз ветра (мира) не видал (давно не было видано такого ветра). Как следствие, Осман-паша одержал победу, а с Девлет Гераем случилось [разбитие и] поражение. И наказав его, ханство было дано садака [милостыней] его брату по имени Ислам Герай в Государственных Вратах. Тогда и его время подошло к концу, а чаша смерти была испита в девятьсот девяносто шестом году. А султаната Дешт-и Кипчак из всех первостепенно и окончательно и быть ханом удостоился его брат по имени Гази Герай. В вышеупомянутом году семнадцатого дня джумази-уль-эввель были выданы табл [барабан] и алем [знамя], с назначением хана Крыма. И с учинени-ем великих благ и милостей в том благословенном году был отправлен в Дешт-и Кипчак. А предельно сам он был достойным молодцем //

39 güzar ve bahadir-i namdar savaç piçesinin figan arslani ve açere (i'çret) ve maa§ §ükufe-zarinin Erdçir Nuçirvani [nü§-ü revani!] olub zaman-i sultanatda hak-i payine varan gani ve faqir esire sir ve avan-i hanliqda Be§ Baçina giden Tatar ganaim-i kesire ile gelürdi el-qissa tarz u tavri çahane ve reviçi (ruyiçi) padi-çahane idüb mehasin ahlâqindan 'alem-i kerem-didesi idi [u] dahi Han olmazdan muqaddem [din u] devlet Al-i Osmane külli hidmeti sebqat idüb Çirvan leçkerine muavenet ^ün vardiqda esnay-i cenkde Acem §ahi olan Hamza Mirza ibn Muhammed Hudabende yedine esir olub bendine giriftar olmuç idi ba'de halâs olub (onub) der-i Devlete geldikde Islâm Geray fevt olmagin Qirima Han ve qanun-i Osmaniyân üzre sair bahçiçinden gayri on bin fülöri ihsan-i Hümayun olundi ba'de Yaniq seferinde qal'â fethinde bulunub Sinan Paçanin a'rzi ile yevmi bin

aq?a vazifesine bin aq?a dahi zamm olundi ve bin yedi senesinde asker-i Islama serdar olan Satirci Muhammed Pa§aya muavenet i?un varub [ogur-i Humayun-da] kulli hidmet eylemi§dir [kam-nakam bunin dahi zamani tamam olub] aqibet cevher-i canini bin on alti senesinde hazin-i cenane ismarlayub rihlet itdukde han-liq der-i Devletde bulunan Selamet Geraya sadaqa ve inayet olundi ol dahi Saadet Geraya evladindan olmagle Anatolida mustevli olan Celali e§qiyasinin yanlarina varmagle diyar-i kuffar gibi memalik-i Islami nehb ve garat ve ni?e bilad u qurayi ate§lere yaqub ve urub hasaret iden Muhammed Geray ve §ahin Geray nam

// и именитым богатырем и рычащим львом военного искусства и из десятка (напитка) и цветника жалованья Эрдшир39 [разъярённый лев] Ну-ширван40. Во время его султаната следовавшие по пути земли с его ног состоятельные и бедные люди [гъани ве факъир] насытились числом пленников. А в час его ханства отправившиеся на Беш-Баш татары прибыли с многочисленными трофеями [гъанаим]. Словом, его вид и манеры были шахскими, а походка падишахская, а из благонравия был испытавшим (видевшим) благодеяние (щедрость, старания) в мире. А еще же перед своим ханством, посвятив всю службу [ вере и] Высокому Османскому Государству, по отправлению на помощь войску Ширвана, во время войны попал в плен в руки шаха Аджема [Ирана] Хамзы-мурзы, сына Мухаммеда Худабенде, и содержался в заключении. А впоследсвии, обретя спасение, с прибытием в Государственные Врата и по смерти Ислам Герая стал ханом Крыма. И согласно османскому закону, помимо других подарков, был милостиво и августейше одарен десятью тысячами флёри41. Вслед за тем, будучи вовлеченным в завоевание крепости в походе на Янык, по прощению Синан-паши к его должности с ежедневным жалованьем в тысячу акче добавилась еще тысяча акче. И в тысяча седьмом году для оказания помощи сердару исламского войска, Сатырджы Мухаммед-паше, [по хумаюновой удаче ] оказал полную службу [волей-неволей и его час подошел к концу]. Впоследствии, драгоценную душу в тысяча шестнадцатом году вверил Сторожу (Смотрителю) души и отправился в мир иной. А ханством же был милостиво одарен в виде садака Селямет Герай, что пребывал в Государственных Вратах. Он же, будучи из детей Саадет Герая, с примыканием к разбойникам [эшкыя] Джеляли, что были мюстевли [надзирателями] Анатолии, подобно стране неверных, учинил набег и разграбление на исламские страны, и предал пламени много городов и деревень, и ударил по ним. И заблудших двух султанов по именам Мехмед Герай (Мухаммед Герай) и Шахин Герай //

39 Эрдшир (разъяренный лев) - имя некоторых правителей Древнего Ирана.

40 Нуширван - Сасанидский падишах, правивший в Иране в 531-579 гг., известный своей справедливостью.

41 Флёри - золотые деньги.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Abdullah ibn Ridvan. Tevarih-i De§t-i Kipçak an Hitta-i Kirim veya Tevarih-i Tatar Hanan-i Kadim ve Ahval-i De§t-i Kipça / М. А^ Erdogru, S. Uysal. Izmir: KEge Üniversitesi Yayinlari, 2012. 80 s.

2. Zajaczkowski A. La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i Dest-i Qipcaq du XVIIe siecle: Edition critique. Warszawa: Panstwowe wydawnictwo naukowe, 1966.183 p.

3. Abd Allah ibn Rizvan Pacha, sur nomme Rizvan Pachazade et Abdi. Abrege de l'histoire des quatorze premiers khans [de Crimee], depuis qu'ils dependent du Grand Seigneur, traduit par le sr Delaunay, jeune de langues de France, a Constantinople, 1737 [Электронный ресурс]. Доступ: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/ btv1b10082209m/f3.image.r=Rizvan

Сведения об авторе и переводчике: Абдужемилев Рефат Рустем огълы -кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани (420111, ул. Батурина, 7A, Казань, Российская Федерация); старший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК «Крымский инженерно-педагогический университет им. Ф. Якубова» (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Российская Федерация); refatimus@ gmail.com

Abdullah ibn Rizvan-Pasha.

The Chronicle «Tevarikh-i Desht-i Kiptchak».

Part 1

Refat Abduzhemilev

(Sh. Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences; SBEEHE RC «F. Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical

University»)

Abstract: The column presents one of the principal narrative sources reflecting the history of the Golden Horde and the Crimean Khanate - the work "Tevarikh-i Desht-i Kiptchak" ("The Chronicle of the Desht-i Kiptchak", 1638) from under the pen of Abdullah ibn Rizvan. Notwithstanding the presence of works in the scientific literature on this chronicle, they still have a superficial character. The artistic and literary merits of the work have not been fully analyzed. The chronicle is a vivid example of the evolution of the Crimean and Ottoman traditions of verbal creativity and chronology, which later gave impetus to the emergence of other universal histories.

The text of "Tevarikh-i Desht-i Kiptchak" is given in the original transliteration from two manuscripts (National Library of France S 874 and The Library of Topkapi Palace Museum B 289) and in Russian translation (author of transliteration and translation - R. R. Abduzhemilev). The translation is made up of the combined text from two manuscript copies in the book Ananiasz Zajaczkowski "La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i De§t-i Qip^aq du XVIIe siecle" (Warszawa 1966).

Keywords: Abdullah ibn Rizvan-Pasha, Golden Horde, Crimean Khanate, Crimean Tatar literature, narrative source, "Tevarikh-i Desht-i Kiptchak", Chronicle.

For citation: Abduzhemilev R. R. Abdullah ibn Rizvan-Pasha. The Chronicle «Tevarikh-i Desht-i Kiptchak». Part 1. Krymskoe istoricheskoe obozrenie=Crimean Historical Review. 2020, no. 2, pp. 214-247. DOI:10.22378/kio.2020.2.214-247

REFERENCES

1. Abdullah ibn Ridvan. Tevarih-i De§t-i Kipgak an Hitta-i Kirim veya Tevarih-i Tatar Hanan-i Kadim ve Ahval-i De§t-i Kipgak [The Chronicle of Desht-i Kiptchak in the country of the Crimea, or The Chronicle of the ancient Khans and the State

of Desht-i Kiptchak] / M. AKif Erdogru, S. Uysal. Izmir: KEge Universitesi Yayinlan, 2012. 80 s. (In Turkish)

2. Zajaczkowski A. La Chronique des Steppes Kiptchak Tevarih-i Dest-i Qipcaq du XVIIe siecle: Edition critique [The Chronicle of the Kiptchak Steppes Tevarih-i Dest-i Qipcaq of the XVIIth century: Critical edition]. Warszawa: Pans-twowe wydawnictwo naukowe, 1966. 183 p. (In French and Ottoman Turkish)

3. Abd Allah ibn Rizvan Pacha, sur nomme Rizvan Pachazade et Abdi. Abrege de l'histoire des quatorze premiers khans [de Crimee], depuis qu'ils dependent du Grand Seigneur, traduit par le sr Delaunay, jeune de langues de France, a Constantinople, 1737 [Abd Allah ibn Rizvan Pasha, under the name Rizvan Pashazade and Abdi. The story of the first fourteen khans of the Crimea...] [Electronic resource]. Access mode: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/ btv1b10082209m/f3.image.r=Rizvan (In Ottoman Turkish and French)

About the author and translator: Abduzhemilev Refat Rustem ogly -Cand. Sci (Philology), Senior Researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences (420111, Kazan, Baturin Str., 7A, Russian Federation); Senior Researcher of the Research Institute of the Crimean Tatar philology, history and culture of ethnic groups of the Crimea in SBEEHE RC «F. Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University» (295015, Crimea, Simferopol, Uchebnyy lane, 8, Russian Federation); refatimus@ gmail.com

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.