CC BY
13АБАИ -ДАРА, АБАИ -ДАНА ЦАЗАЦТА Манабаев Нуркелд1
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты ^азак тш мен эдебиетi багытыныц 2-курс студент https://doi.org/10.5281/zenodo.6636381 Аннотация. Абай Кунанбаев - цазац ацыны, музыкант, халыц агартушысы, ойшыл, цогам цайраткер1, цазац жазба эдебиеттщ нег1з1н салушы жэне оныц туцгыш классигг, еуропалыц мэдениеттг ислам мэдениетгнгц алдыцгы шебгне шыгару рухындагы мэдени реформатор.
Krnmmi свздер: цазац ацыны, музыкант, халыц агартушысы, ойшыл, цогам цайраткер1, цазац жазба эдебиеттщ нег1зт салушы.
АБАЙ-ДАРА, АБАЙ-ДАНА НА КАЗАХСКОМ Аннотация. Абай Кунанбаев — казахский поэт, музыкант, народный просветитель, мыслитель, общественный деятель, основоположник казахской письменной литературы и её первый классик, реформатор культуры в духе сближения с европейской культурой на основе культуры просвещённого ислама.
Ключевые слова: казахский поэт, музыкант, народный просветитель, мыслитель, общественный деятель, основоположник казахской письменной литературы.
ABAY-DARA, ABAY-DANA IN KAZAKH Annotation. Abai Kunanbaev is a Kazakh poet, musician, public educator, thinker, public figure, founder of Kazakh written literature and its first classic, a cultural reformer in the spirit of bringing European culture to the forefront of Islamic culture.
Key words: Kazakh poet, musician, public educator, thinker, public figure, founder of Kazakh written literature and its first classic.
К1Р1СПЕ
Элемге эйгш казактыц бас акыны Абай кунанбаев _ ^ц тынысты кемецгер акын, ез дэуiршщ алтын арыстаны атанып келген элi ^нге дешн естен кетпей, баска улттар казак десе ец алгашкы есше тYсетiн кемецгер акындардыц бiрi. ^азак халкыныц улы ойшылы, данышпан акылгеш, казак ултыныц данасы мен данышпаны Абай кунанбаев, ерен акын тамаша когам кайраткерi ретiнде, ез соцына ешпес iз калдырган бiртуар азамат. Оныц есiмi казактыц канында мэцп жасайды. Сондыктан да, ата_бабаларымыз:
ДYниеде каладан кыш тас калады,
Елге еткен адал ецбек ю калады.
Ханнан так жаксыдан ат калады,
Жаксыныц аты мэцгi есте сакталады _ деп боска айтпаган. Расымен де Абайдыц есiмi казактыц ойында емес жYрегiнде орналаскан. Сондай кец тынысты кемецгер акынныц емiр жолына кез салсак, ол 1845 жылы 10 тамыз кYнi казiргi Шыгыс ^азакстан облысы, Абай ауданы, Шыцгыстауы етегiнде дYниеге келген.
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ЭД1СТЕМЕЛ1КТЕР1
Болашак акын кец пейшмен, сабырлы мiнезiмен, ез абыройымен данкы шыккан ел анасы атанган кэрi эжесi Зеренiц таусылмайтын алтын казындай кадiрлi ертегi_ эцгiмелерiн тыцдап еседi. Абайдыц азан шакырылып койган есiмi «Ибраhим» оны
жастайынан эжес еркелетш абай бол балам, абай калкам, жыгылма, CYрiнбе абай бол деп еркелетiп жYрiп, есiмi Абай атанып кетедi. Оньщ бiлiмге деген куштарлыгын алдымен эжес ертегi ацыздар айтып берiп ашкан болса, содан соц оныц эбден жетiлуiне ез анасы ¥лжанныц коскан Yлесi мол болады. ¥лжан ете акылды абысын-ажынга аса жайлы, мiнезi ете жаксы, эзш-калжыцга шебер жен-жобага шебержан болган деседi. ^унанбай - 4 эйел алган адам. Оныц бэйбшеа ^цкеден - Кудайберд^ шю ^уттымухамбетке айттырылып, калыцдык кезiнде жеар калган соц езi алган болатын, ал екiншi эйелi: ¥лжаннан -Тэцiрбердi (Тэкежан), Ибраhим (Абай), Ыскак, Оспан, Yшiншi эйелi Айгыздан -Халиолла, Ысмагул туады. ^артайган шагында Yйленген ец кiшi эйелi Нурганымнан бала болмайды. Абай содан айтады: мен жалгыздыкты кергенiм жок "Атадан алтау, анадан твртеу едгм" дейтiнi осыдан. Ал экесi ^унанбай Эскенбайулы орта жаска келгенде атка мiнiп ел билеушiлiкпен айналысады да, дэл сол кезецде Ресей отаршылдык Yстемдiгi катац тYPде жYрiп турган кезецi болатын. Абай ец алгашкы бiлiмдi ез ауылындагы Габитхан деген молдадан сауатын асырады. Сосын 10 жаска аяк басканда Семейдегi Ахмет Риза медресесшде Yш жыл тагылым алып, медреседе негiзiнен араб, парсы тшдершде, дiни сабак ететiн болган. Ол жерде Yш жыл окыган соц экесi оны ауылга алдырады. Оныц бiлiмдiлiгi мен зеректiгiн, акыл-парасаты кец болганын сезген ^унанбай, ез жанына алдырып ертец туяк басарым осы болады деп, езiмен атка мшш, ел аралап, ел билеудi Yйрете жYрмек болады. Бiрак жас акынныц ел билеуге деген ынтасы мYлде болмайды. Себебi киналган кара халыкка жаны ашып эдiлетсiздiктерге кешге алмайды. ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1
Абайдыц езше Yлгi тутатын бiрнеше шыгыс классиктерi болатын: Низами, Сагди, ^ожа Хафиз, Науаи, Физули сиякты элемге эйгш гуламаларга елiктеп еседi. Ол медреседе окып жYрген кезiнiц езiнде осы акындардыц шыгармаларымен танысып шыгады. Ол езшщ ец алгашкы елецiнде осыларга елiктеп «юзи раушан, кезi гауhар» деген елецiн жазады. Ол медресенщ Yшiншi жылында жанындагы орысша окып жYрген достарына кызыгып, ол да Семейдеп «Приходская школага» косымша окуга тYсiп, орысша сауатын ашпак болады. Эюшшке орай бул окуды не бэрi Yш ай-ак окиды да, Yш айдан соц оны экес ^унанбай жанына алдырады.
Оныц шыгармашылыгына токталсак, ол 10 жасынан бастап елец шыгара бастайды. Оныц ец алгашкы тырнакалды туындысы «Км екен деп келш ем тYЙе куган» деген атты елецi. Ол 1870-1880 жылдар аралыгында бiрнеше елецдер жазады. Ал оныц ец кернект Yлкен шыгармасы 1882 жылы жазылган «^ансонарда» деген атпен шыгарылган. Ол шыгармашылыкка орта жаска келгенде ягни жасы кырыктан аскан кезде белсене тYседi. Оныц шыгармашылыгы Yш жYЙеге белiнедi 1.Эз жанынан шыгарган тел елецдер^ 2.Еаклия немесе (Абайдыц кара сездер^ З.Эзге тiлдерден аударган елецдерi. ТАЛЦАЛАУ
Абайдыц 176 дан астам елецдер жиындысы бар. Одан баска 45 кара сезi (Гаклия), 3 Yлкен поэмасы бар. Абайдыц елецдерi тYрлi такырыптарды козгаган, солардыц iшiнде журтка эйгiлi танылган терт мезгiлге арналган «Табигат лирикасы» елецдерi. Оку бшм жайында, махаббат жайында, би-болыстар жайында, енер жайында тагы да баска
TaKbipbinTapgbi KeRiHeH KaMTbiraH. AöaMgbiR eR e3iHe yHaraHH eneR-aH, KyM mbip;ay öonraH, ceöeöi 1897 «binbi «a3raH eneRi öap: «KynaKTaH Kipin öoMgbi anap» ^ynaKTaH Kipin, öoMgbi anap ®a;cH 3H MeH Tairi KyM. KeRinre Typni oh canap, 0Hgi cyMceR, MeHme cyM. ^yHHe oMgaH mbiragbi, 03iMgi e3iM ^MHTun, KeRiniM aHgi yragbi, ^yperiM öoMgbi «binbiTbin. ARcaraH menge cy Tanca, Eac KOHMaH Ma öacTayra? Eipey TypTce, a ;a;ca, EoM TOKTaMac «acKayra. Eip KyMri3in, cyMri3in, EcKi eMipgi Tipri3ep. 0Mip tohhh Kuri3in, ^OKTbi öap KHn «ypri3ep. ^OPMTMH^M
Och eneHHiR e3iHeH-aKaKHHHHR aHre gereH K¥MapnbirbiH HHTacHH eTe «orapbi geRreMge eKeHiH TyciHceK öonagbi. A;HHgH öip Gyn eneR canacbrnga eMec öapnbi; ageöu canaga ynKeH öenecTepgi GarbrngbipraH geceK TeKKe aMTnaraHbiMbB öonap. Erep ceH AöaMgbi GinMeKmi öoncaR, MyxTapra «yriH gen öoc;a aMTnaraH, aMrini «a3ymbi AöaMgbiR öapnbi; GacTaH KemipreHgepiH ;ara3 GeTiHe TycipreH MiHe, och MyxTap 0ye3oB öonagH. ^a3a;THH TapuxHHga ocbiHgaM KeMeRrep arapTymHnap öapHHa öi3 Ma;TaHHn Ta, Map;aMbm Ta «ypy aögeH «apacagbi. AöaM gereHge öyKin aneM TaHHgbi geyiM ge mbrngbiKKa aögeH «apacbiMgbi, ceöeöi GyHgaM a3aMairap ;a3ipri KyHge «ui Ke3gece GepMeMgi. AöaMgbiR e3i Ke3geH KeTKeHMeH, KangbipraH Mypanapbi KeRinge MaRri ca;TanMa;!!
naüdanaHbimaH 9de6uemmep mi3iMi
1. AöaM Энцнкnoпegнa 1995«.
2. 0ye3oB M.O. AöaM ^HaHöaeB (Ma;ananap MeH 3epTTeynep).
3. AöaM,1967; AöaM TarnHMH (ageöu - chh Ma;ananap MeH 3epTTeynep).
4. AöaM,1943; AxMeToB 3. 0;ynH;: "^a3a; ageöueTi" 10-cHHHn, 1998;
5. X. CyMiHmanueB «Ka3a; ageGueTiHiR TapuxbiR. AnMaTH 1997
6. M. MeKeMTac «AöaMTaHy TapuxbiR. AnMaTH 1995
7. M. 0ye3oB «AöaM ^HaHöaeBR. An. 1995
8. 3. AxMeToB «AöaMgbi; aKHHgbi; aneMi». An. 1995
9. M. 0ye3oB «AöaMTaHy gapicTepiHe gepeK Ke3gepiR. An. 1997
