Научная статья на тему 'ҲАҚ ҚУЛИ УБАЙДИЙ'

ҲАҚ ҚУЛИ УБАЙДИЙ Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Interpretation and researches
Область наук

Аннотация научной статьи по химическим наукам, автор научной работы — Жамолиддин Абдуллаев

Мумтоз ўзбек адабиёти ўзининг ранг-баранглиги ва бадиий камолоти билан жаҳон маданий бойлигининг муҳим бир қисми бўлиб, жумладан, туркий халқлар тарихий тараққиёти давомида кўпгина истеъдодли ижодкорларни етиштириб берган. Убайдий ҳам ўша эл фарзанди бўлиб, она тилидан ташқари араб ва форс тилларида бемалол ижод қила оладиган истеъдод соҳибларидан бири эди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҲАҚ ҚУЛИ УБАЙДИЙ»

ХДК КУЛИ УБАЙДИЙ

Жамолиддин АБДУЛЛАЕВ

УзЖОКУ Узбек тили ва адабиёт кафедраси катта укитувчиси

Аннотация. Мумтоз узбек адабиёти узининг ранг-баранглиги ва бадиий камолоти билан жахон маданий бойлигининг мухим бир кисми булиб, жумладан, туркий халклар тарихий тараккиёти давомида купгина истеъдодли ижодкорларни етиштириб берган. Убайдий хам уша эл фарзанди булиб, она тилидан ташкари араб ва форс тилларида бемалол ижод кила оладиган истеъдод сохибларидан бири эди.

XVI аср узбек адабиёти тарихида узига хос тараккиёт йули хамда боскичларига эга булган бой давр булди. Бу даврдаги илгор ва пешкадам каламкашлар узларигача мавжуд булган, биринчи навбатда Навоий ижодига хос анъаналарни давом эттирган холда, замон ва давр эхтиёжларини хам хисобга олиб, хилма-хил шаклдаги жуда куплаб асарларни ижод килишга муяссар булдилар8.

Адабиётшунос М.Мирзаахмедова эътироф этганидек, "XVI аср маданий хаётини айрим тарихчилар тушкунликка юз тутган давр деб талкин этадилар, аммо бу давр тарих асарлари, тазкираларини синчиклаб урганиш натижасида юкоридаги фикр бир мунча тугри эмаслиги аникланди"9.

Туркистон маданий ва адабий хаёти тарихида сезиларли из колдирган, XVI асрда яшаб ижод этган анашундай шоирлардан бири Убайдий эди. Унинг тулик номини тарихчилар Убайдуллохон ибн Махмуд Султон ибн Будог Султон ибн Абулхайрхон деб кайд этганлар10. Абулхайрхоннинг Будог Султон номли угли булиб, ундан икки фарзанд дунёга келган. Биринчиси - Мухаммад Шайбонийхон, иккинчиси эса Махмудхон эди. Дашти кипчокда тугилган Махмудхон (х. 858- м. 1452) бобоси Абулхайрхон кулида тарбия топган11. Кейинчалик у акаси Мухаммад Шайбонийхон изидан бориб, тожу тахт учун олиб борилган бир канча жангларда фаол катнашган. Мовароуннахр 1501 йил шайбонийлар кулига утгач, унга Бухорони бошкариш топширилади12.

Убайдуллохон ана шу Султоннинг фарзанди булиб, 1487 йилда (х. 892.) таваллуд топган. Тарихий ва илмий манбаларда унинг тугилиши ва вафоти санаси кайд килинган холда, лекин тугилган жойи тугрисида маълумот жуда кам. Биз бу масала билан махсус шугулланиб, Хоразм заминида

8 Абдуллаев М. Убайдий хаёти ва адабий фаолияти. Тошкент; 2000, 10-бет.

9 Мирзаахмедова М. Хожа. Тошкент; Фан, 1975, 16-бет.

10 Мирзо Хайдар. Тарихи Рашидий. УзФА ШИ кулёзмаси, Инв. № 4538, 94-а варак.

11 Абдуллох ибн Мухаммад Али. Тарихи Шайбонийхон. УзФА ШИ кулёзмаси, Инв. № 1505, 45-б варак

12 Уша китоб, 46 б-варак.

Убайдийнинг Вазир шахри якинидаги Ямани Тирсак мавзеида тугилганлигини аникладик. Бу тугрида Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти кулёзмалар фондидаги кулёзмалардан бирида «Убайдуллохон 892 х. (1486 -1487) санада Вазир шахри этагидаги Ямани Тирсак мавзеида дунёга келди», - деб ёзилган. Бунга сабаб эса Шайбонийхоннинг 880-900 х. йилларда Хоразмни эгаллаш учун килган харбий юришлари эди. Шу сафарларда унинг укаси Махмуд Султон хам унга хамрох булган.Бундай юришларда одатда шайбоний султонлари билан оила аъзолари бирга хамсафар булишган.

Убайдуллохон таваллуд топганда, отаси Махмуд Султон пири ва устоди Носириддин Убайдуллох Хожа Ахрорга чакалокка ном куйиб беришни илтимос килади. Хожа унга илтифот килиб, уз номларини (Убайдуллох) берган. Ёлгиз фарзанд Убайдуллохоннинг ёшлик йиллари купрок Бухорода утган.У бошига кийинчилик ва ташвишлар тушган чогларнинг бирида бу тугрида шундай дейди:

Эл, куплукни кузга нега илгайсиз, Ёлгиз кишидин уам нега кесилгайсиз. Ёлгиз деб они кесилгайсиз ондинким, Ёлгизнинг эрур ёри Худо, билгайсиз.13

Бу туртликда унинг ёлгиз фарзанд булганлигига ишорат бор. Шунинг учун хам ёлгиз фарзанд тарбиясига Махмуд Султон алохида эътибор беради. У уз даврининг энг етук пиру олимларидан таълим ва тарбия олиб усада, араб ва форс тилларини, шеър ёзиш даражасида, мукаммал узлаштирган.

Убайдий хакида Мирзо Х,айдар узининг «Тарихи Рашидий» асарида унинг илм-фанда етишган камолотини таърифлаб шундай деган эди: «У ёшлигидан барча фазилатлар билан безанган. Шу боис хам у 7 хил хусни хатда калам юритар, айникса,

насх хатини хаммадан яхши ёзарди. «Каломуллох»дан бир нусха кучириб, Хдрамайни Шарифайн (Макка ва Мадина)га жунатган эди. Мусика илмида ва ашулада мохир эди". 14 Шунга якин ёки ухшаш фикрлар бошка тарихий, илмий адабиётларда хам мавжуддирки, булар Убайдийнинг илм-фан ва маънавиятда катта ютукларга эриша олганлигидан гувохлик беради. Масалан, «Бахр ул-асрор» да «хони саодат нишон» Убайдуллахон фаннинг бир канча тармокларида хайратланарли натижаларга сохиб булганлиги таъкидланган. 15 «Нафоис ул-маосир» да эса

13 Убайдий девони. УзФА ШИ кулёзмаси, инв. № 8931, 529-бет.

14 Мирзо Х,айдар. Тарихи Рашидий. УзФА ШИ кулёзмаси, Инв. № 1430, 159-б варак.

15 Мухаммад ибн Вали. Бахрул асрор. УзФА ШИ кулёзмаси, инв. № 1375, 132-б варак.

куйидагиларни укиймиз: «Илми хадисда Убайдуллахон хазрати Хожа Муллойи Исфахонийнинг шогирдидир ва фикхда Мавлоно Махмуд Азизоннинг шогирдиким, Мовароуннахрда уламоларнинг машхурларидан турур. Илми кироатни Мавлоно Ёрмухаммад Корининг хизматларида утказган. Ул фанда (Тажвид илми - Ж.А.) бир таълиф кургиздиким, тамоми кориларнинг тилини хатодин саклар эрди. Муаммони яхши билур эрди». 16

Убайдуллохон Куръони Каримга булган мехр-мухаббати ва кизикишини унинг ёшликдаёк Куръонни ёд олгани, унинг кироатини тажвид услубига мувофик мукаммал узлаштиргани ёки «Каломуллох»ни насх хатида уз кулида кучириб, Макка ва Мадинага юборганлигидан ташкари, Куръонга туркий тилда тафсир ёзганлигидан хам билиш мумкин. Хасанхожа Нисорий бу тугрида бундай дейди: "Фазилатларининг энг яхши курсаткичларидан бири - у (Убайдий-Ж.А.)Куръон мутолаа ва кироатини осонлаштириш учун туркий тилда ёзган Куръон тафсириким, далиллари суяниладиган асосда битилган..."17

Убайдуллохон фикх илмида хам бир рисола таълиф килганки, у «фойдалар конидир», деб таърифланган. Убайдийнинг кироат, тафсир, фикх ёки диннинг бошка масалаларига багишланган рисолалари хозиргача топилгани йук. Аммо юкоридаги маълумотлар Убайдийнинг диний илмлар билан чукур машгул булганлигини курсатиш билан бирга, унинг бадиий ижодининг дин ва тасаввуф таълимоти билан канчалик богланганини аниклаш нуктаи назаридан хам алохида ахамиятга моликдир.

У 1504 йилда катта амакиси Суюнчакхон Султоннинг кизига уйланади. Шу йилнинг охирларида эса унинг отаси Махмуд Султон, номаълум сабабларга кура, Кундузга хоким этиб тайинланади ва уша жойда вафот этади. Шайбонийхон ёлгиз укасининг жасадини Самаркандга келтириб дафн этгач, 18 ёшли меросхур угли Убайдуллохонни Бухоро тахтига хукмдор этиб тайинлайди. Унинг тахтга чикишига купчилик илм-фан ва адабиёт намояндалари катта умид ва хурсандчилик билан карашдики, буни уша давр тарихчиси Мир Мухаммад Муншийнинг шу вокеа муносабати билан ёзган тарихидан хам илгаш кийин эмас:

Абулгози Убайдулло Бауодирхони динпарвар, Биуамдуллоу-ки, шуд жояш фарози маснади хони. Муъини дини Пайгамбар шуду гардид таърихаш, "Муъиниддин Убайдулло ибн Махмуд Шайбоний ".18

16 Нафоис ул-маосир. УзФА ШИ кулёзмаси инв. № 878, 104-б варак.

17 Хасанхужа Нисорий. Музаккири Ахбоб. - Тошкент; 1993, 27-бет.

18 Уша китоб. 219-бет.

«Тарихи Рашидий» асари муаллифи Мирзо Хдйдар Убайдуллохоннинг тахтда утирган замонини куйидагича таърифлайди: «У (Убайдуллохон) хамма яхши хислатларни узида мужассамлаштирган подшох эрди... У хизмат килиб турган Бухоро халкининг яхши ва фозиллиги, фаровонлиги жихатидан Хиротни ва Хусайн Мирзо замонини эслатади".19

Убайдуллохон Бухоро тахтида утирган йили Шайбонийхон Хоразмга юриш бошлайди. У хам амакисининг ёнида иштирок этиб, Хоразмни эгаллаш учун олиб борилган жангда жасур, тадбиркор ва мохир саркарда сифатида хам танилади.

Умуман, Убайдуллохоннинг кучли харбий салохиятга эга, шижоатли саркарда эканлиги тарихий китобларда махсус кайд этилган. «Тарихи Мукимхоний»да у «Адолат шевасида ягона, жанг жабхасида багоят фарзона эди» _ дейилган. «Тарихи Шайбонийхоний», «Тарихи Рашидий», «Тарихи Рокимий», «Зубдат ул-асрор» сингари асарларда ифодаланган бир канча харбий вокеалар бу бахонинг хакконий эканлигини курсатади.20

Айтиш мумкинки, Убайдуллохон амакиси билан факат харбий юришларда эмас, балки Шайбонийхон утказган илмий, адабий йигилишларда хам бирга булиб, ундан урнак олишга интилган. Шу сабабли хам у «давр султонлари ичида фазилат ва камолотда ягона»лиги гох-гох Шайбонийхоннинг номи билан боглик тарзда тилга олинади.

Убайдуллохоннинг адолату саховати, биринчи навбатда, дин равнаки, юрт ободлиги, халк фаровонлиги, илм-фан, санъат, адабиёт ривожига ва шу соха кишиларининг так дирига жиддий эътибор килганлигида эди. Шу маънода «Музаккир ул-асхоб»даги айрим далилларга эътиборни тортиш максадга мувофикдир. Унда ёзилишича, Мавлоно Сурудий Убайдуллохоннинг вокеанависи булган. У айни пайтда жуда мохир хаттот хам булган. Иморатларга ундан утказиб китобалар битадиган киши булмаган. Туркий ва форсий тилларда куп яхши шеърлар битган. «Мансаб такозосига кура Хон (Убайдуллохон - Ж.А.) хузурига кириб тураркан. Буни куролмаган ичикоралар Хонга арз килиб, уни Хон харамига якин жойга кириб чикиши муносиб эмас, дейдилар. Шу сабабли Мавлоно иш юзасидан Хон олдига кириш пайтида куп кутиб коладиган булибди ва бу шеърни ёзиб унга етказибди. Рубоий:

Хизмат цилайин деб кечалар цолурмен, Хизматда узимни илгари солурмен. Бу турфаки, мутоб шогирдидек,

19 Мирзо Хайдар. Тарихи Рашидий. УзФА ШИ кулёзмаси, Инв. № 4538, 110-а варак.

20 Мухаммад Юсуф Мунший.Тарихи Мукимхоний. УзФА ШИ кулёзмаси инв. № 7280, 110-а варак.

Тургон сайин оллингда цийин борурмен.21

Ана шу вокеа ва шеърдан сунг Мавлоно Сурудий Хоннинг хузурига бемалол кирадиган булган экан. Убайдий дарвештаъб шох ва шоир булганлиги учун «Султонлар сухбати ва хизматига руйхушлик» бермайдиган зухд ва тарикат ахллари хам унга эътикод куйганлар, баъзи холларда бу халкнинг манфаати учун хам фойда етказган. Музкур манбада баён этилишича, Мухаммад Амин Зохид номли «Зухд макомида нодири замон» булган бир олим султонлардан факат Убайдуллахонга эътикод боглаган. Бир вакт мазкур Хон даврида саркорлар лашкар харжу харажатлари учун халкдан молу жон билан улпон ола бошлаганлар. Бу огир номакбул ишнинг олдини олиш хеч кимнинг кулидан келмай колган. Шунда Мавлоно Мухаммад Амин Зохид Убайдуллохонга арз килиб, деганки, «Бу буйрукда туртта номуносиб иш руй берган, яъни амалдорларингиз олиниши керак булган кишидан олмаяптилар ва олинмаслиги керак кишилардан эса олаяптилар, берилиши керагига бермаяптилар ва бермаслик лозим булганларга бераяптилар. Ана шундан сунг Хон нохак чикарилган (улпон) фармонини бекор килган экан. Лекин Хоннинг баъзи гумрох амалдорлари Мухаммад Зохидга душманликларини пинхона кила бошлаган, ноилож Шайх Хуросон томон сафарга чикади, аммо йулда Сурхондарё вилоятидаги Вахшивор кишлогида вафот этади.

Фахрий Хиротий Убайдуллохонни Хиротда куриб, уни «дарвеш кийимидаги шох», деб айтган экан. Убайдийнинг узи хам бу хусусда бир газалида

Дарвешман уз долима, эй банда Убайдий,

Юз шукрки, уоцони Кабоду Жом эмасмен.22

Умуман, унинг шеърлари орасида дарвешлик эътикоди билан яшашга уринганлигини курсатувчи мисралар тез-тез учрайди. Бу, албатта, бизнингча, узига хос бир ижобий ходиса. Шуни хам таъкиддаш керакки, Убайдий тасаввуфни чукур билиш, шахсий хаётида тасаввуфий хакикатларга рагбат билдириш билан кифояланиб колмасдан, диний-тасаввуфий адабиёт хазинасига узининг маълум хиссасини кушишга эриша олган шоир хамдир. У форс-тожик ва араб адабиётини билгани, арабий ва туркийгуи шоирларни йигиб, адабий мажлис ва сухбатлар утказар, бу йигинларда диний, тасаввуфий шеърият устида хам бахслар уюштирган. Бундай адабий мажлисларда узи хам иштирок этган Зайниддин Восифий ёзади: «Ул хазратнинг (Убайдий -Ж.А.) одати шу эрдики, хар куни бир шеърни уртага ташлаб, унга татаббуъ ва жавоб ёзишга шоирларни ундардилар. Дердиларки,

21 Хасанхужа Нисорий. Музаккири Ахбоб. - Тошкент; 1993, 212-бет.

22 Убайдий девони, 45-б бет.

табъни бекорга утказманглар, уни машгул килмок лозим. Сустлик табънинг бушашига сабаб булади ва зехнни утмаслаштиради".23

Убайдуллохон Бухоронинг ободонлиги ва курилишлари учун хам гайрат курсатган. Унинг «давлати айёми"да барпо булган олий иморатлардан бири Мир Араб олий мадрасасидир.

Убайдуллохон бадиий санъатларга кучли кизикиш курсатган, хатто наккош, хаттот ва мусикашунос, маърифатли бир шох ва талантли шоир сифатида таърифлаган. У маданий, илмий савияси баланд инсон, жуда махсулдор шоир булган, «Убайдий» ва «Кул Убайдий» тахаллуслари билан шеърлар ёзган. Убайдуллохон умри давомида кучининг анча кисмини сиёсий ва харбий курашларга сарфлаган булса-да, илм, адабиёт, айникса, шеърият ривожи учун хам узининг баракали улушини куша билганди.

У 1540 (945-46 х ) йилда касалликдан Бухорода вафот этади.24 Унинг васиятига мувофик Хожа Накшбандий аёк учи тарафида дафн этилади.

Ундан алохида эътибор ва ахамиятга молик асарлар бизга мерос колган. Убайдий Шарк шеъриятининг деярли барча турларида калам тебратган ижодкор. Унинг бизгача етиб келган энг атта куллиёти 1583 йилда Мир хусайн ал-Хусайний томонидан кучирилган. Бу кулёзма УзР ФА Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида 8931 раками билан сакланади. Шоирнинг яна бир сайланма девони масоил ус _ салот, хикмат, рубоий, таржеъбанд ва нома каби жанрлардан иборат булиб, хозирда Туркиядаги "Нуру усмония" кутубхонасида сакланади. Бу мажмуъани Убайдуллохон котиби, хиротлик Мухаммадали (Мир Али) котиб томонидан кучирилган деб тахмин килдик. Чунки хусни хат унинг хатига жуда ухшаш.

Убайдий туркий девонининг катга кисмини газал (310 тадан зиёд) жанридаги шеърлар ташкил килади. Шоир газалларининг етакчи мавзуи ишк. Бу анъанавий мавзуларда шеърлар айтиб, Убайдий хам Навоий шеърларидан илхомланиб, том маънода улуг шоирга издошлик килди. Ишкий дил кечинмаларини тасвирлашда Навоийдан жуда куп нарса урганди.

Убайдий газалда тил, услуб ва ифода соддалигини кулга киритиш учун халк огзаки шеърияти намуналарига хам жиддий эътибор берган.

Шоирнинг газалиётига илохий ишк ва мажозий ишк мазмунидаги газаллари аксариятни ташкил килса хам, лекин табиат манзаралари, узининг реал хис-туйгулари ифодасини топган газаллар хам мавжуд. Газалларнинг аксариятлари рамал, хажаз ва ражаз бахридаги газаллар ташкил этади.

23 Зайниддин Восифий. Бадоеъ-ул-вакоеъ. Тошкент: 1979, 46-бет.

24 Ризокулихон. Мажма ул-фусахо. УзФА ШИ кулёзмаси инв. 5048, 40-б варак.

Узбек рубоийнавислиги тараккиётига хам Убайдий узининг салмокли хиссасини кушган ва шу жанр учун белгиланган анъанавий конун-коидаларга тула-тукис амал килибгина колмасдан, уни маъно ва мазмун томонидан бойитиш, хаётга якинлаштириш, тил ва ифодада самимийликка эришиш, турмуш тажрибаларидан келиб чиккан ибратли хулосаларни шеърхон хукмига хавола этишга катга ахамият берган.

Унинг рубоийёти факат маъно ва мазмун жихатидан эмас, бадиий хусусиятлари томонидан хам бир катор узига хослик ва янгиликларга эга. Убайдий рубоийларининг фикрий таъсирчанлиги ва мукаммаллигини таъминлашга хизмат килган бадиий санъатлар хакида суз юритганда, талмих, ирсоли, масал, тазод, такрор, таносиб ва тамсил санъатларини алохида эслатиб утиш лозим. Шоирни 30 дан ортик туркий рубоийси узбек шеъриятининг хам тематик, хам поэтик томондан бойитишга хизмат килган.

Шоир шеъриятида унинг китъа жанридаги шеърлари хам узига хос ахамиятга эга. Унинг узбек тилида 30 га якин китъаси мавжуд. Шоир китъаларининг тили, ифода тарзи ва шеърий образи содда, хам хаётий ва уларнинг аксарияти 4 мисрадан иборатдир. Уларга мавзу нуктаи назаридан карайдиган булсак, шоир хаётнинг куп масалалари устида жиддий мулохаза юритганининг гувохи буламиз.

Убайдий Ахмад Яссавий ижоди анъанасининг истеъдодли давомчиси, хикмат жанрида калам тебратган шоир сифатида хам адабиётимиз тарихидан узига хос урин эгаллайди.

Унинг 1786 байтдан иборат 235 тадан зиёд хикматлари нафакат сон жихатдан, балки маъно ва мохият эътибори билан хам диккатга сазовордир. Шоир хикматларида таносиб, тазод, талмих санъатларига тез-тез мурожаат килган.

Убайдий хикматларининг тили Яссавий хикматлари тилига нисбатан бирмунча содда ва рангдор. Биз шоир хикматларидан бир кисминигина тадкик килишга эритттдик, холос. Бу хикматлар илмда махсус текширишларни такозо этади.

Убайдийдан бизгача «Гайратнома», «Шавкнома», «Сабрнома. «Омонатнома» деб аталган манзумалар хам етиб келган. Унинг номалари Хоразмий, Саид Ахмад, Юсуф Амирий номаларидан факат шакл жихатидан эмас, мазмун жихатидан хам фаркланади. Уларда ахлокий, таълимий, диний мавзуларда бахс юритилади.

Убайдий форсий тилда 160 га якин газал, 400 дан ортик, рубоийлар яратган. У форсий тилдаги ижодиётида анъанавий мавзу, тимсол ва тасвир воситаларига асосланган булса-да, анъанавийлик йуналиши ва услубида хам узининг истеъдод имкониятини намойиш кила олгандир.

Шоирнинг арабий мероси 40 га якин газал, китьа ва фардлардан иборат. Убайдий арабий шеърида гоя ва мазмуни билангина эмасгбалки поэтик тасвир воситалари билан хам узига хосдир. Унинг арабча шеърларида шарк шеъриятида кулланилган бадиий санъатларга кенг урин берилган.

Хулоса килиб айтганда, XVI асрда узбек адабиётида Захириддин Мухаммад Бобур, Мухамад Солих, Пошо Хожа, Мажлисий каби шоирлар каторида Убайдий узига хос салмокли хисса кушди. Убайдий ижодиёти юзасидан олиб бориладиган бундан кейинги тадкикотлар унинг ижоди ва ижодий услубини, асарларинцнг узига хос томонларини очиб беришда янги ютукларга эришилиши шубхасиздир.25

Уйлаймизки якин келажакда Убайдий, хеч шубхасиз, узбек адабиёти тарихида узининг муносиб уринни эгаллайди.

25 Абдуллаев М. Убайдий хаёти ва адабий фаолияти. Тошкент : 2000, 145-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.