CC BY
13ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(2)/2023, 51-56
УДК: 31.316.43
DOI: 10.52754/1694867X 2023 1(2) 6
ААЛАМДАШУУ ШАРТЫНДА КЫРГЫЗСТАНДЫКТАРДЫН ЖАРАНДЫК ИДЕНТТYYЛYГY: УЧУРДАГЫ АБАЛЫ ЖАНА БАГЫТТАРЫ
ГРАЖДАНСКАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ КЫРГЫЗСТАНЦЕВ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ: СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ И НАПРАВЛЕНИЯ
CIVIL IDENTITY OF KYRGYZSTANIS IN CONDITIONS OF GLOBALIZATION: CURRENT
STATE AND DIRECTIONS
Тажибаева Айнагул
Тажибаева Айнагул Tazhibaeva Ainagul
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет master's student, Osh State University tazhibaeva.ainagul@gmail.com
ААЛАМДАШУУ ШАРТЫНДА КЫРГЫЗСТАНДЫКТАРДЫН ЖАРАНДЫК ИДЕНТТYYЛYГY: УЧУРДАГЫ АБАЛЫ ЖАНА БАГЫТТАРЫ
Аннотация
МаанилYYЛYк. Ааламдашуу шарттарында эл аралык байланыштардын кeбeЙYYCY менен маданияттар аралык байланыштар да кебейе баштады. Бул кeрYHYш универсалдык мYнeзгe ээ жалпы баалуулуктардын, нормалардын, эрежелердин кецири жайылышына себепкер болду. Тарых, кыргыз тили, каада-салт, дин, улуттук маданият маселелери боюнча, дегеле кыргыз улутунун улуттук ац-сезимине, кeрeцгeсYнe тиешелYY бардык маселелер кайрадан жацы илимий кeз караш менен каралып, изилденYYДe. Салттуулук менен заманбаптык тYШYHYктeрдY айкалыштырган иш-чаралардын eткeрYЛYYCY, карапайым калкка жайылтылуусу жYPYп жаткан кезде тандалган тема актуалдуу болуп саналат. Андыктан, макалада мамлекетибиздин учурдагы абалына саресеп салуу менен, eнYГYYгe eбeлгe болгон Кыргыз Республикасында "Кыргыз жараны" деп аталган жарандык иденттYYЛYктY eнYктYPYYHYн Концепциясы талдалат. Ошондой эле, анын принциптери, артыкчылыктуу багыттары жана аны ишке ашыруудагы абалы, кeйгeйлeрY каралат.
Ачкыч свздвр: Кыргызстан, жарандык иденттYYЛYк, "Кыргыз жараны", мамлекет, толеранттулук, гап тилдYYЛYк, мамлекеттик тил, укук, гап TYPДYYЛYK•
ГРАЖДАНСКАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ КЫРГЫЗСТАНЦЕВ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ: СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ И НАПРАВЛЕНИЯ
Аннотация
Актуальность. В условиях глобализации, с ростом международных связей, стали увеличиваться и межкультурные связи. Это явление вызвало распространение общечеловеческих ценностей, норм и правил. История, кыргызский язык, традиции, религия, национальная культура и все вопросы, связанные с национальным сознанием и видением кыргызской нации, рассматриваются и изучаются с новой научной точки зрения. Выбранная тема актуальна, когда проводятся и распространяются на широкую сферу общества мероприятия, сочетающие традиционные и современные понятия. Поэтому, в статье обобщается современное состояние нашей страны и анализируется Концепция развития гражданской идентичности под названием «Кыргыз жараны» в Кыргызской Республике, которая способствует дальнейшему развитию. Также рассмотрены его принципы, приоритетные направления, современное состояние и проблемы его реализации.
CIVIL IDENTITY OF KYRGYZSTANIS IN CONDITIONS OF GLOBALIZATION: CURRENT STATE AND DIRECTIONS
Abstract
Relevance. In the context of globalization, with the growth of international connections, intercultural connections began to increase. This phenomenon caused the spread of universal human values, norms and rules. History, the Kyrgyz language, traditions, religion, national culture and all issues related to the national consciousness and vision of the Kyrgyz nation are examined and studied from a new scientific point of view. The chosen topic is relevant when events that combine traditional and modern concepts are held and spread to a wide area of society. Therefore, the article summarizes the current state of our country and analyzes the Concept for the development of civil identity called "Kyrgyz Zharany" in the Kyrgyz Republic, which contributes to further development. Its principles, priority directions, current state and problems of its implementation are also considered.
Ключевые слова: Кыргызстан, гражданская идентичность, «Кыргыз жараны», государство, толерантность, многоязычие, государственный язык, право, многообразие.
Keywords: Kyrgyzstan, civil identity, "Kyrgyz citizen", state, tolerance, multilingualism, state language, law, diversity.
Киришуу
Теманын актуалдуулугу: Кыргыз Республикасы эгемендYYЛYккe ээ болуп, кез карандысыз, унитардык, демократиялык ез алдынча мамлекет катары дYЙнeнYн картасынан орун алганына отуз жылдан ашты. Бул жылдар аралыгында мамлекет катары кайсы бир децгээлде eнYГYYHY кездей бара жатабызбы же тYрдYY себептердин натыйжасында артка кетип бара жатабызбы деген суроо менимче баарыбызды ойлондурууда. Ал ойго себеп болгон бир канча факторлор бар. Алсак, кYHYмдYк турмушта кездешYYЧY аймактык бeлYHYYЧYЛYк, тактап айтканда "тYндYк", "тYштYк", жада калса облустарга, райондорго, айылдарга, урууларга чейин бeлYHYYЧYЛYк, улуттарга карата мамиле, кыргыз тилинине карата мамиле сыяктуу байкалган да, байкалбаган да маселелердин топтому эртецки кец келечекке eз кедергисин тийгизип жатат. Бул кeйгeйлeрдY чечYY максатында, КРнын Перзидентинин 2020-жылдын 13-ноябрындагы "2021-2026-жылдары Кыргыз Республикасында Кыргыз жараны деп жарандардын eзYн таануусун eнYктYPYY Концепциясы" аттуу Жарлыгына кол коюлуп, кYЧYнe кирди.
Инсандын жарандык иденттYYЛYГY - бул социалдык иденттYYЛYктYн компоненттеринин бири болуп саналат жана инсандын мамлекеттик тYЗYмгe, жарандык коомдун тYЗYмдeрYнe таандыктыгы жeнYндeгY идеяларын, ошондой эле, субъекттердин жана тYЗYмдeрдYн eздeрY жeнYндe ойлорун, аларга инсан тарабынан баа берYYHY чагылдырат жана аларда калууну же алардан чыгууну тандоо укугу болуп саналат. 0з кезегинде, инсандын социалдык иденттYYЛYГY - бул инсандын коомго аралашуу тажрыйбасы жана ац-сезими, ал жеке инсандыктын ар кандай тYрлeрY менен кeрсeтYЛYШY мYмкYн [1]. Инсандын калыптануу процессинде аны менен катар социалдык иденттYYЛYктYн башка тYрлeрY калыптанат, мисалы: жынысы, жашы, этностук, тилдик, гендердик, диний, кесиптик, саясий жана башкалар [2].
Аймакта жашаган Кыргызстандын элдеринин улуттук психологиялык жашоо образы жана тарыхый шарттары бири-биринен олуттуу тYPдe айырмаланат. Бул eзгeчeлYктeрдY аныктоо YЧYн аймак калкынын этникалык курамына, тил жаатында чакан талдоо жYргYзeбYЗ.
Кыргызстанда жашаган элдердин саны, тили, дини, маданий-антропологиялык курамы, каада-салты, YPп-адаттары боюнча айырмаланат. Антропологиялык курамы боюнча республиканын калкы эки расадан турат: монголоиддик жана кавказдык. КeбYнчe кыргыз жана орус тилдеринде CYЙлeп, жазышат. Республикада коцшу мамлекеттердин гана эмес, чет мамлекеттердин да eкYЛдeрY жашайт. Мисалы, тYрктeр, еврейлер, эстондор, молдовандар, грузиндер, чехтер, ирандыктар, кYрттeр, словактар, америкалыктар, арабдар, венгрлер, албандар, француздар, кытайлар ж.б.
Кыргыздар Борбордук Азиянын тYрк тилдYY тобунун байыркы элдеринин бири катары республиканын жергиликтYY калкы болуп саналат.
1999-жылдагы эл каттоого ылайык, кыргыздар калктын басымдуу бeлYГYн - 64,9% тYЗгeн. Калкынын саны боюнча экинчи орунда eзбектер - 13,8%, орустар YЧYнчY орунда -12,5%. 2020-жылдын статистикалык маалыматтары боюнча кыргыздар - 73,7%, eзбектер -14,8%, орустар - 5,3%, дунгандар - 1,1%, уйгурлар - 0,9%, башка улуттар - 4,2% [3].
Кыргыз Республикасы ^п улуттуу мамлекет жана андагы этностор ынтымактуу eмYP CYPYШYYДe. Жарандык иденттYYЛYк - бул адамдардын ким экенин жана кандай баалуулуктарды бeлYшeрYн карап чыгуу YЧYн жалпы аракеттеги адамдарга тиешелYY нерсе.
Кеп маданияттуу коомдордогудай эле, Кыргызстанда да жарандык иденттYYЛYк тил, маданият, дин жана тарых сыяктуу ар кандай аспектилерди камтышы мYмкYн. Белгилей кетчY нерсе, Кыргызстан кеп улуттуу мамлекет, ар кандай этностордун екYлдерY, анын ичинде кыргыздар, езбектер, орустар, дунгандар жана башкалар жашайт.
Кыргыз Республикасында кыргыз тили мамлекеттик тил, ал эми орус тилине расмий тил статусу берилген [4]. Калктын ичинен кыргыздардын, езбектердин жана орустардын басымдуу кепчYЛYГY (99%дан ашыгы) ез улутунун тилин эне тили катары тааныйт. Татарлардын басымдуу белYГY (79,0%) жана тажиктер (81,2%) да ез элинин эне тилин тааныган. Ошондой эле айрым улуттардын екYЛдерY (уйгурлар, тYрктер) кыргыз же езбек тилин эне тили деп эсептешсе, татарлар менен украиндердин басымдуу белYГY орус тилин эне тили катары тандашкан. Кыргыз тилинин мамлекеттик иденттYYЛYкке бириге албай жаткандыгы кыргызстандыктардын кыргыз тилинин негизинде иденттеше албай жаткандыгын жашырууга болбойт. Демек, тилдик иденттYYЛYкте маселе жок деп айтуудан алыспыз. ЭгемендYYЛYкке ээ болгон постсоветтик бардык елкелерде мамлекеттин тили катары ошол елкенYн титулдук калкынын тили болду, бирок орус тили КМШ элдеринин ортосунда баарлашуу каражаты катары актуалдуулугун жоготкон жок. Эц негизгиси, тил -улуттун жYЗYн таанытууда эц маанилYY социомаданий факторлордун бири. МамлекеттYYЛYк тилге негизделет.
2021 -2026-жылдары Кыргыз Республикасында "Кыргыз жараны" деп жарандардын езYн таануусун енYктYPYYHYн Концепциясы 2013-2017-жылдарга Кыргыз Республикасында элдин биримдигин жана этностор аралык мамилелерди чыцдоо концепциясынын логикалык уландысы болуп саналат. Концепция Кыргыз жараны деп езYн таанууну Кыргыз Республикасынын бардык жарандарын бириктирYYчY жана элдин биримдигин бекемдеечY езYн таануу катары карайт.
Учурда Кыргызстандын тYPДYY маданий, этностук, диний салттарды карманган жарандардын жамааттарына карабастан, елкенYн эгемендYYЛYГYн жана бакубаттуулугун бекемдееге умтулган бирдиктYY коомчулук - Кыргыз жаранын калыптандырууга багытталган 2018-2040-жылдары Кыргыз Республикасын енYктYPYYHYн улуттук стратегиясы жYзеге ашырылууда.
2020-жылдагы окуялардын алкагында "Кыргыз жараны" деп езYн таанууну калыптандыруунун актуалдуулугу жогорулады. ЭзYн таануунун енYГYYCY ар бир Кыргыз жаранынын елкенYн социалдык-экономикалык жана коомдук-саясий турмушуна катышуусу YЧYн бирдей шарттарды жана мYмкYнчYЛYктердY тYЗYY жана коомдо кеп тYPДYYЛYктY сактоо жана толеранттуулукту жогорулатуу жолу менен жетишилет. Толеранттуулук жана кеп тYPДYYЛYк деелеттерYн тYШYHYY ар тYPДYY социалдык топтордун жана этностук жамааттардын ортосундагы активдYY кызматташууну, енектештYктY жана биргелешкен ишмердYYЛYктY талап кылат.
ЭзYн Кыргыз жараны деп таануу YЙ-бYле, коомчулук жана мамлекет тарабынан билим берYYHYн, маданияттын, YЙ-бYле жана коом тарабынан калыптандырылуучу инсанды тарбиялоонун жана енYктYPYYHYн белYГY болууга тийиш. Ошону менен бирге Кыргыз Республикасында мамлекеттик тил жарандарды бириктирYYHY камсыздоочу негизги ебелге болуусу зарыл.
Кыргыз жараны деп eзYн таанууну eнYктYPYY концепциясынын дeeлeттeрYн жайылтууда жана кeп тYPДYYЛYктY сактоодо мамлекеттик жана муниципалдык башкаруу органдарына eзгeчe роль таандык, алар бекитилген конституциялык ченемдерди ишке ашырууну жана ар бир жарандын керектeeлeрYн урматтоону камсыз кылууга чакырылат [5].
Концепцияда абдан маанилYY болуп саналган Кыргыз Республикасынын жарандарынын этностук, диний, социалдык жана аймактык таандыктыгына карабастан, тец укуктуулугун кепилдee менен басмырлоого жол бербee маселеси каралат. Ошондой эле, Кыргыз жараны деп eзYн таанууну eнYктYPYY жана илгерилетYY YЧYн жагымдуу чeйрe тYЗYY максатын кeздeйт.
Концепциянын артыкчылыктуу багыттары тeмeнкYлeр:
1. Кыргыз жараны деп eзYн таанууну ац-сезимдYY тYШYHYYHY калыптандыруу.
2. Кыргызстан элинин биримдигин чыцдоо, толеранттуулукту жогорулатуу жана адп тYPДYYЛYк дeeлeттeрYн урматтоону сактоо.
3. Мамлекеттик тилди eнYктYPYY, ^п тилдYYЛYктY сактоо жана eнYктYPYY.
4. Башкаруу жана чечим кабыл алуу процесстерине катышууга бирдей шарттарды тYЗYY.
5. Саясий институттарга жана мамлекеттик бийлик органдарына карата ишенимди жогорулатуу [5].
Кыргызстандын абалындагы маданий, социалдык кризистин башкы себеби катары ааламдашуу шартын айтууга болот. Жогоруда белгиленгендей, Кыргызстан эгемендикти алгандан кийин эле маданий, социалдык, экономикалык, саясий eзгeрYYлeр ааламдашуунун таасири менен жолго тYшe баштады. Демек, маданияттардын аралашуусу келип чыкты. Ар бир коомчулук YЧYн мындай маданий байланыштар оц жана терс таасирин тийгизет. Бир жактан алар маданияттардын eз ара байышына, элдердин жакындашына кeмeктeшсe, башка жактан алып караганда eзYHYн маданий бeтeнчeлYГYн жоготуп алуу боюнча коркунучту жогорулатат.
Кыргыз коому YЧYн ааламдашуу процесси eтe оор болуп жатат. Кыргызстандын тарыхый жолунда кыргыз коомунун ааламдашуу процессине кирYYCY экономикалык, социалдык, саясий жана маданий жактан eтe курч мYнeздY жаратты. Трансформацияланып жаткан кыргыз коому совет доорунун бYTYШY менен жалпы коом да, инсандар да eздeрYHYн образдарын жана социалдык-маданий багыттарын жоготушту. Кыргыз коомундагы модернизациянын азыркы баскычы ар TYPДYY социалдык жагдайлар YЧYн кризистик ац-сезимди жана чектен чыккан (деструктивдик) жYPYш-турушту жаратты. Бул абал кыргыз элинин улуттук жYЗYнe дагы кYчтYY таасирин тийгизип жатат.
Андыктан, улуттук маданият маселелери боюнча анын ичинде тарых, тил, каада-салт, дин ж.б. дегеле кыргыз улутунун улуттук ац-сезимине, туюмуна тиешелYY маселелер кайрадан илимий ^з караш менен каралышы кажет. Ошондой эле, Кыргызстандагы этностук топторду кыргызстандыктар катары TYШYHYП, бири-биринин тилин, динин, маданиятын сыйлоо менен бирге кыргыз элинин тилин, динин жана маданиятын eздeштYPYY зарыл. Жарандык eзгeчeлYктY жана кeп TYPДYYЛYKTY урматтоону кубаттаган билим берYY системасын eнYктYPYY керек. Жарандык билим жана маданий кeп TYPДYYЛYK билими бирдиктYY иденттYYЛYккe жетишYYДe негизги ролду ойной алат [6; 7].
Кыргызстандын Экмету этностор аралык ынтымакка кемектешуучу саясатты иштеп чыгып, ишке ашырса максатка ылайыктуу болот. Бул азчылыктардын укуктарын коргоону, маданиятты сыйлоону жана бардык жарандардын мыйзам алдында тецдигин камсыз кылууну камтыйт.
Жыйынтыктап айтканда, ааламдашуу шартында Кыргызстан учун улуттук иденттуулук маселеси актуалдуу болуп баратат. Бирдиктуу улуттук езгечелукту енуктуруу жана маданий кеп турдуулукту урматтоо коом жана мамлекет учун артыкчылыктуу багыт болушу керек. Бул елкеде туруктуулукту, тынчтыкты жана бакубатчылыкты камсыз кылуунун бирден-бир жолу. Эц негизгиси, "Кыргыз жараны", "Кыргызстандык" аттуу жарандык иденттуулуктун баалуулуктарын сактоо менен мамлекеттик идеологияны негиздеп чыгуу мезгил талабы болуп саналат.
Колдонулган адабияттар
1. Егоров О.Е. Гражданская идентичность в условиях современной глобализации. -Москва, 2015.
2. Формирование гражданской идентичности личности в рамках образовательного процесса современной школы. М., 2020.
3. Кыргызстан. Кыскача статистикалык маалымдамасы. Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети. Б., 2020. - 15-бет.
4. О государственном языке Киргизской ССР [Текст]: закон КиргССР1989 г. №2219-Х1 // Сов. Киргизия.- 1989.- 29 сент.].
5. КРнын Перзидентинин 2020-жылдын 13-ноябрындагы "2021-2026-жылдары Кыргыз Республикасында Кыргыз жараны деп жарандардын езун таануусун енуктуруу Концепциясы".
6. Хан, С. У. (2023). Контекст глобализации: человек - главный социальный смысл общества. Вестник Ошского государственного университета. Медицина, 1(1), 39-47. URL: https://journal.oshsu.kg/index.php/medicine/article/view/596.
7. Акматалиев, А., Камбарова, Н., & Карабаева, С. (2022). Социальный кризис -необходимое условие для формирования новых элементов. Вестник Ошского государственного университета, (2), 108-118. https://doi.org/10.52754/16947452 2022 2 108. EDN: WXHKWL.
