CC BY
0РТАХР 17.07.21 ЭОЖ 101.9
001:10.56032/2523-4684.2022.4.4.172
Р.К. Досжан1 1 Казак улттык хореография академиясы (Нур-Султан, К,азакстан)
АБАЙ К¥НАНБАЕВ ПЕН ШЭКЭР1М К¥ДАЙБЕРДИЕВТЩ РУХАНИ Б1РЛ1Г1
Аннотация
Макалада Абай мен Шэкэрiм поэтикасынын ерекшелiктерi, акындардын казак поэзиясынын дамуына коскан Yлесi, элендерiнiн, поэмалары мен прозаларынын поэтикалык ерекшелiктерi ашылады. Олардын сэздер/' мен элендерiнiн эсемдiп Кудайдын, адамнын жэне болмыстын мэнi туралы терен ойлармен байланысты. Екi акын да философиялык поэзия жасауFа Yлкен Yлес косады. Шэкэрiмнiн дYниетанымы мен максаттары - Абай поэзиясынын занды жалFасы. Сонымен катар, казактын акындык энерi жана шешiмдермен, сэз тiркестерiмен жэне эн эрнектерiмен байытылFан. Казак поэзиясынын жан-жактыль^ы мен эсемд'1п олардын шыFармашылыFында толы^ымен ашылады.
ТYЙ¡нд¡ сездер: Абай, Шэкэрiм, шы^арма, поэма, мэдениет, руханилык, iзгiлiктiк, энер, эдебиет.
Р.К. Досжан1
1 Казахская национальная академия хореографии (Нур-Султан, Казахстан)
ДУХОВНОЕ ЕДИНСТВО АБАЯ КУНАНБАЕВА И ШАКАРИМА КУДАЙБЕРДИЕВА
Аннотация
В статье расскрываются особенности поэтики Абая и Шакарима, вклад поэтов в развитие казахской поэзии, поэтические особенности их стихов, поэм и прозаических произведений. Красота их слов и стихов связаны с глубокими размышлениями о сути бога, человека и бытия. Оба поэта внесли достойный вклад в казахскую философскую поэзию. Мировоззрения и цели Шакарима логически продолжают поэзию Абая. При этом казахское поэтическое искусство обогащается новыми решениями, словосочетаниями и песенными узорами. Многогранность и красота казахской поэзии раскрываются в их творчестве во всей ее полноте.
Ключевые слова: Абай, Шакарим, произведение, поэма, культура, духовность, доброта, искусство, литература.
R.K. Doszhan1 Kazakh National Academy of Choreography (Nur-Sultan, Kazakhstan)
SPIRITUAL UNITY OF ABAY KUNANBAYEV AND SHAKARIM KUDAYBERDIEV
Annotation
The article deals with the features of poetics of Abay and Shakarim, the contribution of poets to development of the Kazakh poetry, poetic features of their verses, poems and prosaic works. The beauty of their words and verses are connected with deep reflections about an essence of god, human and life. Both poets bring a huge contribution in creation of philosophical poetry. Shakarim's outlook and his views are the logical continuation of Abay's poetry. At the same time Kazakh poetical art is enriched with new forms, word combinations and song patterns. The versatile beauty of Kazakh poetry is exposed in their creative activity in full.
Key words: Abay, Shakarim, work, poem, culture, spirituality, kindness, art, literature.
Kipicne. ¥лы жазушылар мен акындардын тагдырлары да олардын туындылары сиякты кебте эсерлi эрi мэндi болады. Тап осындай тагдарларга ойшыл-гуманистер - Абай Кунанбаев (1845-1904 жж.) пен Шэкэрiм Кудайбердиевтщ (1858-1931 жж.) емiрлерiн жаткызуга болады. Олар казак мэдениетЫщ дамуына улкен улес коскан казак халкынын ею улы данышпандары.
EKi акын да бiздiн жерлесiмiз - Шыгыс Казакстан облысы, Шын^ыстау манында, бетеге дала те^репнде дуниеге келген. Шын^ыстау атауынын e3i кайда жатыр?! Аныз бойынша, осы таудын шынында улы хан Тимуджин, ягни Шын^ысханнын данкы шыккан. ТYркi халкынын тYсiнiгiнде, дала - аукымдылык, кендiк, болмыстын акикаттыгы, ал таулар - улылык, даналык, рухтын биiктiгiн бiлдiредi. EKi улы тулганын осындай жерде туылуы кездейсок нэрсе емес. Шын^ыстау мен жазык даланын KYшi мен кудiреттiлiгi улы жерлестерiмiздiн eмiрлерi мен
шыFаpмашылыктаpына eœp етпей коймады. Абай Кунанбаев пен Шэкэpiм К1yдайбеpдиев казак мэдениетЫде кеpемет тyлFалаpдын катаpынан оpын алады. Mypалаpы элi кYнrе дейiн eзектi, тiптi сан Fасыpлаpдан кейiн де олаpдын тyындылаpынан казipri заманнын ойландь^атын сypактаpына жаyап таyып жатамыз.
Ею акын да казак халкынын таpихындаFы киын-кыстаy кезенiнде eмip сYPДi. Абай патpиаpхалды-pyлык бастаyлаpдын ыдыpаyы мен капитализмнiн кypылyы дэyipiнде eмip сYPДi. Шэкэpiмrе сталиндiк pепpессиянын балFасына леккен жаксы eмip тypалы таза идеялаpдын апатын кepyrе тypа келдк СондаFы кypбандаpдын 6ípí болFан Шэкэpiм 1931 жылы атылды.
Абай мен Шэкэpiм эpi кандас эpi pyхани байланыскан екi тyлFа. Олаp 6íp отбасынан, тyFан аFа мен жиен болып келедi. Бipi екiншiсiнiн жолын жалFастыpды. Абай казактын жана pеалистiк эдебиетiнiн неriзiн салyшы, казактын эдеби тiлiнiн iprесiн калаyшы pетiнде белплк Шэкэpiм Кyдайбеpдиев eзiнiн eмipлiк жэне шыFаpмашылык жаFынан баFыттаyшысы болFан Абайдын идеялаpы мен шыFаpмашылык iзденiстеpiнiн жалFастыpyшысы болды. Акын, пpозашы, аyдаpмашы, музы^ теоpетиri, ойшыл Шэкэpiм бiзrе тек eлендеp мен дастандаp Fана емес, пpозалык тyындылаp, философиялык жэне таpихи енбектеp де калдыpды.
Зерттеу эдктерк Абай мен Шэкэpiмнiн pyхани бipлiri олаpдын ДYниенi кабылдаyдаFы yксастыFынан жэне «зиян кельме» деrен коpшаFан элемге каpым-катынастаpынан кepiнедi. Адам - Fалам бipлiri, онын KоpшаFан оpтасы калай eмip сYprенiне байланысты болады. Абай мен Шэкэpiмнiн iзriлiri олаpдын eмipi мен шыFаpмашылыFында eшпес iз калдыpды. Абайдын «Адам бол!» дегеы Шэкэpiмнiн «Адам немене?» деrенiмен байланысады. Адам акыл-оймен, сулулык занымен eмip сYPyi кеpек, ал ол Yшiн FылымFа кол жеткiзiп, кажымай енбек етiп, pyхани мiнсiздiкке жетyi кажет. ЕнбексYЙriштiк, бiлiм ансаy жэне iзденriш акыл, eзiнiн адами кадip-касиетiн yFынy жэне eз пiкipiне ие 6олу, эдiлетсiздiкпен кYpесе бiлy жэне кастыкка каpсы тypа бiлy - Абай мен Шэкэpiмнiн
ез замандастарынан к©ргiлерi келген касиеттердщ бiрi.
Бул идеялар емiрiнiн соц^ы жылдары жазылган Абайдыц накыл сездерi - «Кара сездерЫде» айкын жэне терец кертедк «Кара» термиынщ «сез» термишмен тiркесуi кеп магынаны бередi: уйкас сездер мен мэтiнге Караганда прозаны бiлдiредi, кайгыны да бiлдiредi, сайып келгенде тYркi мэдениетiнен келе жаткан мацыздылыкты, мэндiлiктi бiлдiредi. «Кара сез» жанры бойынша Шын^ысхан дэстYрiндегi «билик» атауына жакын, ягни Yлгiлiк магынага ие болатын орынды накыл сез, емiрлiк мысалдар туралы эцпме. Еуропалык дэстYP бойынша, «Кара сез» - бул ушкыр ой, канатты сез (афоризм), кецес жанры. Бул, сонымен катар, окырманга тiкелей Yндеу, ашык эцпме, халык тагдыры аясындагы емiр философиясы.
Такырып бойынша эдебиеттерге шолу. Ал магынасы бойынша «Кара сез» - еюну, ягни тэубеге келу, ткелей жауапты жанр, себебi бул кадiрлi адамныц барша элем алдында сейлеуi, жэне де бул жазушыдан берiк шындыкты жэне адалдыкты талап етедк Тэубешiлiк ету жанры (жанр исповеди) элем эдебиеттде сонау Марк Аврелий, Петр Абеляр, Блез Паскаль жэне Жан-Жак Руссо кездертен белплк Алайда тYркi, эсiресе казак эдебиет Yшiн кебiнесе эпостык сипаттагы жанр - тецдесаз кубылыс. Бул -жанныц актарылуы, адам емiрiнiн опасыздыгы туралы терец тiптi ащы ойга бату.
Абай жас урпакты туйыкка тiрейтiн жалган кундылыктар мен багыттар туралы айтып iштей кынжылады: езт баскалардан артык керiп, дэрiптеушiлiк, бекершллк, жасыктык, надандык, мансап кумарлык, менменшллдк жэне мацыздылыкка, жаксылык пен кастыкка, армандарга немкурайлык. Сезiмнiн суыктыгы, келiсiм мен бiрлiктiн жоктыгы, жогарыга деген умтылыстарды жогалту - осыныц барлыгы жанныц жалгыссырауына экеп согады. Мундай адам ешлп бара жаткан тулга, мундай халыктыц болашагы болмайды. Сондыктан когамныц жетiлмегендiгi жэне акыл-ойдыц кушреттттне, тарих аркылы жиналган iшкi элеуетке
сеым мен Yмiттiн дамымаFандыFы жeнiнде жазушы-ryманистiн муны мен кYЙiнiше сондай теpен. «Сокpатка y iшкiзrен, Иоанна Аpктi отка epтеrен, Fайсаны даpFа аскан, паЙFамбаpымызды тYЙенiн жемтiriне ^мген кiм? - деп сypак кояды ойшыл-ryманист. - Ол - ^п, ендеше кeпте акыл жок. Ебiн тап та, жeнrе сал». Халык кeп 6олуын токтату Yшiн халкым деп кYЙетiн бiлiмдi адамдаp кеpек, жэне мэдениет пен eзiн-eзi окытудын кажеттiлiктеpiн камтамасыз етy кажет. Абай окyFа, коpшаFан элем мен eзiн-eзi танyFа, болашакка талпына оты^ып табиFат пен коFамнын кyпия-сыpлаpын аш^а, акылды жэне эдiл болyFа, эpдайым дамып, жетiлyrе ынтыFа шакыpады. Бул сeздеp элi кYнrе eзектiлiriн жоFалтпаFан. Сондыктан 2007 жылы «Бip ел - 6íp кiтап» атты pеспyбликалык акцияда казакстандыктаp баpлык ел болып оку Yшiн басты кiтап pетiнде «К^а сeздеpдi» тандады.
Абайдын идеялаpына Yндестiктi Шэкэpiмнiн шыFаpмашылыFынан табамыз. ©зЫщ «Yш акикат» туындысында Шэкэpiм адами шю мазмуннын басты неriздеpiн атайды. Шэкэpiм бойынша адамда танымнын Yш кабiлетi баp: акыл, сезiм жэне жiгеp. Бipак ен бастапкы шындык - бул аp-yят. Дэл сол аp-yят адамrеpшiлiктiн eзеri, адамнын pyхани жетiлyiнiн тipеri болып табылады. Ол акыл-ойды дypыс жолмен жетелеyi кеpек жэне еpiк-жirеpдi дypыс пайдалана алyFа экелyi кеpек: «адамнын сыпайылыFы, эдтетттт, iзriлiri - осынын баpлыFын бipiктipiп, 6íp сeзбен - аp-yят деп айтамын. ОсыFан акыpы сенбеrен жYpектi ешбip Fылым, ешбip eнеp, ешбip жол жэне ешбip зан тазаpта алмайды.
Абай мен Шэкэpiм, сeзсiз, eз заманынын ен бiлiмдiсi жэне eз елiн шексiз сYЙетiн наFыз патpиоттаp болды. Олаp тYpкi халкынын эдебиетiнде казак жазyшылаpы мен акындаpынын ен кеpемет eкiлдеpi болып саналады. ©кiнiшке оpай, Абай Кунанбаев, Шэкэpiм Кyдайбеpдиев пен тYpкi эдебиетiнiн байланыстаpы аpнайы оку пэнi бола алмады. Алайда ШыFыс мэдениетi мен r/pw халкынын эдебиетi Абайды да, Шэкэpiмдi де эpдайым кызыктыpды. Екеyi де аpаб, паpсы, тYpiк, оpыс тiлдеpiн менrеprен. Олаp еpте заманFы кepкем мypалаpдын тYпнyскалаpын
окып, ондагы сюжеттердi кесiп алып, ез туындылары Yшiн шыгармашылыкпен ецдеген. Бiрак Абай мен Шэкэрiм шыгармаларыныц идеялык-керкемдк мазмуны шыгыстык Yлгiден эрдайым аукымырак, себебi жазушылар эрбiр тундыны езЫдк элеуметтк-кезкарастык тугырынан еткiзiп угынган.
Мысалы, Абайдыц шыгармашылык мураларында дастандар (поэма) бар: «Ескендiр» поэмасыныц непзтде Александр Македонский мен дана Аристотель туралы дэстYрлi шыгыс сюжетi бар, «Мыц бiр тYн» ертегiсiнiн бiр тарауы «Азiм энгiмесi». Агартушылык жолында накыл «Масгут» поэмасы да жазылган. Бiрак оларды жазу барысында Абай уксас казак ацыздарына, сонымен катар олардыц баска тYркi халыктарыныц фальклорында кездесетiн нускаларына сYЙенедi. Ец бастысы - езiнiн дYниетанымдык кезкарастарын сактап калды. Сондыктан, баска тYркi авторларына караганда «Ескендiр» поэмасында Абай ез заманындагы казак байлары сиякты болтан Александр Македонскийдщ бейнесiн менменшiл, ^ншлл жэне екiжYздi адам ретiнде бейнелейдк Ал ез заманындагы идеалды Абай «дананыц данасы», патша тэлiмгерi Аристотельдщ бейнесiнде керсетедi.
Бул поэмалар казак эдебиеттщ лира-эпостык жанрыныц дамуына кеп жацалык енгiздi. Сонымен катар олардыц казактыц жазбаша эдебиетiндегi дамудыц жаца кезенi - эпостан поэмага ету кезенiн айкын керсеткенiн айта кету керек.
Шэкэрiм Абай дэстYрiн жалгастырып езiнiн «Лэйлi - МэжнYн» дастанын шыгарады. Алайда ол езiне дейтп эйгiлi iзашарлар - Низами мен Навоига сYЙене отырып, 19 гасырдагы казак турмысынан алынган салт-дэстур мен эдет-гурыптардыц YЙлесiмдi керiнiсiн колдана отырып, ацыздагы езiндiк кабылдауын усынады. Зерттеушл У.К. КYмiсбаев «XIX-XX гасырлардагы казак жэне парсы-араб эдеби байланыстары» кiтабында Шэкэрiмге «Лэйлi -МэжнYн» туралы ацыздыц баска да нускалары белгiлi болуы мYмкiн деп болжайды. Мэселен, оныц казак даласында болган фольклорлы нускасы немесе арабтардыц аузынан естiген немесе Меккеге барган
кездеп арабша жазба к©здерiнен окылган нускалары. Шэкэрiм де Абай сиякты ©зЫщ iзгiлiк пен агартушылык сынды ©мiрлiк кагидаларын устанады. Ол эйел бейнеан жанаша тYсiндiредi, кандай да бiр кызыгушылыктары мен тiлектерi жок манызсыз тауар ретiнде калыптаскан эйелге деген орта гасырлык пiкiрге наразылык бiлдiредi.
Зерттеу нэтижесi. Абай мен Шэкэрiмнiн к©птеген поэзиялык тужырымдары адам жэне онын кемелi мен Yйлесiмi ©мiрдiн басты кайнар к©зi болып келетт Шыгыс даналарынын канатты с©здерiмен (афоризмдерiмен) Yндеседi. Мысалы, Шэкэрiмнiн с©з, поэзия, акындык тулганын элеуметтiк-коFамдык маныздылыгы туралы ойлары тYрiк жазушысы Ахмед Хашимнщ идеяларына жакын: Мен нагыз патша емеспiн бе? Менiн эскерiм - менщ ©лендерiмнiн жолдары. ©лендер еск дэуiрдегiдей казiр де ©шпес мэнплк. Жэне шыншыл ©лен бэрiн де басынан ©ткiзедi.
Сонымен катар Шэкэрiм мен тYрiк акыны Фаик Алидщ поэзиялары уйкасады. Екi акын да адамзат ©мiрiндегi поэзия мен музыканын маныздылыгын ерекшелейдi. СYттiген жолы секiлдi екi мэнгiлiк, поэзия мен музыка - ею апалы, - деп Фаик Али жазса, Шэкэрiм - поэзия мен музыка Yндес, осыны тYсiнбейiнше, сен толмайсын, жетiлмейсiн, - дейдк
Шэкэрiм 20 гасырдын басын кайшылыкпен кабылдады. Ол жакындап келе жаткан апаттын, дагдарыстын азапты сезiмiн бастан кешiредi жэне ©з халкынын азабына жаны кYЙзеле кайгырады. Бул орайда Шэкэрiмнiн «Жиырмасыншы гасыр» ©ле^не уксас «XX гасырдын бiрiншi жартысы» атты ©ленi бар тYрiк акыны Джахит Кюлебимен жакын деуге болады.
Шэкэрiм ©з шыгармашылыгында тiкелей тYркi такырыбына да бет бурады. «Казактын тYп атасы -батыр ТYрiк» шыгармасында ол тYркi халкынын тарихы мен этнографиясын суреттейдi. Сонымен катар «Шежiре» енбегiнде Шэкэрiм к©шпендi халыктын тарихын к©рсетедi. Осы орайда ол турк жазушысы Ахмед Февик-паша сиякты тYркi халкынын этнотарихи шыгу тепн зерттегендердiн алгашкыларынын бiрi болды.
Ертеде-ак казак жэне кыргыз халыктарыныц достыгы мен кепгасырлык езара байланыстарына шекаралык кершiлестiк, туыстас тiлдер, эдет-гурыптык уксастыгы ыкпал еттi. Абай мен Шэкэрiм аркылы каланган казак эдебиетЫщ дэстYрлерi кыргыздыц жазушылар шыгармашылыктарыныц калыптасуы мен дамуына эсер еттi. Бул жентде 1974 жылы «Казак-кыргыз эдебиетЫщ байланысы» атты А.О. Мусинованыц монографиясында айтылады. Мысалы, кыргыз халкыныц бiлiмдi жэне талантты акын-жазушыларыныц бiрi реттде эйгiлi Байымбет Абдрахманов - Тоголок Молдо шыгармашылыгы. Ол Абайды оныц «Айкап», «Дала уалаяты» жэне т.б. революцияга дейiнгi казак басылымдарындагы туындылары мен аудармаларынан жаксы бiлген. Зерттеушллер бiрдей керкем куралдарыныц, уксас елец формаларыныц, рифмдегi уксастыктардыц колданылган кептеген сэттерт атап керсетедi. Абай казактыц шыншыл эдебиетiнiн негiзiн калаушы ретЫде табигатты, турмыстык эдет-гурыпты, казак емiрiнiц керiнiсiн кабылдаудагы ойлар мен сезiмдердiц жаца сапасын енгiздi. Буган Абайдыц жыл мезгiлдерi туралы елендерiн кел^руге болады. Тоголок Молдо болса ез туындыларын жасайды. Мысалга, Абайда «Жаз», Тоголок Молдода «Жайкы чилде», «Кыш чилдеси». Тоголок Молдоныц «Кыздын ыры», «Кыз оюндагы ыр», «Кыздын жигитке ырдаганы» жэне т.б. сиякты елецдерЫщ негiзiнде Абай Кунанбаевтыц махаббат лирикасы жатыр.
Кыргызстанныц халык акыны Аалы Токомбаев Абай Кунанбаев елендерiнiн барлыгын дерлiк аударган. Аалы Токомбаевтыц ез туындыларын шыгару формасы бойынша Абайдыц елецдерiмен кеп ортактыкка ие. Абайдыц пейзаж бен махаббат лирикасына кыргыз жазбаша эдебиетiнiн негiзiн салушылардыц бiрi - Джоомарт Боконбаевтыц елендерi уксас келедк Оныц аудармаларыныц iшiнде Абайдыц шыгармалары да бар: «Сез патшасы», «Мен жазбаймын елендi ермек Yшiн», «Желсiз тYнде жарык ай» жэне т.б. Джоомарт Боконбаевтыц орыс классиктерЫен аударган аудармаларында оныц Абай аудармасыныц тэжiрибесiн устанатынын керемiз.
Осы жeнiнде онын «Kpылов пен Абайдан» атты жазбасы куэлайды.
Абай шыFаpмашылыFынын эсеpi Т. Уметалиева, M. Элебаева, А. Осмонов, Ж. Тypyсбеков, Т. Сыдыкбеков сиякты кыpFыз акындаpынын еpтедеri шыFаpмалаpынан да кepiнедi. Бул жeнiнде эдебиетшiлеp Б. Kеpимжанова, K. Рсалиев, С. Жигитов жэне т.б. eз зеpттеyлеpiнде жазFан. Б. Kеpимжанова eзiнiн «Kыprыз ыp тузулушунун кээ биp маселелеpи» («Къ^ызша eлен шыFаpyдын кейбip мэселелеpi») кiтабында Абайдын алты жэне сепз жолды eлендеpi кeптеrен кы^ыз акындаpы Yшiн таpихтын поэзиялык мэшн тYсiнyдiн неriзri фоpмасы деп атайды. Олаp KыpFыз эдебиетiн шындык бейнелеpiнiн жана фоpмалаpымен байытты, кыpFыз поэзиясынын ыpFаFы мен кepкем кypалдаpын кенейттк
Бiздiн елiмiздеri кeптеrен дамyлаpFа геогpафиялык, rеосаяси жэне дiни еpекшелiктеp себепшл болды. Fасыpдан FасыpFа eте келе ол батыс, шыFыс жэне тYpкi элемдiк мэдениеттеpдiн эсеpiн кepедi. Осы тypFыда Абай мен Шэкэpiмдi тYpкiлеp деп те, еypазияшылдаp деп те атаyFа болады. Екеyi де eз халкынын демокpатиялык оpыс жэне жалпыадамзаттык мэдениеттi yFынy аpкылы аFаpтyшылык пен б^мдеп экономикалык жэне мэдени даму жолдаpын кepдi. Абай В.Г. Белинский мен баска да pеволюциялык демокpаттаpдын эстетикалык кeзкаpастаpымен таныс болды. ОFан оpыс сыншылаpынын eнеp мен кepкем сeздi таpихи пpоrpесстiн, коFамнын pyхани жэне адамrеpшiлiк дамуынын кyдipеттi козFалткышына айналдыpy yмтылыстаpы жакын.
Абай улы оpыс жазyшылаpынын шыFаpмалаpын аyдаpyмен айналыскан. Myнда да ол eзiнiн iзriлiк, аFаpтyшылык мiндеттеpiн устанып калды. Ол тек eзiнiн идеясы мен кeнiлiне жакын тyындылаpды Fана аyдаpды. ¥лы оpыс акыны Пyшкиннiн кeптен к^кен ой-толFанысы мен сезiмi, онын жанашыл eмip тypалы ойлаpы мен eнегелi идеалы жYзеrе аскан ен 6íp ыкыласты шыFаpмалаpынын 6ípí - «Евгений Онегин» АбаЙFа катты унады.
Абай Лермонтовты да сYЙiп окыды. Ол оныц отыздан аса шыгармасын аударды. Соныц iшiнде: «Дума», «Жолга шыктым бiр жым-жырт тYнде жалгыз», «Исповедь», «И скучно, и грустно», «Желкен», «Канжар», «Карацгы тYнде тау калкып», «Бородинодан» Yзiндiлер, «Демон» поэмасы мен «Вадим» романынан Yзiндiлер. Абай Крыловтыц кептеген элеуметтiк жэне адамгерштк-философиялык мысалдарын казак тiлiне аударган, олар: «Бака мен епз», «Емен мен камыс», «Шегiртке мен кумырска», <^лю мен карга», «Пiл мен канден», «Ала койлар» жэне т.б. Бул мысалдардагы эшкереленген орыс когамыныц кемютт жэне эрдайым окырманга айтылган азаматтык жэне патриоттык ескертулер казак халкын окыту iсiн жYзеге асырды.
Орыс эдебиетЫщ аркасында Абай батыс еуропа классикасыныц озык Yлгiсiмен танысты. Ол казак ттте Шиллер, Гете, Байрон жэне Мицкевичтщ кейбiр елендерiн аударды.
Шэкэрiм Кудайбердиев те кептеген туындыларды эртYрлi тiлдерден аударган аудармашы ретЫде танымал. Шэкэрiм езi хат алмасып туратын Лев Толстойдыц енбектерiн аударган. Шэкэрiмнiц аударган шыгармаларыныц iшiнде Бичер Стоу, Хафиза, Н.А. Некрасов жэне т.б. ецбектерi бар. Алайда казак арасында ец эйгiлi болып Физулидщ «Лэйлн МэжнYн» поэмасы жэне Пушкиннщ «Боран», «Дубровский» шыгармалары саналады.
«Дубровский» эцпмеан аударудагы бiр себеп -бул шыгарма ез кезегiнде Абайды катты тацкалдыргандыгымен тYсiндiруге болатын шыгар. Абайдыц iзiнен Шэкэрiмге улы акынныц шыгармасын ез халкына тYсiнiктi етт жеткiзу гана емес, сонымен катар оны кешпендi казактарга тYсiнiктi эрi жакын ету керек болды. Мысалга, Пушкин шыгармасында Татьяна езiнiн «эдемi нэзiк саусагымен булыц баскан терезеге ардакты О мен Е эрттерЫ жазды». Ал казактардыц киiз YЙiнде терезелер болмаган, кешпендiлер эйнек дегендi бiлмеген. Кыздыц нэзiк саусагы жеынде тYсiнiк жастайынан сиыр саууга, тYЙе мен койдыц жYндерiн сурыптауга, труге кемектескен
жас каздарга сай келмедк Казактар Yшiн «Дубровский» мен улттык эпостык «Козы К©рпеш пен Баян Сулу» поэмасынын уксастыгын ан^аруга болады. Мысалы, Дубровскийдщ экесi мен Троекуровтын арасындагы алауыздык Карабай мен Сарыбайдын арасындагы келюпеушткке уксас.
Шэкэрiмнiн аудармасында Пушкин энпмеа ©лендетiп энгiмеленген 403 шумактан куралган екi б©лiмнен турады. Шэкэрiм аудармасын акындар узак сагат бойы домбырамен орындаган. ©леннiн сон^ы т©рт жолында «орыс акындарынын ен Yздiк акыны Пушкиннщ с©здерiн» тындагандарга алгыс бiлдiрiледi жэне поэманын кейiпкерлерi туралы ©з бетЫше корытындылар жасау усынылган: Залым кiм, паракор кiм, жазыксыз юм, Кайсысы ак жYректi, кайсысы сум? Кект кiм, кектi женiп кешлрген кiм? Бiлдiн бе кYштi екеын махаббаттын? Эрине, Пушкин жырлаган орыс ©мiрiн казактарга тYсiндiру Yшiн, орыс ауылдарындагы окигалар суретiне тек ©з калориен келтiре отырып к©шiру аркылы жетуге болады. Абай мен Шэкэрiм аудармаларынын жазбалары сауатты казак топтарынын колында жYрсе, акындардын орындауы аркылы барлык далага жайылды.
Корытынды. Корыта келе айтарымыз, Абай мен Шэкэрiм шыгармашылыгы к©шпендi эстетикага тэн, ягни алга карайгы туракты козгалыс, киыншылыктарга т©зiмдi болу жэне алга жылжып, мYмкiн емес нэрсеге кол жетюзу. Болашакты олар жетiлген когамдагы жеттген адамнан к©редi. Максатка жетуге болады, ол Yшiн адалдык, табандылык, сезiмге адалдык кажет жэне махаббат Yшiн курбандыкка бара алуы керек. Егер адам енбек пен бiлiм жолында жYрсе, осы игi сапалар калыптасады. Жэне осы орайда кiтапханалар б^м мен гуманизм орталыгы ретiнде улкен р©л аткарулары тиiс.
Пайдаланыл^ан эдебиеттер Ti3iMi:
1. Абайтану. Тандамалы екбектер. II том. Ойлар мен толганыстар. - Алматы: Казак университету 2015. - 264 б.
2. Абай Кунанбаев «©лен - сездщ патшасы» шыгармаларынын бiр томдык жинагы. - Алматы: Дэуiр, 2006. -560 б.
3. Жет расыр жырлайды: ею томдык, - Алматы: Жазушы, 2008. - 400 б.
4. Эуезов М. Эдебиет тарихы. - Алматы: Ана тл 1991. -
240б.
References:
1. Abajtanu. Tandamaly enbekter. II tom. Ojlar men tolganystar. - Almaty: Qazaq universiteti, 2015. - 264 b. (In Kazakh).
2. AbajQunanbaev. Olen - sozdin patshasy shygarmalarynyn bir tomdyq zhinagy. - Almaty: Dauir, 2006. - 560 b. (In Kazakh).
3. Zheti gasyr zhyrlajdy: eki tomdyq. - Almaty: Zhazushy, 2008. Mom. - 400 b. (In Kazakh).
4. Auezov M. Adebiet tarihy. - Almaty: Ana tili, 1991. - 240 b. (In Kazakh).
