CC BY
83
УДК 8 Т А.В. ГАФУРОВ
ББК 83.3 (т)
«АСРОР-УЛ-БАЛОГА»-И АБДУЛКРХИРИ ЧУР^ОНЙ ХАМЧУН САРЧАШМАИ ИЛМИ-АДАБИ
Вожа^ои калиди: Абдулцо^ири Цурцонй, «Асрор-ул-балога», дастнавис, тарцума, балогат, фасо^сат, лафз, маъно, тацнис, сацъ.
«Асрор-ул-балога» аз чумлаи машхуртарин осори адиб, шоир, забоншинос, асосгузори илмхои маониву баён ва мунаккиди бузурги форсу точик Абубакр Абдулкохир ибни Абдуррахмон ибни Мухаммади Ч,урчонй (тав. 1010 -ваф. 1078) махсуб мешавад. «Асрор-ул-балога» асари басо арзишманд ва муфид буда, ин манзалати он аз чониби нухбагони илму тахкик, ба мисли Фирузободй (12,186), Тош Кубрй Зода (11,160), Х,очй Халифа (13,83), Ч,урчй Зайдон (4,46), Брокелман (2,206), Зириклй (6,46) ва дигарон борхо тасдик гардидааст. Китоб дар даврони камолоти муаллиф, дар дахаи охири зиндагии у ба калам омадааст. Зеро аз мавзуи аввали китоб бармеояд, ки он пас аз «Далоил-ул-эъчоз» тасниф гардидааст. Таълифи ин китоб, балки хамаи осори муаллиф дар Ч,урчон анчом пазируфтааст, зеро ин алломаи номвар мувофики маълумоти сарчашмахо аз зодгох берун нарафта ва тибки арчахи аквол дар хузури як устод сабак омухтааст (5,432; 8,188; 7,369; 1,264; 9,149; 3,108). Номи аслии китоб «Асрор-ул-балога» буда, ба он сабаб, ки нахустмухаккики он Мухаммад Рашид Ризо таркиби «фй ъилми-л-байон» -ро ба он илова намуд, минбаъд бо номи «Асрор-ул-балога фй ъилми-л-байон» маъруф гардидааст.
«Асрор-ул-балога» аввалин маротиба аз чониби Мухаммад Рашид Ризо бо таклифу таргиб ва исрори устодаш муфтии диёри Миср - Шайх Мухаммад Абдух соли 1902 дар матбааи Тараккии Миср чоп гардид. Сипас Мухаммад Рашид Ризо ин нусхаро бо танкеху тачдиди назар соли 1925 дар матбааи ал-Манор, ки онро худи у соли 1903 таъсис дода буд, маротибаи дуюм ба табъ расонд. Мухаккик Мухаммад Рашид Ризо тасхеху нашри аввалини китобро аз руи ду дастхати китоб анчом додааст. Дастхати аввалро аз як китобхонаи Тароблус ба воситаи дусташ Абдулкодир Афандии Магрибй, ки ба у аз падараш мерос монда буд, дастрас намуд. Дастхати дуюмро низ бо рахнамоии хамин шахс аз китобхонаи Султонияи Доруссалтана пайдо менамояд. Нусхахо дар китобхонаи Султонияи Доруссалтана бо кумаки шогирдони бозаковат мукобала гардида, дар натича як нусхаи дуруст ба даст меояд, ки нашри китоб аз руи он сурат мегирад (15,7-8). Мухаммад Абдух ва Мухаммад Рашид Ризо дар китоби «Асрор-ул-балога» -и Абдулкохири Чурчонй якум тасхехотро дар нашри аввал ва сонй ворид намудаанд. Дуюм, то андозае номи сарлавхахоро, ки Чурчонй дар аксари онхо танхо ба зикри «Фасл» кифоят кардааст, муайян намудаанд. Сеюм тасхехоти Мухаммад Абдуху ва адиби он рузгор Мухаммад Махмуд аш-Шанкитиро ворид намудаанд (15, 11). Дар хама нашрхои минбаъдаи «Асрор-ул-балога» аз ин нашр истифода гардидааст. «Асрор-ул-балога» соли 1948 аз чониби Ахмад Мустафо ал-Марогй дар Миср ва соли 1954 аз чониби ховаршиноси маъруфи Олмон Х,елмут Риттер бо мукаддимаи англисй дар Истамбул нашр гардидааст. Баъд аз он соли 1998 бо тахкики Мухаммад Фозилй ва худи хамон сол бо тахкики Мухаммад Искандаронй ва Мухаммад Масъуд ва соли 2001 бо тахкики Абдулхамиди Х,индовй чоп гардидааст.
Яке аз нашрхои арзишманди «Асрор-ул-балога» бо кироат, тасхех, тахкик ва таълики Абуфихр Махмуд Мухаммад Шокир дар хачми 578 сафха сурат гирифтааст. Ин мухаккик чун ба синни рушд мерасад ва маротибаи сеюм нашри Мухаммад Рашид Ризоро кироат менамояд, он чиро, ки каблан нафахмида буд, барои худ хосил мекунад ва дар фикри пайдо намудани дастхат мешавад. У дар нихоят дастхати кухнаеро дар китобхонаи Хусравпошшо аз Дорулхилофаи ^устантиния ба даст меоварад, ки китобати он бегохи сешанбе 09.05.1262, яъне баъди 189 сол гузаштан аз вафоти муаллиф дар Димишк анчом ёфтааст. Ин нусха дар
китобхонаи мазкур тахти раками 654 махфуз буда, онро ба мухаккик дусти донишмандаш Рашод Абдулмутталиб соли 1953 аксбардорй намуда, дастрас кардааст. Аммо дар он нусха доир ба он, ки бевосита аз нусхаи муаллиф ё бавосита нусхабардорй шуда бошад, хеч ишорае мавчуд набудааст. У дере нагузашта бо нашри нави «Асрор-ул-балога», ки онро Риттер соли 1954 ба табъ расонида буд, шинос мешавад. Ховаршиноси олмонй дар ин нашр ба хамон нусхае, ки аксашро Абуфихр дар даст дошт ва боз се нусхаи дигар ва хамчунин ба нашри Мухаммад Рашид Ризо такя намудааст. Яке аз он се нусха дар китобхонаи Х,амидия махфуз буда, китобати он соли 1536 ба вукуъ пайвастааст. Дуюмин соли 1540 навишта шуда, дар китобхонаи Файзуллох ва сеюм дар китобхонаи Муродмулло бидуни соли китобат махфуз будааст. Риттер ёдовар гардидааст, ки ин се нусхахо чихати мувофикат бо нусхаи кухна (соли 660 китобат шуда) такрибан муттафиканд ва далеле барои нусхабардоришуда будани онхо аз он нусха низ мавчуд нест. Абуфихр хамаи дастовардхои худро мукоиса намуда, ба чунин хулоса расидааст, ки нусхаи кухна ва нашри Мухаммад Рашид Ризо аз хама наздиктарин дастовард ба асли «Асрор-ул-балога» будааст. Абуфихр, ки дар тахкики китоби «Далоил-ул-эъчоз» ба нусхаи худи муаллиф такя_намуда буд, муддате бо орзу ва омоли зиёд дар хосил кардани нусхаи асл боки монд. У фехристхоро чустучу мекард ва сохибони фазлу маърифатро мепурсид, то кухантарин нусхаи «Асрор-ул-балога»-ро ба даст оварад, вале чун дар охир ноумед гардид, ба хамон нусхаи кухна ва нусхахои нашркардаи Мухаммад Рашид Ризо ва Риттер эътимод баста, корро огоз намуд. Нусхаи кухна хамагй 145 варак дошта, Абуфихр сахифахоро ракамгузорй менамояд ва адади он аз 1 то 289 мерасад, ки ин ракамхоро у дар хошияхои нусхаи тасхехнамудааш чобачогузорй кардааст (14,5-7). Дар поёни ин дастхат омадааст: «Китоб тамом шуд ва ситоиш Худойро - Парвардигори чахониён ва салавоти У ба пешвои расулон Мухаммади набй ва пайвандонаш бошад. Рузи сешанбе баъди аср, 09.05.1262 дар Димишк, Худо махфуз дорад, аз он фориг шудам» (14,423). У дар мукаддимаи хеш доир ба тартибу зинахои омузиш сухан ронда, мавриди ду шохкории Ч,урчонй - «Асрор-ул-балога» ва «Далоил-ул-эъчоз» фармудааст: «Ду китоби Ч,урчонй, «Асрор-ул-балога» ва «Далоил-ул-эъчоз» ду асли бузург дар балогат мебошанд, ки хеч китоби кабл аз онхо дар илми балогат таълифёфта ба онхо баробар нагардидааст. Онхо хамчун «Китоб»-и Сибавайхи, балки аз он хам душвортар мебошанд» (14,27). Андешаронии мухаккик кобили чонибдорист, зеро ки бархак дар сурати гардонидани донишандузони ин риштаи адаб аз китобхои дигар ба китобе чун «Асрор-ул-балога» ва «Далоил-ул-эъчоз» бо умеди он ки донишро аз асл гирифта бошанд, то андозае ихонат ба аклу заковат ва дониши ин гуна олимони бузург аст, ки илмро барои наслхои оянда мерос гузоштаанд. Х,амчунин, ин рафтор боис мешавад, ки дар хотири шогирдон одати хор кардани илм накш баста, фазилатхои толибилмии эшонро махв месозад ва онхо аснои талаби илм ба ивази хоксориву тавозуъ намудан, ба магруриву худбинй ва забондарозй машгул мешаванд. У пас аз матни муаллифи китоб ва пеш аз зикри фехристхо овардааст: «Абуфихр Махмуд Мухаммад Шокир мегуяд: «Ман аз кироат ва забти «Асрор-ул-балога» рузи шанбе 05.11.1988 фориг шудам. Дар аввал ва охир ситоиш бар Худо ва тавоной ва кувват чуз ба Худо нест» (14,424). Аз амалхои арзишманди Абуфихр ин сарлавхагузорй ва фехристсозй мебошад. Чуноне чи худ навиштааст: «Чун ба гузоштани фехристи китоб расидам, ба шигифт омадам, зеро фахмидам, ки он чи китоб фарогир хаст, зери бобхои чомеъ нигах дошта наметавонам, чунки тафсилоти он васеътар аз он буданд, ки монанди дигар китобхои минбаъдаи балогат онхоро бобхои махдуд чамъ карда тавонанд. Дар охир ба он фикр расидам, ки бо истифода аз алфози худи муаллиф фехристи муфассале тартиб дихам, зеро тахти хар фикра марворидхоест, ки дар сурати боббандии чомеъ зоеъ мешавад. Пас бехтар донистам, ки онро муфассал оварам, то хонандаи китоб асрори онро шинохта тавонад ва хамчунин ба сабаби ихтисор чизе аз назари хонанда дур намонад. Ин кор ёвари толибилми богайрат хохад буд...» (14,30).
Добили зикр аст, ки «Асрор-ул-балога» аввалин маротиба соли 1959 аз чониби ховаршиноси олмонй Х,елмут Риттер, ки каблан ба тахкики у ишора рафт, ба забони олмонй тарчума гардида, дар шахри Висбадени Олмон ба табъ расидааст. Хдмчунин соли 1995 бори нахуст аз забони арабй ба форсй тарчума шудааст, ки ин кор аз чониби Ч,алили Тачлил ба муносибати маросими огози соли тахсили 1374-1375/1995-1996 сурат пазируфтааст.
Абдулкохири Чурчонй дар ин асари ангуштнамои хеш илми баёнро бо таваччух ба бархе аз масоили калому нахв ва мулохизоти завкву равоншиносй мавриди тахлил карор додааст. Дар азамат ва ахамияти «Асрор-ул-балога» хамин худ кифоя аст, ки бетардид хамаи асархои минбаъдаи марбут ба илми балогат аз он сарчашма гирифта, муаллифони он асархо фазилати «Асрор-ул-балога»-ро эътироф намудаанд. Чуноне ки Тафтозонй дар мукаддимаи бисёр чаззоби худ дар «ал-Мутаввалу ъала-т-талхис» мегуяд: «Ман дар аъмоки афкор гута зада, аз калъаи бедорхобй мегузаштам, аз матрахи назархо афкори беназир мечидам. Дар мурочиати фузалои ангуштнамо ва муморасати китобхои дар фанни баён таълифгардида мекушидам, алалхусус дар кофтукови «Далоил-ул-эъчоз» ва «Асрор-ул-балога» тамоми кувваю тавоногиямро сарф намудам» (10,5).
«Асрор-ул-балога» шомили мукаддима ва мавзуъхои лафзу маъно, тачнис, сачъ, хашв, ташбех ва аксоми он, тамсил ва аксоми он, истиора ва аксоми он, сиркат ва хакикату мачоз мебошад.
Чурчонй ифтитохи асари беназири худро бо зикри фазилати баён огоз намуда, пас аз хамду салавот фармудааст: «Бидон, ин сухан аст, ки чойгохи хар илмро медихаду мартабаашро муайян менамояд, пардаро аз рухсори илмхо мебардораду мевахои гуногунашро чамъ меоварад ва ба асоси илмхо рахнамой мекунаду ботину замири онхоро ошкор мегардонад. Худованд инсонро махз бо сухан аз хамаи хайвонот мумтоз карда ва бар ин неъмати бузург огахй намудааст:
1j<judl ink (3) ¿Hoivi ¿к (2) ¿ijä -к (1) ¿¿kJSl)
У дар ин мукаддима баён менамояд, ки арзиши калом ва хусну кубхи он танхо бо худи лафз набуда, балки бархоста аз назми калом ва тартиби маонй дар зехн аст (14,1-4). Ин матлаб сарогози хамаи мабхасхои «Асрор-ул-балога» мебошад. Суханони муаллиф дар «Асрор-ул-балога» комилан бахси илмй мебошад. Ч,урчонй китобро бо бахсе дар бораи тачнис ва сачъ огоз намудааст. У дар мавриди тачнис танхо мувофикати шаклиро написандида, мегуяд: «Аммо тачнис ин аст, ки ту тачонуси ду лафзро неку намедорй, магар маънои онхо дар акл хуш бошад ва чихати чомеи онхо дур набошад». Бубин, ки тачниси Абутаммомро дар ин гуфтааш заиф мепиндорй: ä
ùjjÎi À— лпД| AaA-Iaj IjA j iiii iL-li iii i^jjliill 4_}à2
Оё ин хусну кубхи тачнис марбут ба лафз аст? Ё ту фоидаро дар лафз андаку дар маъно бисёр пайдо намудй? Мебинй, ки Li ii ва Li il ба чуз такроран шунавонидани харф чизе ба ту наафзудааст. Ту дар он фоидае мечуй, пас онро чуз номаълум ва номаънус намеёбй» (14,7)
Ч,урчонй чунин хулоса менамояд, ки ин чо Абутаммом бо такаллуфи фаровон вожаи "музхаб"- ро такрор намуда, гуё аз аввал дар дунболи он будааст, ки ба хар хила ин тачнисро истифода намояд. Чурчонй барои мукоиса ва исботи дурустии фикри хеш байтхои зеринро овардааст:
Ui Iii
Ва сухани гуянда:
äljMi Цй sIj-Lli 4 ^ilcJji Uj ilii ^ilbi ji(14,7)
У фарки миёни тачниси ин абёт ва байти болоиро калон хисобида мегуяд:
"Мебинй, ки як лафзро ба гунаи фиребанда такрор намуда, ки гуё лафз хамон аст, дар холе ки чунин нест ва ту фоидаи тозаеро аз ин такрор меёбй. У аз ухдаи баёни маънои тоза ба хубй баромада ва онро хуш адо кардааст. Махз бо хамин роз аст, ки тачнис, алалхусус тачнисе, ки адои маъно мекунад ва дар сурат муттафик аст, аз ороишхои шеър гардида, дар аксоми бадеъ зикр шудааст"(14,7).
Х,амин гуна Ч,урчонй собит менамояд, ки хусну кубхи тачнис танхо бо ёрии маъно анчом меёбад ва агар хубии тачнис танхо марбути лафз мебуд, харгиз дар он аксоми нозебо вучуд намедошт, балки хамеша мустахсан мемонд. Аз ин лихоз Чурчонй бисёр овардани тачнис ва ба он майли шадид доштанро намеписандад.
Аз чихати дигар маънохо хамеша ба тарафе, ки тачнис мекашад, намераванд, зеро чй гунае ки Чурчонй фармудааст: "Лафзхо хидматгузору фармонбардори маънохо хастанд. Маънохо, албатта, зимоми лафзхоро ба даст гирифта, сазовори итоат гардидаанд. Пас, хар касе алфозро аз маонй боло гузорад, хамсони касест, ки ашёро аз чихати табиии худ дур сохтааст ва дар он кушодани дархои айбу эътироз ба нукс мебошад" (14,8).
Ба акидаи Ч,урчонй ва дигар мунаккидон, бар сачъ иноят намуданро яксу гузошта, бештар ба истифодаи табииву фитрии алфоз таваччух доштанд бехтар аст. Дар чунин холат "Маъно дар аклхо мустахкамтару аз парешонй дуртар, ба максад наздиктару назди арбоби тахсил дорои макоми накутар, аз хавфи завол эминтару дар баёни максадхо расотар ва ба рохе, ки ба акл меанчомад, мусоидтар буда, сухан аз сохтакорие, ки он як навъ фиреб ва ороишгарист, дуртар мебошад", (14,8) гуфтааст Абдулкохири Чурчонй. Сохибони ин акида аз мавчудияти нуксон дар худи сурат ва хилкати калом хушнуд набудаанд. Онхо ба монанди шамшере кунд набудаанд, ки аз як тараф хамчун олоти зинат барои дорандаи худ бошад, аз тарафи дигар, бохибагро бо бардоштани вазнинй норохат гардонад. Ба ибораи дигар, онхо хамчун касоне нестанд, ки дар паи даъвои бехуччат магарданд. Чуноне ки шоир фармудааст:
i^'ji,;^ Ij '' ' Iii l^jlLbcHJ 5(14,9)
Абдулкохири Ч,урчонй суханеро, ки дар он тачнис бо такаллуф оварда мешавад, зиёдаравии безеб пиндошта фармудааст: "Х,оло дар каломи мутааххирин суханеро пайдо мекунй, ки зиёдаравии сохибаш дар овардани чизхои марбут ба бадеъ ба он андоза боло рафта, сохибашро _водор намудааст, ки бахри фахмонидану баён кардан будани суханашро фаромуш намояд. У гумон мекунад, ки вакте аксоми бадеъро дар як байт чамъ намояд, дигар ба машаккат ва гумрохй андохтани хонандаю шунаванда хеч айбе надорад. Такаллуфхои зиёд ба он мемонад, ки арусро чунон бо ороишхо зинат диханд, ки хатто дар худ эхсоси малол ва бемайлй кунад" ( 14,9).
Чурчонй барои овардани намуна дар мавриди икдом наварзидани суханшиносон ва орифони чавохири сухан ба корбарии тачнис, даъват менамояд, ки ба хутбахои Ч,охиз дар огози китобхояш назар афканем. Ч,урчонй бехуда хутбахоро интихоб накардааст, зеро махз дар хутбахо вазну сачъ истифода мешавад. Чунки хутбахо мисли ашъор буда, чойгохи санъатхо дар онхо мисли чойгохи насибу ташбиб дар ашъор аст. Аммо ашъор дар махфилхо танхо бо максади арза доштани санъат эрод мешаванд, то аз фусхати майдони завки гуянда ва истеъдоди баландаш хабар дихад ва бартарии неруи адабиву суханварии гуяндаро дар тавсиф нишон дихад. Он хутбаи Ч,охиз, ки Ч,урчонй аз китоби «Ал-хайавон» овардааст, ин мебошад:
Cjl^ojV! 'jc. (jJjJ ' "^''"'Ч U bfül ¿jJlLall (jJJJ llüli 45J*A1| (jJJJ "ju (J*^J ¿Jtä^ll (je IÜÄ^CJ A^lulll <Ü)l IHJJ^«
J^^Jl ^i I'J Alill je (JLUll ^i le 'iJcJ ^¿ubll ¿Jj 'c. JjiiJ 11 Jjj i^JA^ ¿^J'J (J^ll ''ffi J*^J Jääll '¿J^^ iHäljij
«Ф je 6(14,10)
Абдулкохири Ч,урчонй хадафи худро аз ин намуна равшан намуда, мегуяд: "Аввалан, у мувофикати эъробро миёни ва тарк кардааст. Дуюм, инсофро бо хилоф мукорин наовардааст. Сеюм, хакро ба сидк замима накарда ва дар чустучуи каринае бар йаъс таваччух нанамуда ва ё чизеро, ки дар канори вай каринаву радиф махсуб шавад, наовардааст. Зеро у мувофикат ва мувозинатро байни маънохо сазовортар донистааст"(14,10). Чурчонй маънохоро чун бародарон аз як падару модар бошанд. Онхоро ба холи худ гузошта, ки мувофики иттифокашон дар мелод байни хамдигар дустй баркарор кунанд. Инро бехтар аз он дониста, ки сачъ ва талаби вазн бар маънохо пируз гардад, пас маънохо мисли фарзандони чанд модару як падар, ки дустии онхо чуз дар зохир нест, бокй монанд. Ч,урчонй мехохад, ки маънохо чун фарзандоне бошанд, ки дустй бар дилхояшон рахна намуда ва дар афкору ботинхои онхо сафо бастааст, ки ин дар акаллият ва хеле кам вокеъ мегардад.
Абдулкохири Ч,урчонй зинхор менамояд, ки тачнис танхо пас аз итминони комил ба саломативу дурустии маъно ва эмин будан аз чинояти он бар маъно истифодо гардад. У тачнис ва сачъро дар он сурат хубу пазируфта ва олй мехисобад, ки маъно талаб намояд ва гуянда ногузир бошад. Чуноне ки фармудааст:
"Ба таври ичмолй ту хеч тачнисро макбулу хеч сачъро неку намеёбй, то он ки маъно онро талаб карда ва гуяндаро ба суи он ронда бошад. Ин холат вакте мешавад, ки ивазе ба он нахохй ёфт ва аз овардани он тачнис чои гурез пайдо нахохй кард. Ин гуна тачнис, ки бидуни омодагирй ва касди каблии суханвар дар чалбу овардани он, ё бидуни кушиш дар талаби он ва хусни таносуб меояд, бехтарин ва олитарин навъи тачнис аст. Аз ин ру хамеша барои ин гуна тачнис каломи Шофеиро, мисол меоваранд, ки чун аз набиз пурсиданд, гуфт: (yjaJl JJAI
Х,амчунин аст дар ин байти Бухтури:
Cjjitjjä iAbji^J i 8 Ujüi îjîij (¿-Ц? '^(14,10)
Боз як зумра мисоли чолиби дигарро низ овардаст.
Чурчонй тачниси нокисро низ мавриди бахс карор дода, доир ба ин байти Абутаммом гуфтааст:
»^a^aljC. Ali ÙJ^—i l_Ljaljâ I_sljLu^J (JjLoJ 9
Он чунин аст, ки ту то вакти фахмидани охири мутачонисхо, ки он «б» дар «кавосиб» ва «мим» дар «авосим» аст, хаёл мекунй он хамон калимаи гузашта мебошад ва мехохад ба чихати таъкид такрор шавад, вале чун дар нафси ту тамоми калима чой гирифт ва гуши ту охири онро шунид, аз гумони аввалаат баргардй ва аз он хаёли гузашта дур шавй. Дар хамин чост он чй барои ту аз ошкор шудани фоида пас аз омезиши ноумедй ва хосил гардидани фоида баъд аз он, ки ту дар он галат кардй, хатто сармояи адаб донистй, зикр кардам» (14,18).
Пас маълум мешавад, ки зебоии тачнис дар хамин гофилгири ва фиреби дар он вучуддошта, нухуфта аст. Чурчонй хамеша тавсия менамояд, ки аз зиёдаравй дар сачъ ва зиёд истифода бурдани он худдорй карда шавад. Ин катрае аз бахри сачъу тачнис дар «Асрор-ул-балога» мебошад, ки Чурчонй баррасй ва тахкик намудааст. Чурчонй хар кадоме аз мавзуъхои ташбеху баррасии абъод ва аносири гуногуни он, истиораву табакабандии он, мачозу хакикат ва сиркату амсоли онро бо услуби илмии адабй ба таври муфассал шарху тахкик намуда, асоси илми баёнро гузоштааст. Сабки тахлили Чурчонй дар халли масоил монанди равиши маъруфи Сукротй ба гунаи саволу чавоб аст. У нахуст ибхом ва ишколхоро матрах намуда, рохи_халосёбй аз онхоро мепурсад ва саранчом пас аз баррасй посухи мудаллал меоварад. У дар шарху тавзехи хар мавзуъ аз оёти шарифа, амсолу хикам ва ашъори гуногун ба хайси истишход фаровон истифода намудааст.
Саросари китоби «Асрор-ул-балога» машхун аз нуктасанчихо ва мулохизоти бадеъ ва чолиб дар боби мабохиси рочеъ ба балогат мебошад.
Арзиши баланди илмии «Асрор-ул-балога» такозо дорад, ки ин асар харчи зудтар ба забони точикй тарчума карда шавад ва мавриди тахкику омузиш карор бигирад.
Тавзех,от:
(Аррахмону ъаллама-л-куръона халака-л-инсона ъалламаху-л-байон)
1. Оятхои 1-4 сураи Аррахмон, тарчума: (Худои) Рахмон, ки ^уръонро омухт, одамиро офарид, ки ба у сухан гуфтан омухт.
2. Захабат би мазхабихи-с-самохату фа-л-тават Фихи-з-зунуну: Амазхабун ам музхабун
Яъне, Бо рафтани у карам низ аз миён рафт, пас дар бораи у гумонхо падид омад, ки оё (ин ифрот дар карам) хуи у буда, ё аз чихати чунунист. Шоире, ки ин мисраро эчод кардааст, дар адабиёти мавриди назар ёфт нашуд.
3. Х,атто начо мин хавфихи ва мо начо
Яъне, То ин ки он тир аз тарси у начот ёфт, вале худи у аз марг начот наёфт.
4. Нозироху фимо чано нозироху Ав даъонй амут бимо авдаъонй
Яъне, Ду бинандаи у дар чинояте, ки кардааст ба худи у назорат доранд, ё маро водор кардааст, ки бар асаре, ки дар ман гузоштаанд, чони худро аз даст дихам. Ин байт аз Абулфатхи Бустй мебошад.
5. Изо лам тушохид хусна шийотихо Ва аъзоихо фа-л-хусну ънка мугаййабу
Яъне, Агар ту танхо зебоии ранг ва узвхои асби маро бинй, пас хусну зебоии хакикй аз назари ту пинхон мондааст.
6. Ч,аннабакаллоху-ш-шубхата ва ъасамака мина-л-хайрати ва чаъала байнака ва байна-л-маърифати насабан ва байна-с-сидки сабабаг ва хаббаба илайка-т-тасаббута ва заййана фй ъайника-л-инсофа ва азокака халовата-т-такво ва ашъара калбака ъизза-л-хакки ва авдаъа садрака бардал-лйакини ва тарада ъанка зулла-л-йаъси ва ъаррафака мо фи-лботили мина-з-зуллати ва мо фи-л-чахли мина-л-киллати
Яъне, Худо туро аз иштибох дар канору аз хайрат боз дорад. Ва миёни туву маърифат асбобе фарохам оварад. Ва байни туву дурустй пайванде барпо кунад. Пойдориро дар назари ту гиромиву инсофро дар дидагонат ороста гардонад. Ва халовати пархезгорй бар ту чашонаду иззати хакикатро биогохонад. хунукии якинро дар синаи ту амонат гузораду хории ноумедиро аз ту дур созад. Ва туро аз хории ботил огох намояду камии нодонй биомузад.
7. Ачмаъа ахлу-л-харамайни ъало тахримихи
Яъне, мардуми Макка ва Мадина ба харом будани набиз иттифок кардаанд.
8. Ва хаван хаво бидумуъихи фатабодарат Наскан йатаъна тачаллудан маглубо
Басо ишку дилдодагй, ки бо ашки дидагон ишкбозй карда, пас ин ашкхо ба шитоб назме ба худ гирифта ва бо нерумандиву маглубият сарозер гаштааст.
9. Йамуддуна мин айдин ъавосин ъавосимин Тасулу биасйофин кавосин кавосиби
Дар рузи набард бо дастони неруманду химоятгар, ки бо шамшерхои бисёр тезу буррон хамла меоваранд, мешитобанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Анборй, Абулбаракот Камолуддин Абдуррухмон ибни Мухаммад. Нузхату-л-алиббо фй табакоти-л-удабо. Бо тахкики Иброхим Сомирой / А.К.А.М. Анборй. -Урдун: ал-Манор, 1985. -313 с.
2. Брокелман, Карл. Таъриху-л-адаби-л-ъараби. Тарчумаи доктор Саййид Яъкуб Бакр ва доктор Рамазон Абдуттаввоб ба забони арабй / К. Брокелман. -^охира: Дору-л-маъориф, 1959. -388 с. -4.5.
3. Ибни Тагрй Бардй, Чдмолуддин, Абулмахосин Юсуфи Атобакй. ан-Нучуму-з-зохира фй мулуки Мисра ва-л-^охира. Бо таълики Мухаммад Х,усайн Шамсуддин / 4А.Ю.А. Ибни Тагрй Бардй. -Бейрут: Дору-л-кутуби-л-ъилмиййати, 1992. -382 с. -4.5.
4. Захабй, Шамсуддин Мухаммад ибни Ахмад ибни Усмон. Сийару аъломи-н-нубалои. Бо тахкик, тахричи аходис ва таълики Шуайб Арноут ва Мухаммад Наим Аркасусй / Ш.М.А.У. Захабй. -Бейрут: Муассасату-р-рисола, 1996. -690 с. -4.18.
5. Зириклй, Хайриддин. ^омусу-л-аълом / Х. Зириклй.-Бейрут: Дору-л-ъилми ли-л-малойин, 2002. -334 с. -4.4.
6. Кутбй, Мухаммад ибни Шокир. Фавоту-л-вафаёт. Бо тахкики Эхсон Аббос / М.Ш. Кутбй. -Бейрут: Дору содир, 1984. -458 с. -4.2.
7. ^ифтй, 4амолуддин Абулхасан Алй ибни Юсуф. Инбоху-р-рувот ало анбохи-н-нухот. Бо тахкики Мухаммад Абулфазл Иброхим / 4.А.А.Ю. ^ифтй. -^охира: Дору-л-фикр, 1986. -415 с. -4.2.
8. Субкй, Точуддин Абунаср Абдулваххоб ибни Алй ибни Абдулкофй. Табакоту-ш-шофийяти-л-кубро. Бо тахкики Махмуд Мухаммад Таннухй ва Абдулфаттох Мухаммад Х,аллу / Т.А.А.А.А. Субкй. -^охира: Дору эхёу-л-кутуби-л-ъарабиййа, 2005. -532 с. -4.5.
9. Тафтозонй, Саъдуддин. Ал-мутаввалу ъало талхиси-л-мифтохи. Бо тахшия ва тасхехи Мухаммад Муиззуддин тахти рохбарии Х,офиз Кароматулло / С. Тафтозонй. -Бхопали Х,индустон: Матбааи Шохчахонй, 1932. -453 с.
10. Тош Кубрй Зода, Ахмад ибни Мустафо. Мифтоху-с-саъодати ва мисбоху-с-сийодати фй мавзуъоти-л-ъулуми / А.М. Тош Кубрй Зода. -Бейрут: Дору-л-кутуби-л-ъилмиййати, 1985. -405 с. -4.1.
11. Фирузободй, Мачдуддин Мухаммад ибни Яъкуб. Ал-булгату фй тарочими аиммати-н-нахви ва-л-лугати. Бо тахкики Мухаммад Мисрй / М.М.Я. Фирузободй. -^охира: Дору Саъдуддин, 2000. -364 с.
12. Х,очй Халифа, Мустафо ибни Абдуллох. Кашфу-з-зунуни ъан асоми-л-кутуби ва-л-фунуни / М.А. Х,очй Халифа. -Бейрут: Дору ихйои-т-туроси-л-ъарабиййи, 1651. -940 с.
13. 4урчонй, Абдулкохир. Асрору-л-балога. Бо кироат, таълик ва тасхехи Абуфихр Махмуд Мухаммад Шокир / А. 4урчонй. -^охира: Мактабату-л-маданй, 1991. -578 с.
14. 4урчонй, Абдулкохир. Асрору-л-балога. Бо таълики Мухаммад Рашид Ризо / А. 4урчонй. -Бейрут: Дору-л-маърифа, 2002. -347 с.
123
4урчонй, Абдулкохир. Асрор-ул-балога.
15. Зайдон, 4урчй. Таъриху одоби-л-лугати-л-ъарабиййа. Бо кироат ва таълики доктор Шавкй Зайф / 4. Зайдон. -^охира: Дору-л-хилол,1911. -366 с. -4.3.
REFERENCES:
1. Anbari, Abulbarakat Kamaleddin Abdurrahman ibn Muhammad. Nuzhatu-l-alibba fi tabaqati-l-udaba. Researched by Ibrahim Samiri / A.K.A.M. Anbari. -Jordan: al-Manar, 1985. -313p.
2. Brokelman Karl. The history of Arabic literature. Translation of Dr. Sayyid Ya'qub Bakr and Dr. Ramadan ABduttavvaB into arabic/K. Brokelman.-Kair: Daru-l-ma'arif, 1959. -388p. -V.5.
3. Ibn Taghri Bardi, Jamaluddin, Abulmahasin Yusuf Atabaki. Glittering stars about rulers of Egypt and Cairo. Commented by Muhammad Hussain Shamsuddin/J.A.Y.A. Ibn Taghri Bardi. - Beirut: Daru-l-kutubi-l-'ilmiyyati, 1992. -382p. -V.5.
4. Zaydon, JurJi. The history of Arabic language and literature. By reading and commenting of Dr. Shawqi Zayf / J. Zajdon. -Cair: Daru-l-hilol, 1911.-366p. -V.3.
5. ZahaBi, Shamsuddin Muhammad ibn Ahmad ibn Usman. Biographies of great scientists. Researched, released of hadiths and commented by Shuaib Arnout and Muhammad Naim Arqasusi/ S.M.A.U. ZahaBi. -Beirut: Muassasatu-r-risala, 1996. -690p. -V.18.
6. Zirikli Khairiddin. Qomusu-l-a'lam / K. Zirikli. -Beirut: Daru-l-'ilm li-l-malayin, 2002. -334p. -V.4.
7. KutBi, Muhammad ibn Shakir. Favatu-l-vafayat. Researched by Ihsan Abbas / M.S. KutBi. -Beirut: Daru sadir, 1984. -458p. - V.2.
8. Qifti Jamaluddin Ali ibn Yusuf. InBahu-r-ruvat ala anBahi-n-nuhat. Researched by Muhammad ABulfazl Ibrahim / g.A.A.Ju. Qifti. -Cair: Daru-l-fikr, 1986. -415p. - V.2.
9. SuBki Tajuddin ABunasr Abdulwahhab Ali ABdulkafi. TaBaqotu-sh-shofi'iyyati-l-kubra. Researched by Mahmud Muhammed Tannukhi and Abdulfattah Muhammad Hallu / T.A.A.A.A. SuBki. -Cair: Daru ihyai-l-kutubi-l-araBiyya, 2005. -532p. - V.5.
10. Taftazani Sa'duddin. Al-mutavvalu 'ala talkhisi-l-miftahi. Commented and corrected by Mohammed Mu'izzuddin under the leadership of Hafiz Karomatullo / S. Taftazani. India -Bkhopali: Typography Shohjahoni, 1932. -453p.
11. Tash KuBri zada, Ahmad ibn Mustafa. Miftahu-s-sa'adah wa misBahu-s-siyadah fi mawdu'ati-l-'ulum / A.M. Tash KuBri zada. -Beirut: Daru-l-kutubi-l-'ilmiyyati, 1985. -405p. -V.1.
12. FiruzaBadi Majduddin ibn Ya'qub. Al-Bulgatu fi tarajimi aimmati-n-nahwi wa-l-lugati. Researched by Muhammad Misri / M.M.Y. FiruzaBadi. - Cair: Daru Sa'duddin, 2000. -364p.
13. Haji Khalifa, Mustafa ibn Abdullih. Kasfu-z-zunun 'an asami-l-kutubi wa-l-fununi / M.A. Haji Khalifa. - Beirut: Daru ihyai-t-turasi-l-'araBiyyi, 1651. -940p.
14. Jurjani ABdulqahir. Asraru-l-Balaga. By reading, commenting and correcting of ABufihr Mahmud Muhammad Shakir / A. Jurjani. -Cair: MaktaBatu-l-madani, 1991. -578p.
15. Jurjani ABdulqahir. Asraru-l-Balaga. Commented by Muhammad Rashid Riza / A. Jurjani. -Beirut: Daru-l-ma'rifa, 2002. -347p.
«Асрар аль-балага» Абд аль-Кахира аль-Джурджани как научно- литературный источник
Ключевые слова: Абд аль-Кахир аль-Джурджани, «Асрар аль-балага», рукопись, перевод, балага, фасаха, лафз, ма 'на, таджнис, садж'.
Статья посвящена изучению одного из основных источников арабской и персидско-таджикской риторики - ««Асрар аль-балага» Абдалкахира аль-Джурджани. На основе первоисточников и научно-исследовательской литературы анализируются отличительные особенности рукописей, существующие переводы ««Асрар аль-балага», а также некоторые вопросы тематики и содержания этого произведения. Констатируется мысль Абдалкахира аль-Джурджани о том, что использование художественных средств изобразительности
уместно только тогда, когда того требует содержание. В заключении автор статьи приходит к такому выводу, что «Асрар аль-балага» является важным литературным источником, представляющим высокую научную значимость, и его скрупулезное исследование может открыть новую яркую страницу в таджикском литературоведении.
"'Asrar al-Balaga" ABdulqahir al-Jurjani as a scientific and literary source
Keywords: ABdulqahir al-Jurjam, "Asrar al-Balaga", manuscript, translation, balagha, fasaha, lafz, ma'na, tadzhnis, saj'.
The article is devoted to the study of one of the main sources of Arabic and Persian-Tajik rhetoric -"Asrar al-Balaga" ABdulqahir al-Jurjam. The author, based on primary sources and research literature analyzes the features of the manuscripts existing translations "Asrar al-Balaga", as well as some of the subject matter and content of this work. The author finds the ideas of ABdulqahir al-Jurjam about artistic means and descriptive of advisably when the content demands. At the end of the article, the author concludes that "Asrar al-Balaga" is an important literary source, representing the highest scientific importance, and his meticulous research could open a new bright page in the Tajik theory literature.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Рафуров Абдушукур Валиевич, сармуаллими кафедраи филологияи араби Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), Email: [email protected]
Сведения об авторе:
Гафуров Абдушукур Валиевич, старший преподаватель каферы арабской филологии Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: [email protected]
Information about the author
Gafurov Abdushukur Valievich, Senior Lecturer, the Department of Arabic Philology, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), Email: [email protected]
