CC BY
23SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
AEAH KYHAHEAEBT^ ^APA Ce3^EPIH^ T3PBHE^IK M3HI MEH
KOFAM^AFbl A^ATWH OPHbl
Дастан Ширинбеков
Шыршык мемлекеттiк педагогика университетi Казак тш мен эдебиет
багытыныц 1-курс студент
Гылыми жетекшга: Жандос Абдазимович Байзаков
АНАТАТЦИЯ
Бул макалада Абай Кунанбаевтыц шыгармашылыгы жeнiнде сез барады. Казактыц бас акыны Абай Кунанбаев езшщ калдырган ешпес мурасы, акыл есиеттерш кара сeздерi аркылы жазган, сол кара сездердщ кыскаша мазмуны талкыланады.
КШт сездер: Кара сез, поэзия, эдшдштщ бейнесi, есиет.
Kipicne:
Абай Х1Х гасырда eмiр CYрiп, шыгармашылыкпен айналыскан, халыктыц муц-сырын кeзiмен кeрiп, елдi бiлiмге, енер уйренуге шакырган, халык арасында ерекше беделдi, атакты бшм кайраткерi болган. Абай 1845 - жылдыц тамыз айыныц оныншы жулдызында, Семей облысыныц Шыцгыс тауларыныц баурайында, атакты ага султан Кунанбайдыц екiншi эйелi ¥лжаннан дуниеге келдi. Абайдыц негiзгi есiмi Ибрахим болган. Оган жастайынан эжес «Абайлап жур. Абай бол, балам!»,- деп айтуы нэтижесшде кейiнрек Абай атанып кеттi. Абайдыц балалык шагы мейiрiмдi анасы ¥лжан мен кeптi керген карт эжес Зеренiц кушагында eттi. Зере Абайга жастайынан казактыц ауыздан-ауызга кeшiп отырган батырлык жырлары мен ертегiлерiн айтып eсiрдi. Сондыктан да, Абай, ел арасында бшмге куштарлыгымен ерте кезге тYседi. Оныц кезкарасы кецдiгiн, бшмге куштар екенiн ерте байкаган экес Кунанбай оныц сауатын ашкызып, билш iстерiне ерте араластырады. Абай би-болыстардыц зорлык-зомбылыктарын, билiк Yшiн барлык iс-шараFа дайын екенiн жас кезшен кeрiп, когам арасында саяси кезкарасы ерте жетшп келдi. Ол жастайнан эдiлетсiздiкке карсы болды. Ел арасында эдiлетсiздiктердi кергенде, оларга эдiл жолды керсетуге умтылды. Абай елец жазуды ете ерте бастаган. Ол 10 жасында eзiнiц алгашкы eлецiн жазып шыгарган болатын. Абай шыгармаларыныц басым бeлiгi негiзiнен поэзиядан туады. Оныц шыгармаларыныц непзп такырыбы да ете бай болып келедi. Оныц непзп такырыптары махаббат, жастарды бiлiмге, енер Yйренуге умтылдыру болып табылады. Абай елец жазумен катар бiрнеше кYЙлер жазды, атакты орыс жазушыларыныц шыгармаларын казак тiлiне аударып, казак
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
эдебиет дамуында ерекше Yлес косты. Абай сонымен катар eмiрден керген окигаларын, олардан алган тYйiндерiн ерекше эшкерелей отырып езшщ 6ipa3 шыгармаларын публицистикалык тэсшмен «кара сез» ретiнде жазып шыгарды. Абай кара сездершщ негiзгi саны кейбiр деректерде 46 деп айтылса да 6i3re олардыц 45 кара сeзi гана жетiп келген болатын. 46- кара сeзi неге жогалганы жайлы ешбiр мэлiмет сакталмаган.
Heri3ri бeлiм:
Абай Кунанбаев бул шыгармасын 1890-1898-жылдар аралыгында жазды. Абай Кара сездерш окыган адам ондагы Абайдыц тэрбиеге, бiлiмге ерекше назар аударганын бшуге болады. Абайдыц алгашкы кара сезшде ол eзiнiц еткен eмiрiмен корытындылар жасап, картая тYCкенде eзiнiц не жумыспен айналаскысы келгенi жайлы мэлiмет берiп eтедi. Сонымен катар ол eмiрiнiц кейiнгi уакытын унамды етш eткiзу максатында ез жумысыныц кезш ашып алуга, кай жумыспен айналасатынын: «Ел багу», «Бала тэрбиелеу», «Мал багу» жэне «Гылым багу» секiлдi бiрнеше жумыстарды санап eтiп, оларга ерекше мэн беру аркылы сол замандагы халыктыц турмыс тiршiлiгiндегi унамды жэне унамсыз iс-эрекеттердi санап етедг Ол атап eтiлген eнерлердiц ешкайсысы кeцiлiнен шыга коймаганы себептi, бэршен бас тарта отырып, бiр шешiмге келдi. Абай eзiнiц керген-бiлгендерi жайлы барлык корытындыларын кагазга тYсiрудi жен кeрдi. Нэтижеде бул ецбеп бYгiнгi кунге дейiн «Абайдыц 45 кара сезЬ> ретiнде эдеби мура болып сакталды.
Абай кара сeздерiнiц эр бiрi белгiлi такырыппа ие болып, баршага тYсiнiктi, кара сезбен жазылган публицистикалык эрi дидактикалык шыгарма. Оны тек кана Абай тiлiмен айтканда: «Кeкiрек кeзi ояу жандар» гана тупю магынасын терец тYсiне алады. Абайдыц екiншi кара сeзiне назар аударсак, онда ол балалыктан естш келе жаткан Yлкендердiц эзiл-келемеж ретшде баска халыктардыц Yстiнен кYлулерiне ерекше мэн берш, олардыц бул iстерi негiзiнде кaтелiк жэне бiлiмсiздiктiц кесiрi ретiнде тYсiнiк берiп eтедi. Мунда ол эр халыктыц eзiндiк ерекше мшездерш, гылым куар жэне ецбексYЙгiш екендiктерiне тура кез жеткiзiп, казак халкында солардай болуга Yндейдi. Бул eмiрде малдан да мацызды, кымбат байлык - бiлiм екенiне кез жетюзуш калайды.
Абай Yшiншi, он бiрiншi кара сeздерiнде eзi билш еткен дэуiрдегi би-болыстардыц бiр-бiрiне катыгез болу, билiктi иелеу Yшiн барлык юке де дайын туруын, бiреулер мал берiп, бiреулер жан берш билж Yшiн кYресiн анык айкындап бередi. Бар iстеген iстерi орыстыц «ак патшасы» мен «болщевиктерiне» жаксы кeрiну болып табылады. Сонда да, билшке кол жеткiзген адамныц ел баскару iсiде эдiлетсiз, зорлык-зомбылыктарга толы екенш эшкерелеп бередi. Ел баскару iсiнде казактыц ежелгi хандарыныц жолын куып: «Касым ханныц каска
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
жолын, Ешмханныц есю жолын... Эз Тэуке ханныц - Жет жаргысын бiлуi керек,»-деп тYЙiндеме жасайды. Абайдыц бул жазгандары сол кездеп билiктiц шынайы бейнесi болып табылады. Бiракта тарихтагы кемшiлiктер бYгiнгi кYнге дейiн элi де жалгасып келе жатканын, казiрri тацда да билш басындагы жандар Yлкен атакка, кыруар табыска кенелiп отырганын, ал, халыктыц жагдайы eзгерiссiз турганына кез жеткiземiз. Сонымен катар, ол ел шщде азгырган урылар мен бузакылар жайында сез козгайды. Олардыц алдымен ец бойын таныстыра отырып, олардыц ел шшде зиянды, жагымсыз ютерш каралайды.
Абай кара сeздерiнiц шщде бала тiлi, тэрбиесi жайлы, тагы да имандылык, дiнге курмет бiлдiру жайлы ете кеп eзектi тюрлер бiлдiрген. Ол eзiнiц жетiншi, оныншы кара сeздерiнде баланыц eмiрге келушен бастап, оныц iсiне карай болашакта кандай кемелдену жайлы кеп пшрлер козгайды. Перзентiн бiлiмдi, тэрбиелi, карапайым етiп тэрбиелеу аркылы ата-ананыц ецбегшщ жемiсi болып табылуы жайлы терец мэндi пiкiр калдырган болатын. Ал, он екшш^ он Yшiншi кара сездершде жYректе иманныц болуы, оны калай сактау жайлы сез тастайды. Оныц адамга жэне касындагылар Yшiн пайдасы, eмiрде, турмыста оныц алатын орны жайлы тYЙiндер жасады. «Алланыц eзi де рас, сeзiде рас!» дей отырып Абай Ислам дшшщ eмiрде алатын орны шексiз екенш тYсiнтiредi. Бiракта бYгiнгi тацда адамдар дiндi Алланыц буйрыгына карай емес, заманныц eзгеруiне карай устаным жасап жYргендерi кeцiлге кеп ой салады. Эйткенi, дiннiц буйырган iстерiн, парыздарын Аллага кулшылык ету максатында емес, адамдар арасында атакка белену Yшiн орындап жYргендерi кeцiлдi бiршама уялтады. Абай осы жайлы да езшщ кара сeздерiнде ашык айкын суреттеп етл. Онда ол уят жайлы жеке токталып eтiп, оныц адамга зияны туралы тYЙiндiлер жасады. Оган Пайгамбарымыз Мухаммет (с.г.с) -ныц: «Кшнщ уяты жок болса, оныц иманы да жок» деген eнегесiн непз етiп алды. Абай
отыз бiрiншi, отыз екiншi жэне отыз Yшiншi кара сeздерiнде бiлiм алудыц жолдары жайлы жазды. Онда адам бшм YЙрену Yшiн алдымен естiген, окыган нэрселерiн ойында корытындылап, оларга сипаттама бере отырып, тiршiлiкте сол бшмдерден пайдалану жайлы ескерген. Мунда, ол жан куатын жетiлдiре тYсуi аркылы адам ез гылымын, бiлiмiн терецдете алуы, егерде бос тастап койса бул куаттыц сeнiп калуы жайлы кеп енеге калдырды. Бул куатты сактап калу Yшiн, адамга талапты болуын, талапты тYрлерге бeлiнуiн угып, одан Yнемдi пайдалануын калайды. Ол eнерлi адам еш кашанда кор болмайтыны жайлы, мал-дYниеге зарыкпай eмiр CYPуi Yшiн енер YЙрену керектiгi жайлы мол тYЙiндер жасап, жастарды бiлiмдi де, eнерлi болуга шакырды. Абай кeрегендiгiнiц нагыз бейнес осы кара сeздерiнде ез сипатын тапкандай. Себебi, бYгiнгi кYнде кара ^штен гeрi, акылга таянып, тсршшк етiп жYргендер молшылык. Олар кара кYшке
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
ие болмаса да, ез бiлiмi мен акылы аркылы баскалардан жогары туруын - бYгiнгi кYнде заманда ез бейнесiн керсетл. Элемнiц дамыган елдерiнiц тэжрибесiне назар аударсак - олар ез жетютштерше жету Yшiн бiлiмге кeбiрек назар аударганын байкаймыз. Мiне, осылардан ернек ала отырып Президентiмiз Ш.М.Мирзияев 2017-жылдан бастап бiлiм мен тэрбиеге кещнен назар аудара бастады. Елiмiзде бшм децгейiн асыру максатында кептеген еркениеттер мен езгерютерге кол жеткiздi.
Талкылау:
Абай сонымен катар ез шыгармаларында адамныц мiнез кылыктары жайлы да кеп жазды. Акылды мен надан, кайрат пен талап, жYрек пен махаббат жайлы жазган пiкiрлерi керкем шыгарма калпында ез негiзiн тапкандай. Кайгы мен уайым, жалыгу, мактаншактык секiлдi жагымсыз жагдайларды айта отырып оларды кеп устамай, жаксы жумыспен айналысуга шакырады. КYлкiнi де бiрнеше тYрлерге беле отырып, оларга жеке-жеке тYсiнiктеме берiп, шыц куаныш калай болуы жайлы ез пiкiрiн айтады. Олардыц iшiнде он жетiншi кара сезшде Абай акыл, кайрат, жYрек секiлдi адам eмiрiнде ец кажетт де негiзгi заттарды тiкелей бейнелей отырып, жастарга калай тацдау жасау керекигш оцай эрi тYсiнiктi тшде айтып бередi. Бул кара сез^ баскаларынан караганда терец мэндi эрi жагымдысы болып, окырмандар кeцiлiнен ете тез орын алумен eзгешеленiп отырады.
Кара сeздердiц iшiнде ерекшеленiп, дараланып отыратын тагы бiр керемет мэндi шыгармасы бул - отыз сегiзiншi кара сeзi болып табылады. Бул кара сезщдеп негiзгi таккырыбы - адам мшездерше эрi гылыми, эрi дiни тургыдан тYсiнiктеме беру болып табылады. Онда Абай Алла тагаланыц хак жолынан, Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)-ныц насихат хaдистерiнен бiрнеше мысалдар келлре отырып, адам мiнез-кулк^Iн кецiнен ашып беруге тырысады жэне де гаделет пен махаббат секiлдi аса кунды, эрi нэзiк сезiмдер тек кана Аллага тэн деген туж^1рым жасайды. Абай Кунанбайулыныц бул шыгармасын оки отырып, ол кiсiнiц эрi акылды, эрi данышпан екенiн ескере келш оны мактаулардан да жогары екенш кeруiмiзге, оныц эдеби, гылыми тургыдан белек, дши тургыдан да аскан зерек дана екенiне тац каласыц. Бул шыгармасында тагыда, Аллага такуалык ету жолдары мен игi амалдарыныц негiзгi мiндеттерi, максат-магынасы арк^1лы кулшылык етудiц негiзгi ережелерiн оцай сезбен, жалпыга тYсiнерлiк етiп баяндаган болатын. Себебi, хак дiнге, iзгi ниеттерге кулшылык еткен эр бiр пршшк иесi ешкaшaн-ешкiмнен зарыкпай eтуiнiц аса мацызды талабы ретiнде баяндайтын. Соныц iшiнде адамга ешкандай пайдасы жок, тек зиянына жумыс iстейтiн надандык, ерiншектiк, залымдык секiлдi ете жаман касиеттерден аулак жYруге Yндеп отырады. Эйткеш, бул касиеттер адамга да, тшл, малга да пайдасыз болып, ак;ыр соцында еткен eмiрiне екшш калумен аякталуы жайлы жазган
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
болатын. Абай езшщ жазгандары iшiнде eлiм мен ахирет жайлы да токталып eттi. Онда адамдардыц бэрiне eлiмнiц келетiнi, ахиретте адамдар iстеген iстерiне ез жауабын берiп, кунын тeлейтiнi жайлы айтып eтедi. Сонымен катар, махшар ягни eлiмнен кейiнгi eмiр бар екенше сенiм бiлдiрiп, Алла тагаланыц хак жолын адамдарга жеткiзуге эрекет жасады. Абай отыз тогызыншы
кара сезшде кaзiргi казактардыц неге бiлiмсiз эрi жаман мiнездерiнiц кeбеюiне негiзгi ею себебiн кeрсетiп eтедi. Оларга атадан калган бiрaк жастар кeцiлiне тYЙмеген екi мiнездi мысал келтiредi. Олар: бiрi - ел баскару iсiндегi кeсемдiк пен шешендiк болса, екiншiсi - намыскорлык болып табылады. Бул екi мiнез Абай жасаган дэуiрде кеп кезге тYCпеген болса да, бертш келе ХХ гасырда ез бейнесш кeрсеттi. Бул уакытта совет одагы дэуiрiнде бiрнеше мыцдаган казактыц кайсар мiнез бiлiм куган талапты жастары намысынан аттап ете алмай, мезгiлсiз eмiрден озды. Оган совет одагыныц билiктi сактап калу жолындагы эдiлетсiз эрi катал кYрестерi себеп болды. Бiрaк жасаган iс-шaрaлaры билжт узак устап кала алган жок. Эйткенi бiлiм алуга куштар болган халык пен жас урпак ата тегi бай мура мен тарихка ие болгандыгы ескере келiп ез кYрестерiн одан эрi жалгастыра келш, ез максаттарына - егемендiкке кол жетюздг ^орытынды:
Корыта айтканда: Абай атамыздыц осындай эдеби мураларын сактап, зерттеп, eсiп келе жаткан жастар ойына сiцдiрiп отыру эрбiр адамныц жеке парызы болып табылады. Эйткеш, жогарыда айтылгандай Абай атамыздыц бiр гасырдан артык уакыт бурын айтылган енеге eсиеттерi мен накыл сeздерi элi кYнге дейiн ез мэнш жогалтпай, заманмен бiрге дамып келе жатыр. Оныц эрбiр айткан сeзi бYгiнгi кYнде ез негiзiн тауып, бурынгы калпын жогалтпагандай бейне танытып отыр. Эрбiр казак баласы осындай данышпандардыц урпагы екенiн есiнде сактап, оларга сай перзент болуын умытпауы кажет. Абай - бiздiц мактанышымыз!
ПайдаланылFан здебиеттер Ti3iMi:
1. Абай (ИбраЪим Кунанбаев). Элец - сездщ патшасы. - Алматы: Дэуiр,
2006.
2. Абай. Шыгармаларыныц екi томдык жинагы: Элецдер мен аудармалар.-Алматы: Жазушы, 2002.
3. Абай. Элецдер, поэмалар, аудармалар мен кара сездер. - Алматы: Жiбек жолы, 2005.
4. Абай. Кара сез. - Семей: МКА, 2007.
5. Абай. Калыц елiм казагым.- Алматы: Атамура, 2002.
6. Абай. Накыл сездер. - Алматы: Кешпендшер, 2007.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
7. Абай. Элецдер, поэмалар, аудармалар, кара сездер. - Алматы: Мектеп,
2007.
8. Эуезов М. Абайды бiлмек парыз ойлы жаска. - Алматы: Санат, 1997.
