CC BY
0OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
ГТАМР 17.82.90
Филология / Philology / Филология
https://doi.org/10.47500/2023.v15.i3.08
Шэуенова Г.Э.1
^азакстан Республикасы ¥лттык музейi Астана к., Казакстан Je-mail: gulzabira_72@mail.ru
АБАЙ Ш6К1РТТЕР1НЩ ПУБЛИЦИСТИКАЛЬЩ ШЫГАРМАШЫЛЫГЫНЬЩ ЖАНРЛЬЩ СИПАТЫ МЕН
ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Ацдатпа. Х1Х гасырдагы казак жазба эдебиетшщ тарихында «Абайдыц эдеби мектебЬ> казак халкыныц мэдени-тарихи дамуыныц 6ip кершМ болды. Абай MeKTe6iHeH шыккан акын шэкiрттер казак халкыныц гасырлар бойы жасаган рухани мэдениетiн жаца биiкке кетеруге Yлеc коскан тулгалар pетiнде тарихта калганы мэлiм. Осы непзде жазылган бул гылыми макалада Абайдыц айналасындагы шэкipттеpi турасында айтыла отырып, олардыц ецбектеpi жайында сез козгалады. Акын шэкipттеpiнiц публицистикалык шыгармалары зеpделенедi. Абайдыц тапсырмасымен, hэм кадагалауымен жазылган бipнеше кисса-дастандарга эдеби шолу жасалган. Абайдыц талантты акын шэюрттершщ бipi энш^ композитор, жырау, айтыскер Уэйic Шондыбайулыныц эдеби шыгармашылыгы мен eмip тарихы тура-лы да акпарат беpiлген. У. Шондыбайулыныц <Жр кыздыц уакигасы» дастаныныц идеялык мазмуны мен кepкемдiк сипатына эдеби талдау жасалынган. Сондай-ак, Абай шэкipттеpiнiц публистикалык шыгар-машылыгыныц жанрлык сипаты мен непзп еpекшелiктеpi айкын-далган. Зерттеуде М. Эуезовтыц ецбектеpi жэне абайтанушы казак галымдарыныц гылыми тужырымдары зерттеу аясын кец тургыда карастыруга непз болды.
Кiлт сездер: акын, шэюрт, кисса, Тотынама, Мыц бip TYH, хи-лап, газап, уагда.
Kipicne
М. Эуезовтiц 1934 жылы жарык керген «Абай акындыгыныц айналасы» атты макаласында Абайдыц дэл ез тусындагы акын шэкipттеpi тертеу деп, олардыц екеуi ез балалары - Акылбай мен Магауия, калган екеуi - Кекпай мен Шэкеpiм. «Осы терт акын - Абайдыц
нагыз толык магынадагы шэюрттерЬ> деген (М. Эуезов, 1934).
Кешшрек «Абай шэкipттеpi туралы» атты макаласында: «Абайдыц кeзi прМнде оныц айналасына жиналган талапкер, eнеpлi жастардыц саны кеп болган. Булардыц iшiнде эншiлеp, композиторлар, халык фольклорын
жинаушылар, эншьакындар гана емес, орыс мэдениетiн бiлуге талпынган жай кeзi ашык жастар аз емес едЬ>, -деп, Абайдыц айналасындагы бiрнеше акындардыц атын атап етедь Олардыц iшiнде алдыцгы терт акыннан езге Эсет Найманбайулы (1867-1923), Мука Эдтханулы (1857-1927), Тайыр Жомартбаев (1884-1937), Турагул Ибрагимов (1846-1934) туралы маглумат берген (Эуезов, 1950). Бул такырыпта eзшщ шэкiртi К,. Мухамедхановка багдар берiп, зерттеушшщ ецбеп тек ел Тэуелйздтн алган соц гана жанганы мэлiм.
Абайтанушы М. Мырзахметов «М. Эуезов жэне абайтану пробле-малары» атты монографиясында: «М. Эуезов Абай жолыныц тарихи-элеуметпк тамырларын да акын eмiр сYрген кездегi казак елшщ eмiрiнен, когамдьщ болмысынан тауып отырады. Оларды гылыми тургыдан танып тарататын биограф зерттеушi ендi Абаймен кYнделiктi eмiрде коян-колтык араласып, тiкелей карым-катыста болган нактылы адамдар мен руларды, олар жасаган элеуметтiк орта мен билiк атауларын, жер аттарын, рухани нэр алган кeздерiн де eзi устанган танымныц тургысынан екшеп, талдай кeрсететiнi де мыкты айгакты дэлелдерге ауысатынын кeремiз» деген. М. Эуезовтщ 1945 жылы Мэскеуде Л. Соболевтщ редакциясымен «Советский писатель» (Фабрика детской книги Детгиза Наркомпроса РСФСР, Москва, Сущевский вал, 49) баспасынан орыс тышде жарык кeрген 391 беттен туратын «Абай» романыныц 1 ютабыныц соцгы 381-391 беттершде Абай (Ибрагим) Кунанбаев деп, тYсiнiктеме берiлген. М. Эуезов сондагы 385-386 беттерде: «Вокруг Абая группируются ученики-поэты, образованные и хорошо начитанные
МЭДЕНИ М¥РА
люди: Кокпай, Муха, Акылбай, Какитай, младший сын Абая - Магавья. Все они, по примеру самого Абая, усиленно занимаются самообразованием, изучают русскую литературу, пишут поэмы -исторические, романтические и бытовые - на темы, разработанные и заданные Абаем», - дей келе, «А культурная среда учеников, последователей и почитателей Абая увеличивается с годами, его влияние проникает и в города. Поются, переписываются и заучиваются не только его собственные стихи, но и произведения его учеников» деген сeздерi аркылы Хаюм Абайдыц аты аталган шэкiрттерiмен коса eзге де шэюрттершщ бар екенше жэне олардыц акындык эуселесiнiц децгеш болгандыгын ескерте кетедi (Ауэзов, 1945: 395).
«Алаш мурасы» сериясынан Т. Журтбайдыц редакциясымен шыккан К,. Мухамедхановтыц Кeп томдык шыгармалар жинагыныц 4 томына Абайдыц талантты акын шэюрттершщ бiрi болып Уэйiс Шондыбайулы юрген. Бул жайында К,. Мухамедханов Уэшст Мухтар Эуезовтiц бiлгендiгiн, эрi 1940 жылы Абайдыц акын шэюрттерш зерттеу Мн бастаган кезде Уэйiс акынды зерттеп жазу керектiгiн ескерткендiгiн, алайда акын шыгармаларын жинауда маглуматтардыц аздыгы, кейiннен табылган материалдардыц накты Уэшстт екенiне кeз жеткiзу кезецдерi де бiраз кешеуiлдегенiн айтты жэне жазды.
Уэйiс акын эрi эншi, домбырашы, гармоншы, eзi де эн шыгаратын композитор болган. Ол 1873 жылы бурынгы Семей облысы казiргi Шыгыс К,азакстан облысына карайтын Шубартау ауданы, Баршатас ауылында (ескiше Даганды болысы, 12-ауыл, Жылтыр деген жерде) дYниеге келген. Руы Керей. 1894 жылы Абайдыц
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
шакыртуымен келш, акынга шэюрт болды. Уэйiс устазын бек курмет тутты. ХХ гасырдыц 16 жылдарындагы дYрбелец замандарда устазын еске алып мынадай елец жазган:
...Айтса да ешюм укпады, Эз сезiн оц деп куптады. Не бiлiмдi орыс та, Акылына ыктады. Аh, дYние, осы кYн, Сондай бiреу болар ма, Ортамызда туткалы. Айырып алар адам жок, Аждаhа тур жуткалы... (Эдебиет порталы. https://
adebiportal.kz/kz/news/view/13705)
Абайтанушы галым М. Мырзахметов Абайтану саласындагы гылыми-зерттеу, iзденiстердiц езегiн Сана билт аркылы танып бiлуге ^ш салу керектiгiн баса айткан-ды (Эдебиет порталы. https://adebiportal.kz/kz/
news/view/13705). Эйткенi, Сана билтнщ басты парадигмалары Хакiм Абайдыц лепесiнде - адам баласыныц рухани дYниесiн ашатын сацылау -терец ой, сана, акыл, кайрат, талап, рахым мен канагат Yйлесiмiнде. Мше, осыны каперде устау барысында, Абай Кунанбайулыныц акын шэкiрттерi ез шыгармаларында аталмыш Сана билiгiн багыт-багдар еткендтне кезiмiз жетедi.
Талк;ылау
Уэйiс акынныц «^р кыздыц уакигасы» дастаны адамзат санасыныц ец биiк шыцы адамгершШкт баяндайды. Шыгарма 23 шумактан, 101 жолдан турады. Соцгы 101 жолдан кешн «Кайсысы адал? Кайсысы кец? деген сауалмен аяктайды. Айта кетуге турарлык тагы да бiр мэселе, Уэшс Шондыбайулыныц жазганынан езге <^р кыздыц уакигасы» кисса «Кисса кырык уэзiр» дастанында жырланган
(Бабалар сез^ 2004, Т. 8: 428).
Ол 2004 жылы «Фолиант» баспасынан жарык керген «Бабалар сезЬ> атты жYз томдык кiтаптыц 8 томына енген. Ютаптыц 87-92 беттерiнде жырланган, 185 жолдан турады.
Бул ютапта «Тотынама» мен «Мыц бiр тYн» сюжеттерiмен аралас бiрнеше эцгiмеден туратын киссалар легi жырланган. Шыгыстьщ кисса-дастандарды зерттеушi галым А. Кыраубаева «Тотынаманыц» непз-гi ой-езегi эйел мекерлтн сынап, адалдыгын дэрiптеуге арналган гибратты эцгiмелер жинакталган. Кей жерлерде, «Мыц бiр тYнмен» бiрiгiп те кетед^ дейдi (Кыраубаева, 2010: 260-261). Осы ецбекте казак киссашы-дастаншылары «Тотынама» желМне кептеген шыгармалар жазгандыгы, бiрак олардыц бэрi эдебиетте тYгенделiп, жYЙелей талданбагандыгын «Ендi-ендi гана эцгiме бола бастады деуге болады» деп, ескертш еткен.
Осындагы «Бiр кыздыц уакигасыныц» мазмуны дэлел айткан Yш агайындыныц сезiне карап казы кiмнiц адал, юмнщ кец, кiмнiц уры екендтн дэлелдеп, эке есиетiнiц тэрк болмауына Yкiм еткен. «Томга енiп отырган мэтiн 1911 жылы Казан каласында араб эрпiнде жарык керген ютаптан еш тYзетусiз эзiрленiп, кирилл эртнде окырманга алгаш рет усынылып отыр», деген ескертпе бар. Бул Каримовтер баспаханасынан 1911 жылы Акылбек бин Сабал Турабаевтыц кiтап етш шыгарткан нускасынан алынган. «Бабалар сезшщ» 8 томына енген дастандарды айтушылар, жырлаушылар мен жинаушылар хакында бертген тYсiнiктемеде акын, жыршы, халык ауыз эдебиетi Yлгiлерiн жинаушы Акылбек Сабалулы Турабаевтыц (1880-1919) Абай ауылынан екендт, анасы Хакiм Абайга туыс адам
екендт жэне Акылбек Сабалулыныц араб, парсы, тYрiк пен орыс тiлдерiн, шыгыс эдебиетiн жетiк мецгергендт жайында акпарат тiркелген. Одан eзге Семей облысы, Абай ауданынан, Бердин Есентай (1894-1967) деген адамныц кeшiрмесi де усынылган (Бабалар сeзi, 2004. Т. 8: 424). Будан, Абай елшде кисса-дастандардыц, шыгыс эдебиетiнiц таралуыныц жэне оны жырлаушылар мен жинактаушылардыц Хакiм Абайдыц акын шэкiрттерi мен айналасындагылар екендiгiн байкаймыз.
Акылбек Сабалулы Турабаевтыц «Кисса кырык уэзiр» киссасы жeнiнде белгiлi галым Алма Кыраубаева Yндiнiц «Тотынамада» келтiрiлген сюжеттердiц казак арасында «Тотыныц токсан тарауы» деген атпен ертеден тарагандыгын нактылай отырып, бул шыгарма эуелде Yндi-санскрит тышде жазылып, XIII гасырда Зийа ад-Дин Нахшаби деген юсшщ парсы тыше аударуы бойынша, парсы тiлiндегi нускасы аркылы казак арасына жеткенiн мэлiмдейдi. Ал Акылбек Сабалулы усынган вариантын А. Кыраубаева «Тотынаманыц» «Мыц бiр тYн» сюжеттерiмен аралас бiрiгiп кеткен, ортак эцгiмелерi кeп», - деп, eз эдебиетiмiздегi «Бактиярдыц кырык бутагы» атты топтама кисса-дастандардыц барлыгын ескертiп, eз ойын Шайхызада мен «Акылбек Сабалулыныц «Кырык уэзiрi» де осы бутактыц бiрi болуы керек», деп тYЙiндеген (Кырауб аева, 1997:112).Галым, Шайхызада - «Кырык уэзiрдi» алгаш рет жинактап, кiтапка айналдырып жазган автор - Шайхызада Ахмет Мысыриды таныстырып eтiп, Мысыридыц бул кiтапты 1421-1451 жылдар аралыгында жазгандыгын, кейiннен 1868 жылы бул кiтапты Хайым Насыри деген адамныц тYрiк тiлiне аударып, Казан каласында бастыргандыгын жазган. 1900 жылга
МЭДЕНИ М¥РА
дейiн бул ютап 8 рет басылган екен. Бiздiц ойымызша, Xакiм Абай осы нуска бойынша, Уэйiске ендi бул шыгарманы кeз кeрмеген Yндi, парсы халыктарыныц турмысынан бейхабар казактар Yшiн казакы болмыска сэйкес eзiндiк калыптаскан этникалык гурыптык элементтерге басымдык берш жырлауга багыт берген-ау деп шамалаймыз. Gйткенi, «Казак киссалары» деген ютаптагы Акылбек Сабалулыныц 1905 жылгы Казан каласында жарык кeрген шагатай тышдеп нускасы мен татарша ертегi нускасы Абай Кунанбайулы дYниеден eткен соц шыккан. А. Кыраубаева Акылбек Турабаевтыц нускасындагы «Кырык уэзiр» киссасын «Казак киссалары» деген атпен 1986 жылы Бейжщдеп ¥лттар баспасынан шыккан ютаптардыц 5-томынан окып шыккандыгын тiлге тиек етш: «Акынныц «Кырык уэзiр» сынды туындысын бiршама сэттi жырлаганына карап, эдебиетiмiздiц тарихында eзiндiк орын алуга тиiстi. Арнайы зерттеудi талап ететш кeрнектi тулга екендiгiне кYмэн келтiрмеймiз», - деген-дi (Кыраубаева, 1997: 294295). Алайда, зерттеушi бул ецбегшде «Кырык уэзiрдiц» жинактаушыларын тYгелдей саралаганымен, Уэйiс акын турасында тiс жармайды. Оныц себебi, К. Мухаметхановтыц «Абайдыц акын шэкiрттерi» ецбегiнiц кудалауга тYсiп, «жабулы казан жабуымен» калып, бундагы акын шэкiрттерiнiц устаздыц тапсырмасымен hэм кадагалауымен жазылган бiрнеше кисса-дастандардыц тек 1995 жылдан кешн гана жарыкка шыгуы. Оныц Yстiне элi кYнге дейiн Абайдыц акын шэюрттершщ кисса-дастандарыныц жYЙелi тYрде зерттелмеуi. Бiздiц косарымыз,
А. Кыраубаеваныц «Акынныц (Акылбек Сабалулын айтып отыр) «Кырык
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
уэзiр» сынды туындысын бiршама сэттi жырлагандыгына карап, эдебиетiмiздiц тарихында езiндiк орын алуга тиiстi, арнайы зерттеудi кажет ететiн кернектi тулга екендiгiне кYмэн келтiрмеймiз»,
- деп жогары бага беруiн каперге ала отырып, казак публицистикасындагы кисса жанрын зерттеу барысында бiр шетi Хаюм Абайдыц шэкiртi Уэйiс Шондыбайулыныц «Кырык уэзiр» киссасынан алынган «Бiр кыздыц уакигасы» нускасынан iздеуге багдарлаганымызды ескерту. Уэйiс Шондыбайулы «Бiр кыздыц уакигасында» персонаждарды казак психологиясыныц парадигмаларына сэйкестендiрiп, этникалык характердщ басты белгiлерi эдiлдiк, обал мен сауапты, казак кызыныц уагдага бержтт мен ар тазалыгын басты устанымга алгандыгына мэн беремiз. Бул орайда бiз М. Эуезовтiц «...Дш елецдерш, киссаларды алсак, кебiнiц сарыны шеттМ болудан баска, мазмундары да тYгелiмен мусылман галамынан келген кешпелi, кыдырма эцгiмелер. Сондыктан оларды тексерiп, угынып тYсiну Yшiн, жалгыз гана казак топырагындагы келецкесiне карап тон тшу керек емес, эркайсысын тудырган жагдай мен себептi эуелi шыккан уясынан бастап угыну керек»,
- деген сезше жYгiне отырып, «сол кешпел^ кыдырма» эцгiмелердiц казак топырагындагы келецкей фанатизмге, киялга ауысып кетпес Yшiн кемел акылмен сарапталып, багдар берген Абай мектебшщ каншалыкты мацызды екендтне шек келтiрмеймiз. Эрине, А. Кыраубаеваныц «Кисса-дастандар суреттеу тэсiлдерi, керкемдiк куралдары жэне курылымы жагынан ерекшеленедi. Туракты желiлерi мен калыптары бар. Казак кисса-дастандары Х1Х-ХХ гасыр басында калыптаса келiп, поэма, повесть, роман жанрыныц тууына негiз болганын
керемiз. Абай поэмалары: «Ескендiр», «Масгут», «Эзiм эцпмеа», Магауия Абайулыныц «Медгат-Касымында» киссаныц кейбiр ерекшелiктерi сакталган, - дегенiне ешбiр алып-косарымыз жок. Десек те, гакли оймен карасак, алдыцгы кел^рыген Абай шыгарган поэмалар негiзiнен казак дYниетанымына лайыкталып жазылган шыгармалар. Абайдан тэлiм алган акын шэкiрттер де осы багытты устанган. Уэйiс казак фольклорындагы кызга тэн мiнез-кулыкты, кыз намысын жогары коюы, езiн багалай бiлу элементтерiн мынадай сездермен кыска-да нуска жеткiзедi:
«Кетерлiк нокта еместн, ат басында» (жансыз зат емес, адам баласы екендiгi);
«Кудай коскан адамымсыц,
Тар жерде газап тартсам карармысыц?» (шарт кою амалы);
«Алланыц атын айтып уэде еткен» (имандылыгы);
«Уагдам хилап болса не кыламын».
Осындай адал жанныц болашактагы кYЙеуi мен уагдаласкан жiгiттi, тiптi кызга жолшыбай кездесiп, тонамак болган урыны да сез тYсiнерлiк, сенiм арта быетш, обал-сауапка залал келтiрмейтiн иманы толыккан азаматтар ретiнде таныстырады. КYЙеу жiгiттiц:
«Уагда кудай аты, киын болар,
КYнiнде тацда-машкар болса жиын» (Алладан корку, ахирет кYнiне сену^;
«Сен кiмге обалыцды артар едщ,
Жек керсец муны маран айтар ма едщ» ^мытену),
«Кецшiлiк уры курлы бермеген соц,
Оцдырмас кайда барсам менi кудай»,
^зше сын ^збен карау, кудайга жагу амалы) - деген жолдардан образдардыц характерлерi ашылып тур. Ал Уэшстщ кредосын иманнан табамыз. Окиганы баяндай келе, автор «Алланыц жардамы кeп кeцiлi акка», «Иманнан Yмiтiц бар мусылмансыц», «Алланыц ^з жетпейдi эмiрiне, Карашы тiлеуiнiц кабылына», «Gтiрiк eнiмi жок жiбермейдi, Болады шын сeйлесе эркiм шешен», - деп ой сала отырып, тYЙiнiн окырманга сауал ретiнде жолдайды. Бул да бiр Абай мектебiнiц eзiндiк стилi, eйткенi Xакiмнiц адамныц мiнезi туралы айткан сeзiнде, мiнездi тYзеуге болатындыгын, мiнездi тYзеуге болмайды деп айткан адамныц тыш кесер едiм деген устаным кeзiн тiрек етш алды деп багамдасак, шэкiртi де адам баласыныц берер жауабына сэйкес, эрюмнщ децгейiн тануга болатынына философиялык ой тастаумен кайырган.
Киссаныц шыгу тарихына себеп болган шыгыс елдершдеп бiр патшаныц жас токалы патшаныц бэйбшеден туган келбеттi де ^ркем улына гашык болып, оган eзiнiц кeцiлдес болуын калайтынын бiлдiредi. Патша баласы мундай iстi ар санап, эйелден басын алып кашып элекке тYседi. Жас токал мекерлiкке барып, патшага шагымданып, жiгiтке жала жабады. Патша баласын eлтiртпекшi болады. Киссада патшаны райынан кайтару, баланы актау, эдiлдiктiц орнауы мен акикатка ^з жеткiзудiц аукымында бiрталай уакыт eтетiнiн, патшага да, баласына да дурыс шешiмге жетудiц барлык кезецде ой елегшен eткiзiлуге себепкер эцгiмелер топтастырылган. «Бiр кыздыц окигасы» соныц бiр бeлiгi.
Нэтижелер
А. Турабаевтыц нускасында, бул окига картайган экенiц Yш улына айткан eсиетiне жауап ретшде берiлген.
МЭДЕНИ М¥РА
Элер шагында, eзiнiц сактаган алтын, жауhарын тец бeлiп алуларын айтып, дYние салады. Yшеуi ата сeзiн макул терт, жаухарды казып алмакшы болганда казына орнында жок болып шыгады. Сeйтiп олар казыга барганда, казы осы <^р кыздыц уакигасын» баяндайды.
Бунда айттырылган кыз, eз кYЙеуiн кeрместен бурын, бiр замандасымен уагдаласады. Ол замандасына eзiнiц айттырган кYЙеуi бар екендтн, неке аттамай киянат жасамауды «Кетерлж нокта емеспiн, ат басында» деген устанымын ескертiп кояды. КYндердiц ^ншде айттырган жiгiт келедi, кызды алмакшы болып. Сол кезде кыз оган «Кудай коскан адамымсыц, Тар жерде газап тартсам карармысыц?», деп шарт койып, «Алланыц атын айтып уэде еткен» бiр жiгiтпен уагдаласканын жасырмай айтып, «Уагдам хилап болса не кыламын», - дейдi. КYЙеу жтт «Уагда кудай аты, киын болар, КYнiнде тацда-машкар болса жиын», - екендтне мойынсунып, «Сен кiмге обалыцды артар едiц, Жек кeрсец муны маран айтар ма едiц», - деп, кыздыц ерюн шектемей, уагдаласкан жiгiтiмен сeйлесуге рухсат етедi. Уэшс акынга сeз берейiк:
Осындай бiр мэселе сeз болыпты, Бiр ^нде жауаптары тез болыпты. Жiгiтке уагда айткан келе жатып, ¥рыга кыз бейшара кез болыпты. Кез болды ею урыга сондай шакта, Алланыц жардамы ^п кeцiлi акка. Кшмш бага койып айтып болмас, ^йлеп мыц тецгелiк, iнжу, какба. Сол кызга бiлгендерiн iстемек боп, Ею уры кам кылыпты тонамакка (Мухамедханов, 2005, 8 т.: 34).
Кыз урыларга eзiнiц коркып турганын айтып, десе де барлык мэн-жайды айтып бередь КYЙеуiнiц рухсатымен уагдаласкан жттше бара
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
жат^анын айтады. ¥рылар кызды аяп, еш 3a6ip кылмай коя бередi. Буны Уэшс тацырката жырлайды:
Алланыц кез жетпейдi эмiрiнe, Карашы тыеушщ кабылына. Кутылып eKi урыдан аман-есен, Кeлiптi уагда айткан тамырына. ... КYЙeуi мен урыга жолыкканын, Жасырмай бэрiн айтты бастан-аяк. Кыз ак адал ^йеушщ жарлык бергенш, залым урыныц да тыеулес болганын баяндай келш, хак дiндi сiзгe уагдам Yшiн келш турмын дeгeндi айтады. Мше, сол кезде уагдаласкан жтттщ ««Кецшыж уры курлы бермеген соц, Оцдырмас кайда барсам мeнi кудай», - деп кещлшде ешкандай шYбаhа жогын айтып, «Бара гой кудай коскан адалыца», деп ырзашылыгын бeрiп кызды аттандырады. Уэйiс Шондыбайулыкыздыаман-eсeнкYЙeуiнe жeткiзiп, Кайсысы адал? Кайсысы кец? - деп тамамдайды. Ал нeгiзгi тYпнуска мазмунында осы окшаны айттырган казы Yш улдыц жауабы аркылы урыны табады. Мундагы:
Yш бала тыцдацыз, бiзгe келген, Кайсысы маруартты муныц eндi? Буган да сiздeр тере бeрiн енд^ Бiр риуаят сiздeрдeн болса керек. Yлкeн ул - кызды сYЙгeн жiгiтiнe жiбeргeн айттырган кYЙeуiнiн маруарт екендтн, ортаншы ул - уагда кылган муратына сабыр берген сYЙгeн, уагдаласкан жiгiттi маруарт дeйдi. K^i ул - маруарттыкты кызга еш зарар келпрмей жiгiтiнe жeткiзгeн урыга кияды. Мiнe, сол кезде казы алтын, жауhардыц осы кiшi улда екендтн дэлелдеп бередь Gйткeнi,- дейд^ эркiм ез ойынан хабар беретшше мэн бeрeтiн казы, - сен урыга дэлeлшi болдыц деп нYктe койган екен.
Уэйiс Шондыбайулыныц <^р
кыздыц уакшасынан» езге «Иванушка-дурачок», «Жошы - Алаша Хан», «Тэуке - Жiкiбай» дастандары, «Тартыстыц табысы» поэмасы бар. Уэйiс ескiше сауатты болгандьщтан, жакындары «Молда ага» деп атап кеткен.
Кррытынды
Бiз Абайдыц акын шэкiрттерiнiц публицистикасын зерделеу барысында акынныц кептеген шэюрттершщ комакты дYниелерi бар екендiгiне кезiмiз жеттi. Сугына зерттеудi кажет ететш, Уэйiс Шондыбайулыныц шыгармашылыгы бiрнеше багытта жеке зерттеуге азык болатындыгын айта кеткiмiз келедi. Бiрiншiден, Уэйiс Хаюм Абайдыц сегiз кырлы, бiр сырлы шэкiртi. Ол эншi, композитор, жырау, айтыскер, бiрнеше тiлдi мецгерген сауатты адам. Кисса-дастандардан белек, халык арасына кецiнен тараган «Перуайым», «Шубартау» жэне т.б. эндерi бар. Екiншiден - Уэшс жыршы. Жыршылыгы женiнде Э. Маргуланныц «Ежелгi жыр, ацыздар» деген ютабында мынадай жолдар бар: «Жанак жырлаган «Козы Керпеш - Баян сулу» жырын Абай мен оныц балалары аса кадiрлеген, бул вариантты жырлаган акындар Бейсембай, Совет дэуiрiнде жырлаган Керей Уэйiс акын» (Маргулан, 1985). Бул акындардыц атын М. Эуезов «Абай жолы» романында «Абайдыц сэлемiмен, осы соцгы жылдарда «акын» деген атагы шыккан Керей Уэшс, Топайдан Бейсенбай деген акындар келшть ТYCтен берi осы конактар Абайдыц YЙiне келiп, сэлем берiсiп, тYCтiк астан, кYндiзгi шэйдан iштi. Отаулар, конак YЙлер, кершi YЙлердiц казiргi жататын орындарын аныктасты», - деп атап еткен. Уэйiс Абайга унаган акын екендiгiн Телеу Кебдiков те Кайым Мухамедхановка айткан екен.
МЭДЕНИ М¥РА
Эдебиеттер
1. Эуезов М. Абай акындыгыныц айналасы. // Эдебиет майданы, 1934.
2. Эуезов М. Абай шэкiрттерi туралы. 1950 жылгы макаласы.
3. Ауэзов М. Абай. Москва, Советский писатель, 1945. 395 с.
4. Эдебиет порталы. https://adebiportal.kz/kz/news/view/13705.
5. Бабалар сeзi: ЖYЗ томдык. Астана: Фолиант, 2004. Т. 8: Хикаялык дастандар. 2004. 428 б.
6. Кырык уэзiр эцпме. ОГК, Ш:327, 1-дэптер.
7. Кыраубаева А. Шыгыстык кисса-дастандар. Алматы: Рауан. 1997. 112 б.
8. Кыраубаева А. Шыгыстык кисса-дастандар. Монография. Алматы: Энер, 2010. 344 б.
9. Мухамедханов К. Абайдыц акын шэюрттерь Семей. 1995.
10. Мухамедханов К. 4 том. Алматы: Алаш, 2005. 34 б.
11. Маргулан Э. Ежелп жыр, ацыздар. 1985.
References
1. Äyezov M. Abai aqyndygynyn ainalasy. // Ädebiet maidany, 1934. [in Kazakh]
2. Äyezov M. Abai shakirtteri tyraly. 1950 jylgy maqalasy. [in Kazakh]
3. Ayezov M. Abai. Moskva, Sovetskii pisatel, 1945. 395 s. [in Russian]
4. Ädebiet portaly. https://adebiportal.kz/kz/news/view/13705. [in Kazakh]
5. Babalar sozi: Jüz tomdyq. -Astana: Foliant, 2004. T. 8: Hikaialyq dastandar. 2004. 428 b. [in Kazakh]
6. Qyryq yazir angime. OGK, Sh:327, 1-dapter. [in Kazakh]
7. Qyraybaeva A. Shygystyq qissa-dastandar. -Almaty: Rayan. 1997. 112 b. [in Kazakh]
8. Qyraybaeva A. Shygystyq qissa-dastandar. Monografiia. -Almaty: Oner, 2010. 344 b. [in Kazakh]
9. Muhamedhanov Q. Abaidyn aqyn shakirtteri. Semey. 1995. [in Kazakh]
10. Mukhamedkhanov K. 4 tomis. Almaty: Alash, 2005. 34 p. [in Kazakh]
11. Margulan A. Carminum veterum fabulae. 1985. [in Kazakh]
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Шауенова Г.А.1
Национальный музей Республики Казахстан г. Астана, Казахстан 1e-mail: gulzabira_72@mail.ru
ЖАНРОВЫЕ ЧЕРТЫ И ОСОБЕННОСТИ ПУБЛИЦИСТИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧЕНИКОВ АБАЯ
Аннотация. В истории казахской письменной литературы XIX века «Литературная школа Абая» стала отражением культурно-исторического развития казахского народа. Как известно, ученики школы Абая остались в истории как люди, внесшие вклад в развитие духовной культуры казахского народа. Данная статья посвящена деятельности последователей Абая и изучению их публицистических произведений. По наставлениям Абая и под его началом были проведены литературные обзоры нескольких эпических поэм, так называемых кисса-дастанов. Даны материалы о творчестве и жизни одного из талантливых учеников Абая - певца, композитора, жырау, айтыскера Уайиса Шондыбайулы. Был проведен литературный анализ идейного содержания и художественного характера дастана У. Шондыбайулы «^р кыздыц уакигасы». Также определены жанровые черты и основные особенности публицистического творчества учеников Абая. В статье представлены труды М.Ауэзова и научные исследования казахских ученых-абаеведов.
Ключевые слова: поэт, ученик, кисса, Тотынама, «Тысяча и одна ночь», противоречие, мучение, клятва.
Shauenova G.A.1
1National Museum of the Republic of Kazakhstan Astana, Kazakhstan 1e-mail: gulzabira_72@mail.ru
THE GENRE NATURE AND FEATURES OF THE PUBLICISTIC WORK OF ABAY'S DISCIPLES
Abstract. In the history of Kazakh written literature of the XIX century, the "Literary School of Abay" became a reflection of the cultural and historical development of the Kazakh people. The disciples of the Abay's school have remained in history as people who contributed to the development of the spiritual culture of the Kazakh people. This article is devoted to the activities of Abay's followers and their publicistic works are studied. According to Abay's instructions and under his leadership, literary reviews of several epic poems, the so-called kissa-dastans, were conducted. The material about the work and life of one of the talented students of Abay, akin, composer, zhyrau, singer Uais Shondybayuly. The literary analysis of idolatry and artistic character of the saga U. Shondybayuly "Bir kyzdyn uakigasy" was conducted. Genre nature and the main features of the publicistic activity of Abay's students are also identified. The article presents the works of M.Auezov
МЭДЕНИ МУРА
and scientific research of Kazakh Abayologists.
Keywords: poet, disciple, kissa, Totynama, "One Thousand and one nights", contradiction, anguish, vow.
Автор туралы мэлiмет:
Шэуенова ^лзабира Эбшенк;ызы, Казакстан Республикасы ¥лттык музeйi, Мэдени мураны гылыми зерттеу институтыныц гылыми кызмeткeрi, PhD доктор.
Сведения об авторе:
Шауенова Гулзабира Абикенкызы, Национальный музей Респубики Казахстан, научный сотрудник Научно-исследовательского института культурного наследия, PhD доктор.
Information about the author:
Shauenova Gulzabira Abikenkyzy, National Museum of the Republic of Kazakhstan, researcher at the Research Institute of Cultural Heritage, PhD
