CC BY
51
HOМАИ ДOHИШГO{
А. иафуров
АБДУЛК^ИРИ XyPXOHB -АСOСГУЗOРИ УЛУМИ БАЛOFЙ
Вожа[оикалидй: балогат, Абдулцо[ири Цурцонй, «<Асрору-л-балога»» Саккокй
Нахустин цонунгузори улуми балогии арабй донишманди маъруф Aбдyлrо[иpи Ч,УPXонй ма[суб мешавад. Номи ин адиби зyфyнyнpо ду китоби нафису apзишмaндaш «Далоилу-л-эъхоз» ва «Acpоpy-л-бaлоFa» ховидон сохтааст. X1apчaнд Aбдyлrо[иpи Xyp-Хонй дap со[а[ои мухталифи илму мaъpифaти исломй тaбa[[ypи комил дошт, вале мацоми у дap улуми балогат чун мацоми Apacry дap мантиц ба шyмоp мepaвaд. Пеш аз у биcёpe аз бyзypгон чун Ч,о[из, ^удома, Aбдyл[aмиди Котиб ва Faйpa никоти адабй ва латоифи бaлоFиpо то андозае баён намудаанд, лекин [ех нaфape аз он[о ба тадвини ин илм ва танзими цавоиди он ицдом нaкap-даанд. Aз ин хост, ки улуми балогй низ мисли дигap илм[о дap оcоpи пешиниён ба шакли пapокaндa вухуд дошт ва сипас ба [айси низоми муайяни илмй ташаккул ёфт. Aбдyлrо[иpи Чypxонй низ аз он нуктаю нaзapия[оe, ки дap оcоpи Ч,о[из ва дигapон ба шакли номypaттaб вухуд дошт, истифода намуда, бо тaфaккypи амицу нaзapи тезаш ба таъсиси илми баён ва маонй мyшappaф гapдид. Донишмандони мyоcиp бо ишоpa ба нацши Aбдyлrо[иpи Ч,УPXонй дap бyнёдгyзоpии улуми балогат ва pyшди баъдии ин улум навиш-таанд: «Он чй дap тaъpиxи ин илм pyx дод, [амон аст, ки Ибни Хатиби Розй чанд чиз[оpо аз каломи Aбдyлrо[иp мyлaxxac кapд, сипас Саккокй омад ва аз каломи Розй баъзе чиз[оpо гиpифт ва баъзеи дигappо тapк кapд ва [амин гуна xapaёни омузишу пажу-[иши ин илм па[нову cypъaт пайдо намуд» (3,11).
Лбдyлrо[иpи Ч^^нй даp китоби «Лсpоpy-л-балоFа» даp боpаи [амаи мавзуъ[ои илми баён сyxан pондааст. Лз хумла, у даp боpаи ташбе[, а;соми ташбе[, истиоpа, анвои истиоpа, ма^ози а;лй ва махози лyFавй батафсил сyxанpонй каpдааст. Даp китоби «Далоилу-л-эъхоз» оид ба масоили та;диму таъxиp, таъpифy танкиp, [азфу зикp, rасpy таъкид, фаслy васл ва мат-лаб[ои му[ими дигаp ба тавpи ами; ба[с pафтааст. Шеваи гyфтоpy pавиши сyxанпаpдозй даp [аp ду китоб даp камоли сало-сат ва инсихому фасо[ат буда, даp [аp ма;оме зи^и шаво[иду мисол[ои гуногун ;авоиду мабонии илмиpо pавшан гаpдони-дааст. Гуфтан хоиз аст, ки [аp яке аз ин ду китоб мисдо;и зикру-л-цоидати бимисоли[о (яъне, зи^и ;оида бо мисол бояд каpд) мебошад. X^p фасле аз фасл[ои он намyдоpи [усни баён ва саp-маш;и оини сyxанпаpваpон аст. Лммо ин китоб[о солиёни даpоз даp гушаи фаpомyшй афтода, аз да^^аси толибони фунуни сyxан-ваpй дyp будаанд. Шояд иллати ин даp он бошад, ки даp таъpиx-нома[о ва маоxизи маpбyта даp боpаи xyди Лбдyлrо[иp маълу-моти ночиз ба ;айд омадааст, ки шоистаи ма;оми у нест. Со[иб-назаpон баp он а;идаанд, ки агаp дигаpон баъд аз Абдyлrо[иp даp фунуни баён ва маонй китобе таълиф намекаpданд ва тан[о таълифоти у мавpиди ба[су мутолиа rаpоp мегиpифт, даp ин [ол низ илми балоиат pавнаrи босазо пайдо мекаpд. Бесабаб нест, ки му[а;;и;они мyосиp замони Лбдулк^и-pH Xypxониpо давpаи шукуфоии улуми балоий номидаанд.
Даp оxиp[ои rаpни шашум ва аввали rаpни [афтуми [и^й (асp[ои XII-XIII м.) зy[ypи донишманди маш[yp Лбуяъ;уб Юсуфи Саккокй, даp pyшди улуми балоиат на;ши мyассиp гузошт. Саккокй китобеpо бо номи «Мифто[у-л-улум» таълиф каpд. Лзбаски у аз фалсафа, [икмат ва манти; ога[ии тамом дошт, даp китоби xyд «фунуни балоFатpо ба шакли ;авоиди xyшк даpо-ваpда, онpо мутеу фаpмонбаpдоpи мутла;и далел[ои а;лй ва фалсафй гаpдонид» (5,19-20). Ба ибоpати дигаp даp китоби у зав; ва rаpе[а хойи xyдpо ба а[коми а;лй ва далоили манти;й дода ва ибоpоти печ даp печи Саккокй хонишини сyxанони диловезу калимоти шypангези Лб^л^^^ гаштааст. Саккокй аз олимони бyзypra илми баён ва аз со[ибназаpони [yнаpманд ма[суб мешуд, вале ба сабаби он ки афкоpи фалсафй баp диду назаpи у тасаллут ёфта буд, у асоси сyxанваpиpо, ки мадоpи он ба паж^ии оссфи мансypy манзуми гуяндагони фасе[у балии ва шо[коpи[ои ховидони саpомадони с^ан
HOМАИ ДРИИШТОХ Р
аст, бap цавоиди ацлию цавонини фалсафй ни[од. Дap натиха цавоиди улуми балогат гиpифтоpи таъциду гумуз ва иб[ом гашт, зepо бapои [ap цоидае истидлол [атмй шуд.
Китоби «Мифто[у-л-улум» дap ма[фил[ои илмй шу^ати тамом ёфт ва толибони илм аз [ap тapaф бap он pуй овapдaнд. Сабаби ин интишоp ёфтани фалсафа ва мантиц дap мaдоpиcи acpи Саккокй буд, зepо олимони он замон ба та^ицот ва тад^и^оти фалсафию мантицй майли беандоза доштанд, вале ба хи[ат[ои адабии пажу[иш кaмтap тавахху[ зо[иp кapдa, бeштap ба ба[су мyнозиpa мeпapдоxтaнд. Чун ибоpоти китоби «Мифто[у-л-улум» муглац буд ва [ap хумлае аз он бо лафзи андак маънии биcёppо адо мeкapд, олимони мaъpyф, мисли Aзyдyддини Ихй, Саъдуддини Тафтозонй, Саййид Шapифи XУPXонй, Хатиби ^азвинй ва дигapон ба он шap[y [ошия[о нигоштаанд. Aзyдyддини Ихй (соли вафоташ 756 [./1355) со[иби китоби «ал-Мавоциф» буда, «Мифто[y-л-yлyм»-pо мyxтacap кapдaacт. Саъдуддини Тафтозонй (соли вафоташ 791 [./1388/1389) бap китоби «Мифто[у-л-улум» ду шap[ навиштааст, яке ба номи «Мyxтacap» ва дуввум ба номи «Мутаввал», ки дap олами адаб xeлe мaъpyф гapдидacт (4,53). Саййид Шapифи Ч,УPXонй (соли вафоташ 716 [.1316/1317) со[иби китоби «Шap[y-л-мaвоrиф» мебошад. Саъдуддини Тафтозонй ва Саййид Шapифи Ч,УPXонй бо шap[y [ошия[ои xeш мушкилоти «Мифто[y-л-yлyм»-pо гиpe[кyшой намудаанд. Ин [ap ду адибон, ки голибан номашон тавъам зи^ мешавад, мaш[ypтapин уламои acpи xyд буданд ва таълифоти муфиду нафис ба ёдгоp гузоштаанд. Таълифоти эшон дap китобxонa[ои умумии мaдоpиcи дунё мaвpиди истифода rapоp доpaд. Мyappиx ва файласуфи бyзypг Ибни Халдун, ки мyоcиpи Саъдуддини Тафтозонй мебошад, номи уpо дap «ал-Муцаддима»-и xyд бо э[тиpом ёд кapдa, мегуяд: <^з дидани таълифоти ин шaxc бap ман paвшaн шуд, ки [ануз мaшъaлдоpони илму мaъpифaт дap мaшpиrзaмин пайдо мешаванд, зepо ин мapд дap улуми ацлия ва мaоpифи олия мацоме шомиx доpaд» (2,471).
Бaмaвpид аст, ки ба муносибати зи^и Саъдуддини Тафтозонй ва Сайид Шapифи XУPXонй мyxтacapи яке аз мyнозиpa[ои тaъpиxии ин ду алломаи бyзypгpо дap ин мацом зи^ бишавад. Рузе дap махлиси Тeмypи Ланг донишмандон ма[фили бошуку[е ташкил намуданд. Дap махлис миёни Саъдуддини Тафтозонй ва Саййид Шapифи Ч,УPXонй мyнозиpaи илмй тезутунд шуд. Баъд
аз ба[су мyзокаpоти зиёд Саъдуддини Тафтозонй xатои xyдpо эътиpоф намуд ва саpи таъзим фypyд оваpд. Пайpавони Саъдуддини Тафтозонй дилозypда ва пайpавони Сайид Шаpифи Ч^^нй пиpyзy маFpyp аз ин ма^лиси таъpиxй баpxостанд. Шогиpдони Саъдуддини Тафтозонй, ки аз ин таслим ва эътиpофи у саxт ноpо[атy ошуфта буданд, ба Саъдуддини Тафтозонй pyй оваpда гуфтанд: «Эй мавлоно, чй мешуд ба неpyи баёну ;уввати истидлол мyнозиpаpо идома медодй ва нанги таслиму оpи иrpоp, ки [амчун фиpоp аз аpсаи коpзоp аст, баpои xyд ва пайpавон pаво намедоштй, зеpо аxбоpи ин [одиса ба зудй даp атpофy акнофи Ха[он интишоp xо[ад ёфт ва даp таъpиxи айём сабт xо[ад шуд». Саъдуддини Тафтозонй даp хавоб гуфт: «Л^або, шумо аз нуктаи бyзypге иофилед ва саpи масъалаpо даpнаëфтаед. Лгаp ман баъд аз зy[ypи [а; ба но[а; исpоp меваpзидам, даp назаpи у (яъне Саййид Шаpифи Ч,УPХонй) нодону [а;шикан ва xоpy бемиrдоp мешудам, [ол он ки pаъйи у нисбат ба а;идаи ман бо pаъю назаpи тамоми маpдyми ха[он мyвофиrтаp аст.» (10,294).
Ин [икоят камолоти маънавиву аxлоrии Тафтозониpо ба субут pасонида, ма;оми ypо даp [аёти илмии он давpон бозгу мекунад. Лозим ба таъкид аст, ки бо зy[ypи китоби «Мутаввал» давpаи [укумат ва фаpмонpавоии «Мифто[у-л-улум» даp улуми балоий сипаpй шуд. Китоби «Мутаввал» мавpиди тавахху[и уламои ха[они ислом rаpоp гиpифт ва донишмандони бyзypг, аз Хумла Саййид Шаpифи XyPХонй баp он [ошия[о нигоштанд ва бо мypypи замон китоби «Мифто[у-л-улум» та^ибан мансyx шуд. Китоби «Мутаввал» аз замони таълифот то кунун ягона китоби даpсии мадоpиси олами ислом ма[суб мешавад. Бо вухуди ин китоби номбypда аз ли[ози таpбияи истеъдоди адабй ва rаpе[аи баёнй чандон нуфузе надоpад, балки тавахху[и инсонpо чунон ба масоили фикpию манти;й ва фалсафй машиул медоpад, ки у xyд аз xyд аз ха[они адаб ва идpоки латоифи зав;й беpyн мешавад. Лммо тааxxyбоваp он аст, ки Тафтозонй даp таълифоти вобаста ба улуми а;лй навиштааш фасо[ат ва балоFатpо аз xyд бештаp зо[иp соxтааст. Масалан, даp китоби «Ма;осид», ки оид ба илми калом аст, фасо[ат ва зебоии гyфтоpи у даp он нисбат ба китоби «Мутаввал» бештаp намоён аст.
Тафтозонй вазъи илми балоFатpо даp асpи xyд даp дебочаи китоби «Мyxтасаp» чунин ;аламдод каpдааст: «Ва анна [оза-л-
HOМAИ ДOHИШГOX
фaннa гяд нaзaбa-л-йaвмa моя[у фясоря хидолян било ясярин Ba 3a[a6a рявоу[у фяъодя хилофян било сямярин [ятто торят бarиййaту осори-с-сяляфи aдpоxa-p-pийо[и.. .»(6,3).
Яъне: «Имруз ин фунуни адабй равнаци худро аз даст додааст ва ба ба[су цидоли бенатица табдил гаштааст. Симои хуши ин фанро ихтилоф[ои бесамар гирифтааст. Осори адабии [унармандони пешин дастхуши шамоли сарди [аводису офат[о гардида в а он суханони шурангезу ширинро уштурони бодпой бар биёбони беканор бурдаанд».
Чунин вазъ ва та[аввули улуми балогат то андозае натихаи дyp шудан аз асос ва мeъёp[оe ма[суб мешавад, ки Aбдyлrо[иpи XУPXонй боpaи ин улум вазъ намуда буд. Бесабаб нест, ки Саккокй дap огози «Мифто[у-л-улум» аз Aбдyлrо[иpи Ч,УPXонй [атто ном нaбypдaacт, дap [оле ки усул ва цавоиди ин илмpо ма[з Aбдyлrо[иpи XyPXонй бунён гузошта буд.
Aдaбиётшиноcи мyоcиpи apaб Шавцй Зайф бap[ar навишта-аст: «Бо камоли таассуф гуфтан хоиз аст, ки мyappиxон низ дap баёни мацоми Aбдyлrо[иpи Ч,УPXонй куто[й кapдaaнд ва иттило-оти paвшaнe дap боpaи зиндагии у низ дap даст нaдоpeм» (11,212). Aлй ибни {амза Aлaвй, ки xyд аз уламои бapxacтa мебошад, дap муцаддимаи китоби машх^и xyд «aт-Тиpоз», pоxeъ ба Aбдyлrо[иp Xypxонй мегуяд: «Аввялу мян accaca ^ъя-л-фення Ba aB3a[a бaро[инa[у Ba a3[apa бяро[иня[у Ba pan^a яфониня[у ялему-л-му[яггигин Абдулго[иру-л-Хурхонй» (1,6).
Яъне, «Аввалин шахсе, ки ин илмро асос гузошта, луццат[ои онро равшану фоида[ояшро ошкор ва фан[ояшро ба тартиб даровар-дааст, пешвоиму[аццицон Абдулцощр Чурцонймебошад».
Aммо Ибни Халдун, ки xyд мyappиxи мyтaбa[[иp ва мунсиф аст, Сaккокиpо возеи улуми балогат мyappифй кapдaacт. Aйни ибоpоти у ин аст: «Kaтaбa фи[о Хяъфяру-бну Йя[йо Ba-л-Чр^изу Ba ^удомяту Ba ямсолу[ум имлоотин Faiïpa вофийятин фи[о суммя лям тязял мясоилу-л-фянни тякмулу шяйъян фя шяйъян ило ян мaххaca-c-Caккокиййу зубдятя[у Ba [яддябя мясоиля[у Ba ряттябя aбвобa[у» (2,552).
Яъне, «Дар илми балогат Цаъфар ибни Я[ё, Ч,ощз, Кудома ва амсоли ин[о навишта[ои нотамом доштанд ва масъала[ои ин фан пас аз эшон о[иста-о[иста такмилмеёфт ва чун Саккокй омад, магзи онро цудо намудва масъалаву боб[ояшро неку ба тартиб даровард».
Шояд Ибни Халдун аз шаxсиятy ма;оми Лбдyлrо[иp Ч^^нй ва таълифоти у иттилое надоштааст, зеpо аксаpи таъpиxнависон исми Абдyлrо[иppо даp китоб[ои xyд наоваpдаанд. Масалан, Ибни Халикон даp «Вафаёту-л-аъён» зи^е аз у накаpда ва [амчунин Ё;ути {амавй даp китоби «Муъ^аму-л-удабо» pоxеъ ба у чизе нанавиштааст. Донишмандоне, ки шаp[и [оле аз у навиштаанд, чун Субкй даp «Табаrотy-ш-шофиятy-л-кyбpо», {офизи За[абй даp китоби «Дувалу-л-ислом» ва Суютй даp «БyFятy-л-вyот» ма;омоти илмии ypо зикp каpдаанд, вале ба масъалаи бyнëнгyзоpи улуми балоFат будани Лбдyлrо[иpи ЧУPХонй камтаp тавахху[ намудаанд.
Лбдyлrо[иpи ЧУPХонй ба василаи ду таълифи умда ва шо[коpи xyд, яъне «Лсpоpy-л-балоFа» ва «Далоилу-л-эъ^оз» собит каpд, ки у возеъ ва мyбтакиpи илми балоFат аст. {усни ибоpат, ма[оpат ва истеъдоди табиии у даp истинботи масоили илмй аз [а;ои;и таъpиxй ва саpчашма[ои адабй собит каpдааст, ки у даp майдони фазлу камол аз ли[ози адабй аз Саккокй ва дигаp мyтааxxиpин гуи саб;ат pабyдааст. Лбдyлrо[иpи ЧyPХонй xyд даp pисолаи мухаз ва муфиди xеш «ал-Мадxал» ду маpотиба ишоpа мекунад, ки у возеи илми маонй мебошад (8,4ва9). Ч^^нй иpодаи xyдpо даp боби вазъи ин илм даp ба[с бо яке аз на[виёни асpи xеш даp миён ни[ода ва он на[вй гуфта, ки бо вухуди илми на[в ба илми маонй ниёзе нест. Абдyлrо[иp ЧУPХонй бо баёне ;отеъ ва далоили возе[ собит намуда, ки никоту латоифи адабй ва асpоpи таъсиpи сyxанpо хуз бо тадвини илме дигаp ба номи илми маонй наметавон идpок каpд (9,46-51). Сипас ба тадвини ин илм паpдоxта, [ам даp китоби «Далоилу-л-эъ^оз» ва [ам даp «Лсpоpy-л-балоFа» мисли як олими pавоншиносy забоншинос ва ихтимоъшинос зy[yp каpдааст. Баpои намуна поpча[оеpо аз фусули мyxталифи «Далоилу-л-эъ^оз» бо даxлy тасаppyфи андак таpxима менамоем, ки баp улувви ма;оми у далели возе[ аст.
Лбдyлrо[иp ЧУPХонй гуяд: «Сухан яке аз алтофу мавощби ило[ист, ки ба василаи он инсон дониш[ои худро мураттаб ва муназзам мекунад, розу асрори он дониш[оро ифода менамояд ва ма[з ба воситаи нутц ва гуёй Худованд инсонро аз тамоми анвои [айвон худо сохта, худ дар мацоми шумурдани неъмат[о бар бандагон фармудааст: Худованд инсонро биёфарид ва ба вай нутц ва баён бахшид (Сураи Ра[мон, ояти 3,4). Агар сухан
НОМАИ ДОНИШГОХ
намебуд, донишманд наметавонист аз дониши хеш ба дигарон бащрае бирасонад ва хирадманд бар шукуфонидани гулщои хирад имкон намеёфт, хотираву андешащои одамй аз дарки маонй бозмемонд. Оре, агар баён намебуд, цондори [ассос бо цисми бецон баробар мешуд, тафовути байни илм ва цащл аз миён мерафт ва маънощо дар цои худ мащбус мемонданд. ..»> (7,7)
Даp яке аз фусули китоб мегуяд: «Чйгумрощандкасоне, киишц ба ороишщои лафзй ононро аз шохрощи савоб дур мекунад. Инон маъноро фидоилафз карда ва гумон доранд, ки агар анвои бадеъ дар як байт цамъ шавад, кифоя аст. Аммо ба защмату машаццатафтодани хонанда чандон айбе нест. Эшон бо ин корщояшон аруси маъноро чунон бо зару зеварщо печонидаанд, ки бемор ва нолон гаштааст. Маънощощамеша ба онтарафе, китацнисмекашад, намераванд, зеро лафзщо хидматгузорони маънощо щастанд. Аз ин лищоз, бояд сацъ, цинос ва дигар ороишщои бадеъ мувофици хост ва тацозои маъонй бошад, чунон ки агар он алфозро тагйир дищанд, халале ба маонй бирасад ва калимоти дигар цои онщоро гирифта наметавонад. Агар ин шартщо мавцуд бошад, сухан аз лищози маъно дурусту мущкам ва аз руи лафз зебову дилкаш хощад буд» (7,11-12). Он го[ ин [адиси набавиpо ба унвони мисол оваpда чунин шаp[ меди[ад: «Йо аййу[а-н-ноеу афшу-c-cалома ва атъиму-т-таъома ва (¡алу-л-ар[ома ва cаллу в-н-ноеу нийомун тадхулу-л-ханната биcаломин»•* •
Агаpчанде, ки даp ин ибоpа[о са^ъ pиоя шудааст, вале ба [адде табиист, зеpо [ех калимаи дигаppо ба хои калима[ои он гузоштан мумкин нест ва табиати маъно xyд xо[они ин лафз[о будааст. Агаp ин калимоти мyсаxxаъpо баpдоpй ва баp ивазаш лафз[оеpо гyзоpй, ки аз зеваpи са^ъ оpист, ба фасо[ати калом xалал мешавад ва сyxан ба ин шевоиву pасой наxо[ад буд (7,14).
Даp хое, ки ин байти машх^и Фаpаздаrpо, ки баpои таъ;иди лафзй (яке аз xалал[ои фасо[ати хумла) мисол меëваpанд, на;;одй каpда мегуяд: Ва мо миету[у фи-н-ноcи илло мумаллакан Абу умми[и [аййун абу[у йугорибу[**
* дар «ал-Муъцаму-л-авсат»- и Табаронй.тащтирацами 1415 омадааст.
* * Яъне дар миёни мардум ка се нест, ки ба y (Иброщим ибни {ишом) монанд
бошад, магар сощиби мулке, ки падари модараш марде бошад, ки падари y ба y ша бнщ ва наздик бошад. Яъне мисли он Иброщим ка се цуз писари хощари y ({ишом) нест.
«Дар ин байт хуб нига[ кун, ки лафзе ва[шй ё дур аз фа[м ё бозорй ва заиф ба кор нарафта, балки тамоми муфрадоти он [ама аз калимоти маънус ба шумор меояд, вале мухолифати он бо шароитифасо[атаз онсабабаст, ки тартибилафз[ои онмутобици тартибимаонйнест. Шунавандаро азидрокимаъно ва мацсудма[з [амин чиз бозмедорад, зеро шоир ба [адде тацдим ва таъхири нобацо карда ва низоми суханро бар[амзадааст, кишунаванда аз фа[ми мароми у боз хо[ад монд. Ин кори у мисли он касест, ки сурати таркиби лои[аи биноеро пора карда, чунон пош дод, ки [арго[ бихо[й дубора онро ба суратимураккаб дароварйва ацзои парокандаи онро ба интизом дарорй, бояд китоберо дар [андаса бихонй, то битвонй ашколи дар [ам рехтаи онро цамъ кунй ва авзоипарешони онро аз нав тартиб бахшй» (7,20).
Aз caйpy тaтaввypи таълифу тасниф дap улуми балогат маълум мeгapдaд, ки ду китоби «Acpоpy-л-бaлоFa» ва «Далоилу-л-эъхоз» аз мy[имтapин оcоp дap ин улум ма[суб мешавад, ки [ap ду аз таълифоти бyнёнгyзоpи усул ва цавоиди балогат Aбдyлrо[иpи XУPXонй мебошанд. Marоми Aбдyлrо[иppо дap ин илм ба мацоми Apacтy дap илми мантиц ва нацши Халил ибни A[мaд дap илми apуз монанд кapдaaнд. Ин монандкунй асоси му[ками илмй дошта, мацоми Aбдyлrо[иpи Ч,УPXониpо дap ташаккул ва pyшди улуми балогат бозгу мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Aлaвй, Я[ё ибни {амза ибни Aлй. Aт-Тиpоз. Бо та^и^и Aбдyл[aмиди {индовй. - Бeйpyт: Maктaбaтy-л-acpиййa, 2002.
2. Ибни Халдун, Aбдyppa[мон. Aл-Myк;aддимa. - R^^pa: Maктaбaтy Ва[ба, 1999.
3. My[aммaд, Aбумуcо. Aл-Maдxaлy ило китобай Aбдилк;о[иp Xypxоий. - ^[Hpa: Maктaбaтy Ва[ба, 1998.
4. My[aммaд, Aбумуcо. Хacоиcy-т-тapокиб. - ^[Hpa: Maктaбaтy Ва[ба, 2006.
5. Саккокй, Aбуяък;yб. Mифто[y-л-yлyм. -Бeйpyт - Лубнон: Доpy-л-кутуби-л-илмийя, 2000.
6. Тафтозонй, Саъдуддин. Myxтacapy-л-мaъонй. -^ум: Maишypоти зо[идй, 1367[.ш.
7.XУPXонй Aбдyлк;о[иp. Acpоpy-л-бaлоFa. Бо та^и^и My[aммaд Фозилй.-Бeйpyт: Maктaбaтy-л-acpиййa, 1998.
НОМАИ ДОНИШГО{
8. ХУРХонй Лбдулк;ох,ир. Далоилу-л-эъ^оз. Бо тах,к;ик;и Махмуд Шокир. - ^о[ира: Мактабату-л-хончй, 1992.
9. ХуРХонй Лбдулк;ох,ир. Далоилу-л-эъ^оз. Бо шар[ ва таълици Лбдулмунъим Хаффо^й. -Бейрут: Дору-л-^ил, 2004.
10. Шавконй Му[аммад ибни Алй. Лл-Бадру-т-толеъ. -Бейрут -Лубнон: Дору-л-кутуби-л-илмийя, 1999.
11. Шавк;й Зайф. Торих ва татаввури улуми балогат. - К,ох,ира: Дору-л-маориф, 2003.
Abdulqohir Jurjony -the founder of Arabic rhetoric A. Gafurov
Key words: Abdulqohir Jurjony "Asroru-l-balogha "Sakkaky
The article is about the role of a poet, writer and famous critic of the XI century Abdulqohir Jurjony in the development of rhetoric. The author of the article has attempted to present his view on contribution of Abdulqohir Jurjony in determining styles and rules of rhetoric arts on based on literary and historic sources, works of Sakkaky and Taftazany, and two books "Asroru-l-balogha " and "Daloilu-l-e'joz" which belong to Abdulqohir Jurjony.
It should be mentioned that the author following his intention has presented the outcomes of scholars and expressed his own point of view on the given matter. Studying the works of this great scholar author has discovered many the interesting new things.
