CC BY
6SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
АКЫН ЭР1 КОМПОЗИТОР - АБАЙ К¥НАНБАЙ¥ЛЫ
Тургынай Абдурашид кызы Рахматуллаева
Шыршык мемлекеггiк педагогика университет! Бастауыш бiлiм багытыныц
2-курс студентi
Гылыми жетекшг: Жандос Абдазимович Байзаков
АННОТАЦИЯ
Макала казактыц бас акыны атанган Абай Кунанбайулыныц eMipi, эдебиетке CYйiспеншiлiгiмен ецген ерекше туындылары, кара сeздерi мен композиторлык кызмет жайында болмак.
Кiлттi сездер: юлиан, аксуйектер, саяси куFын-CYргш, композитор, элеуметлк ой.
ABSTRACT
The article will be about the life of Abai Kunanbayuly, who became the main poet of Kazakhstan, his unique works, black words and composition activity, which he overcame with his love for literature.
Key words: Julian, aristocracy, political repression, composer, social thought.
Эдеби тшнщ непзш калаушы Абай Кунанбайулы 1845 жылы дуниеге келген. Бiрак, казактыц бас акыныныц туган кYнi эр деректерде эртYрлi берiледi. Оныц туган куш юлиан кунтебеш бойынша 29 шшде болса, григориан кYнтiзбесi бойынша 10 тамыз деп кeрсетiлген. Абайдыц шын есiмi -Ибраhим, бiрак эжес Зере еркелетiп Абай деп атап кеткен. Абай Шыгыс Казакстан облысы, Абай ауданында Шыцгыс тауыныц баурайында дYниеге келдi. Ол Шыцгыс тауын жайлаган атакты Тобыкты руынан Ыргызбайдан тараган. Экесiнiц есiмi Кунанбай, атасы Эскембай, аргы атасы Ыргызбай. Кунанбай ез заманында атакты, беделдi аксYЙектердщ бiрi болды. Абайдыц анасыныц есiмi ¥лжан, ал эжесi Зере. Абай ауыл молдасыныц колында окып жYрiп, кiшкентай кезiнен-ак зеректiгiмен кезге тYседi. Кейiн ол Семей каласында 3 жылдык медресе тэрбиесiн алады.
Балалык шакта Yйде ауыл молдасынан басталган тэрбие Семейдегi Ахмет-Риза молданыц медресесiнде жалгасты. Онда араб, парсы жэне баска шыгыс тiлдерi окытылды. Сонымен катар, Абай орыс мектебше де барды. Бес жылдык оку аякталарда ол елец жазуды бастайды. 13 жасынан бастап экесi Кунанбай Абайды окудан шыгарып алып, ел баскару iсiне баулиды. 28 жасында Абай ел iсiне араласудан бас тартып, eзiн тэрбиелеп, Fылым-бiлiммен айналысады. Бiрак,
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
ол тек 40 жасынан бастап ересектерге арналган алгашкы eлецдерiн жаза бастайды. Абай Yfflffl мацызды окига саяси кугын^ргшге ^шырап, жер аударылып келген Е.П.Михаэлис, Н.Долгополов, С.Гросспен араласу болды.
Ол Тарту каласына жер аударылып, кейiннен Семейге ауыстырылган статистика баскармасында ж^мыс ютейтш Михаэлиспен танысып, дос болды. Михаэлистщ гылыми агартушылык кызмет тiкелей Казакстанмен байла-ныста болган. Абай мен Михаэлистын, таныстыгы Семейдiц когамдык кiтапханасынан басталды. Олар, сол сэттен бастап бiрнеше жыл катарынан тыгыз араласты.
Абайдын дYниетанымын калыптастыруга шыгыс акындары мен галымдары ыкпал еттi. Ол гуманистш идея ^станган Фирдоуси, Элiшер Навои, Низами, Физули, Ибн Сина сиякты галымдардын, сондай-ак ресейлiк классиктердiн шыгармаларын жэне т^тастай еуропалык эдебиеттердi кеп окыды. Ол Крылов, Лермонтов, Пушкин, Гёте жэне Байроннын шыгармаларын казак тшне аударган.
Абай К¥нанбаев казактар арасында орыс жэне еуропалык мэдениеттщ таралуына Yлес косты. Ол бiраз уакыт бойы ел билеу юше араласып, Коныр Кекше дейтiн елге болыс болды. Кенес одагы эдеби сыншыларынын пiкiрiнше, Абай ез руынын кейбiр эдет-г^рыптарын эжуалап, «эйелдердi к^лдыкка тарту мэселесше» катысты сез сейлеп, карсы шыкты. Ол «элеуметлк з^лымдык пен надандыкка карсы» болды. Абай елен жазуды 10 жасында «Юм екен деп келш ем тYЙе куган...» туындысынан бастаган. Ол казак поэзиясына мYлдем жана форма енпзген жанашыл акын. Онын «Кек-тем» (1890), «Жаз» (1886), «^з» (1889), «Кыс» (1888) атты жылдын терт мезгшне арналган eлендерi бар. Ал «Масг^т» (1887) жэне «Эзiмнiн энгiмесi» поэмаларынын сюжетi шыгыс классикалык эдебиетiнiн мотивтерше негiз-делген. Ол казак eлендерiне жана кыр, елендер мен поэтикалык формалар енгiздi. Абай 170-тен астам елен, 56 аударма мен «Кара сездер» жэне поэмалар жазды.
Абай тек акын емес, сондай-ак композитор да болды. Онын бYгiнгi танда кепшшкке танымал жиырмадан астам эуендi к^рды. Абайдын «Кeзiмнiн карасы» eленiне музыка косылып, танымал халыктык эн болды.
Абайдын ен танымал туындысы - 45 кыска энгiмелерден немесе фило-софиялык трактаттан т^ратын «Кара сездерЬ). Б^л прозалык поэмада тарих, педагогика, моральдык жэне этникалык казактардын мэселелерi кeтередi. Абай «Кара сeздерiн» 1890 жылы 45 жасында жазды 8 жылда жазып бiтiр-ген. Сол себептще 45 кара сез жазган. Олар элемнщ кептеген тiлдерiне аударылган, олардын арасында орыс, кытай, француз жэне баскалары.
Абай эйгiлi кара сездершде шыгарманын ажарына назар аударып кана коймай, онын терендiгiне, логикалык мэнше зер салган. Хакiмнiн гуманистiк, агартушылык, элеуметлк ойы дiн туралы пiкiрлерiмен бiрiгiп, тугас казак
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
халкыныц философиялык тужырымдамасын курайды. Абайдыц кара сeздерiн сыншылдык, ойшылдык, кeбiне адамгершiлiк мэселесiне арна^ан eсиет деу-ге болады. Бэрiнiц жалпы тYЙiнi - адам болу.
Бiрiншi кара сeзiнде. Эз eмiр жолын айтып, iстеген iстеиiнiц баянсыз екендтн, орта жаска келгенше eмiрде нендей жаFдайлардыц кeргенi жайлы айткан. Эз заманында Fылым мен бiлiмге кызы^ып, YЙренетiн адамдардыц аздыFын атап eткен. Казак халкыныц тек мал баFу мен шектелiп калFанына iшi ашы^ан. Корытындылай келе ойна келген нэрселердi каFазFа жазып, ак каFазбен кара сияны ермек кылуды жeн ^редг "Юм де кiм iшiнен кереки сeз тапса, жазып алсын не окысын, керегi жок десе eз сeзiм eзiмдiкi дедiмде, акыры осыпан байладым, ендi мунан баска ешбiр жумысым жок" деп ойын тYЙiндейдi. Акын eз eмiрiнiц, жалпы казак елшщ кемшiлiк тустарын айкын-дап жазады. Казак халкыныц бойындагы жаман касиеттердi жiпке тiзiп, ол касиеттерден eздерiн аулак устауды eсиет етедi.
Акын кара сeздерiнде казак жастарын адамгершшкке, оку бiлiмге, жак-сы касиеттерге тэрбиелеуге, eмiрде жаксымен жаманды ажырата бiлудi кeздейдi. ¥рпакка тэрбие беру, бшмге умтылу 7-кара сeзiнде келтiрiлген. Адам баласыныц 2 мiнезбен дYниеге келYi, оныц бiрi тэн азыFы жесем шсем, уйктасам жеп жYPYi. Ал екiншiсi жан азыFы, бiлсем YЙренсем, окысам дейдi екен. Кашанда жан азыFы, тэн азыFынан артык екен. Солай Абай атамыз казак елш камын ойлап, урпакка тэрбие берYдi, бiлiмге умтылуды, окып iзденiп YЙренYдi насихаттайды. Кара сeздердiц кай-касысын окысак та терец оЙFа батып, eмiрде eз орнымызды таба бiлуге кYш жiгер аламыз. Абай атамыздыц халкына деген жан ашыFырлыFын байкауымызFа болады.
31-кара сeзде eмiрде eз жолымызды тауып кемел адам болып шыFуFа eз пайдасын тигiзетiн 4 тYрлi кереметтей касиетке ие болуымыз керек екендт айтылады. Оныц бiрiншiсi: кeкiрегi байлаулы берiк болмак керек адам eз ой пiкiрi, сeзiнде нык тура бiлуi, баскалардыц сeзiне ереп кетпеу керектт айтылFан. Ал мундай адамдар eз eмiр жолын таба алмай, eзiн эр нэрсеге эурелете бередг Бул мiнез аркасында eздiгiмiздi жоFалтып аларымыз сeзсiз. Екiншiсi не юпген, не кeрген нэрседен Fибратлану керек, кeцiлденiп, тушынып, ынтамен уFыну. Мунда eмiрде кeрген жаксыдан да жаманнанда кeргенiмiзден eзiмiзге Yлi e^re алып кeцiлiмiзге тYЙiп коюымыз керек екен. Yшiншi сол кeргенiмiздi ала бшген тэрбиенi бiрнеше уакыт бойы кайталап, уFыну кeцiлiмiзге бекiтiп алуымыз кажет екен.
Тeртiншi, ой кеселдерт шалдыкпау. Ой кеселдерi, уайымсыз бол-мауымыз. Уайымсыз адам еш нэрсеге ^щл бeлмейдi, мундай адамдпр eзi турып eзгегеде Yлкен зиянын тигiзедi. Са^ырттыкка салынбауымыз, ойын - кYлкiге тунып
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
кетпеуiмiз керек, мунын аркасында eмiрге женiл карау келш шыгады, eмiр тек ейын ^люден турмайды. Не болмаса бiр кайгыга салынып кетпеу керек. Кайгыга салынсак eмiрдiн кызыгын кере алмаймыз, шYкiршiлiк етуден токтаймыз. Баскаларды кiнэлэп, айналамыздагы адамдарга ез тэсi-рiмiздi eткiземiз, отбасымыз, достарымызды уайымга саламыз. Сабыр етудi умытамыз, кудрет шексiз алла тагалам сабырлы пендесiн жаксы кeредi. Бул касиеттердiн барлыгы бiр адам бойында табылса кемелдене тYсерi сeзсiз. Адам баласына тэн мiнез, кулыкка ие болар едш. Балаларды жастайынан осы касиеттерге тэрбиелеу керек. Сонда болашак урпакка зор Yмiтпенен карай аламыз.
Абай атамыз болашак урпагына Yлкен Yмiтпен караган, жастарды кeзi ашык, кeкiрегi ояу болып тэрбиелеудi кездейдг Бул кара сeзi ар адам Yшiн сонын iшiнде бiлiмге умтылушы жастар Yшiн ете кунды жэне багалы болып есептеледi.
Атамыз дуниеге келген сон нагыз адам болып eмiр CYPУдi де насихаттаган. 17-кара сeзiнде, адам баласынын бойында болатын, eзiне кYш сыйлап алга карай жетелейтш кайрат, акыл жYрек диалогынан тирады. Кайрат, акыл, жYрек Yшеуi адам Yшiн eздерiнiн аткаратын кызметш, пайдасын, айта отырып бэсекелеседi. Эр кайсысы да eздерiн ен маныздысы мен деп таласып, гылымды тeрешi етiп койады. Гылым Yшеуiнiнде жаксы да жаман касиеттерш айта отырып, оларды сынайды. Барлыгын айтып болган сон сонында, Yшеуiн басынды кос жэне жYрекке билет деп Yкiм шыгарады. Егер Yшеуi бiрiккен жагдайда, жYректiн еш жамандыкты ойламайтыны, адамды жаксылыккы жетелейтiнi айкын кeрсетiлген. Сол себепт эр кашан жYрегiмiздi юрлетпей таза устай бiлуiмiз керек. Жаксымен жамандык катар демекшi, кайратымызда да жаксылык жолында жумсасак, ел мактанардай адам болып шыгарымыз сeзсiз. Ал акылымызда Алланы тану жолында жумсасак екi дYниенiн рахатына беленер едж. Осы Yшеуi бiздiн бойымызда табылса нагыз адам болып есептелер едг
Иа, Абай атамыздын бул кара сездершен алатын акыл ойымыз ете кеп. Бiздерге eмiр жайлы ойлауга, ез eзiмiздi танып, бiлiмдi iлiмдi болып алга карай умтылуга ез септтн тигiзедi.
Корыта айтканда Абай атамыздын кара сeздi жазудагы бар максаты, ол келешек урпактын жаксы мен жаманды айыра бiлгенiн калады. Онын адамгершiлiкке баулыган, тэрбиеге непзделген кара сeздерi аркылы рухани азык алдык, адамдык сипатта бой тYзеуге тырыстык. Жас шыбыктын, биiк агаш болып жан жагына кисаймай есу Yшiн оган шыбык кезiнен жаксы ^лм керек. Адам баласында дэл солай жас сэби шагынан тэрбиелеу керек деп санаган. Адам баласы тек енбек ету, бiлiм мен оку iздену аркылы ез юш алга карай жYргiзе алады.
Алган бiлiмдерiмiздi тек eзiмiздiн кара басымызды ойлап емес, халкымызга кызмет ету Yшiн жумсасак, Абай атамыздын Yмiтiн актаган боламыз. Ел iшiнде
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
мына бiр сeздi кeп естимiз "Заман eзгередi, адам eзгередi"-деп жатады. Ал Абайдыц кара сeздерi eз дэуiрiнде, eз заманындаFы окиFаларды алып кeрсеткенiн кeремiз. Алайда сол жазылFан кара сeздердi, мэнш тYсiне окысак, бiздiц казiргi заманымы^а нак айтылFан сeз, ой пшр сын деп дэл айтуFа болады.
Пайдаланган здебиеттер Ti3iMi:
1. аЬагкг акпараттык порталы
2. madenimura.kz (колжетпейтш сiлтеме)
3. adebiet.kz(колжетпейтiн сiлтеме) эдеби элем порталы
4. Биекенов К., Садырова М. Элеуметтанудыц тYсiндiрме сeздiгi. — Алматы: Сeздiк-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
5. Жетюу. Энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3
6. Абай. Энциклопедия. - Алматы: «Казак энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, «Атамура» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
7. www.nklibrary.kz МураFатталFан 8 желтоксанныц 2011 жылы.
8. Есiм F. Абай жэне Пушкин // СолтYCтiк Казакстан. - 2006. - 9 тамыз. - 4 б.
9. Республикалык коFамдык-саяси кYнделiктi газет(колжетпейтiн сштеме)
10. Мухтар Эуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамура» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8
