Научная статья на тему 'АҲОЛИНИ ТУРМУШ ФАРОВОНЛИГИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР ТАҲЛИЛИ'

АҲОЛИНИ ТУРМУШ ФАРОВОНЛИГИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
13
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
турмуш даражаси / турмуш сифати / турмуш даражасини баҳолаш кўрсаткичлар / фаровонлик / аҳоли даромадлари / standard of living / quality of life / indicators of standard of living / well­being / population income

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Азизова Сайера Хамидуллаевна, Муминов Нозим Гаффарович

Мақолада турмуш даражаси, турмуш сифати каби иқтисодий категориялар чуқур таҳлил этилиб, уларга таъсир этувчи омиллар батафсил ўрганилган. турмуш даражасини баҳолаш кўрсаткичлари кўриб чиқилган. Аҳоли турмуш фаровонлигини миқдор ва сифат кўрсаткичлари тизими таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF FACTORS AFFECTING THE MARRIAGE WELL-BEING OF THE POPULATION

Economic categories such as standard of living and quality of life are deeply analyzed in the article, and the factors affecting them are studied in detail. The indicators of the standard of living were considered. The system of quantitative and qualitative indicators of the well­being of the population was analyzed.

Текст научной работы на тему «АҲОЛИНИ ТУРМУШ ФАРОВОНЛИГИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР ТАҲЛИЛИ»

Азизова Сайера Хамидуллаевна,

ALFRAGANUS UNIVERSITY катта укитувчиси

Муминов Нозим Гаффарович,

ALFRAGANUS UNIVERSITY профессори, иктисод фанлари номзоди

А^ОЛИНИ ТУРМУШ ФАРОВОНЛИГИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР ЩЛИЛИ

УДК: 330.59

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2023_ISSUE_9_8

АЗИЗОВА С.Х., МУМИНОВ Н.Г. АЦОЛИНИ ТУРМУШ ФАРОВОНЛИГИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР ТАЦЛИЛИ

Маколада турмуш даражаси, турмуш сифати каби иктисодий категориялар чукур тах,лил этилиб, уларга таъсир этувчи омиллар батафсил урганилган. Турмуш даражасини бах,олаш курсаткичлари куриб чикилган. Ах,оли турмуш фаровонлигини микдор ва сифат курсаткичлари тизими тах,лил этилган.

Таянч иборалар: турмуш даражаси, турмуш сифати, турмуш даражасини бах,олаш курсаткичлар, фаровонлик, ах,оли даромадлари.

АЗИЗОВА С.Х., МУМИНОВ Н.Г. АНАЛИЗ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА БЛАГОСОСТОЯНИЕ ЖИЗНИ НАСЕЛЕНИЯ

В статье глубоко анализируются такие экономические категории, как уровень и качество жизни, а также подробно изучаются факторы, влияющие на них. Рассмотрены показатели уровня жизни. Проанализирована система количественных и качественных показателей благосостояния населения.

Ключевые слова: уровень жизни, качество жизни, показатели уровня жизни, благосостояние, доходы населения.

AZIZOVA S.H., MUMINOV N.G. ANALYSIS OF FACTORS AFFECTING THE MARRIAGE WELL-BEING OF THE POPULATION

Economic categories such as standard of living and quality of life are deeply analyzed in the article, and the factors affecting them are studied in detail. The indicators of the standard of living were considered. The system of quantitative and qualitative indicators of the well-being of the population was analyzed.

Key words: standard of living, quality of life, indicators of standard of living, well-being, population income.

Кириш. Ахоли турмуш даражаси давлат ижтимоий-иктисодий сиёсати самарадорлигини бахолашнинг энг мухим мезонидир. Уни оши-риб бориш ижтимоий ривожланишнинг асосий максадидир. «Турмуш даражаси» тушунчаси замо-навий талкинда инсон фаолиятининг барча томон-ларига тааллукли кенг камровли тушунчадир.

Турмуш даражаси деганда, ахолининг зару-рий моддий ва номоддий неъматлар ва хизмат-лар билан таъминланганлик даражаси, уларни истеъмол килиш даражаси тушунилади. Тарихий жихатдан «турмуш сифати» концепцияси инсон хаёт фаолиятининг иктисодий параметрларини акс эттирувчи «глобал иш билан бандлик», «турмуш даражаси», «мехнат фаолияти сифати» каби кон-цепцияларнинг ривожланиши ва узаро уЙFунлашув асосида юзага келган.

Узбекистон Республикаси Президентининг Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясини амалга оширишга оид давлат дастурида1 энг катта урFу ахолининг турмуш даражасини мунтазам ошириб боришга каратилгани мазкур тадкикотларимизнинг накадар долзарблигини ифодалаши мумкин.

Тадк,ик,от методлари. Илмий маколани ёзиш жараёнида илмий тадкикотни амалга ошириш-нинг тизимли тахлил, тарихийлик ва мантикийлик, индукция ва дедукция, анализ ва синтез, киёсий ва селектив танлаб тадкик килиш, монографик тахлил ва гурухлаш усуллари кулланилган.

Илмий муаммонинг ^уйилиши. Ахоли турмуш фаровонлигига доир куплаб тадкикотлар амалга оширилган. Клименков Г.В. ва Широковских Е.Г.лар уз тадкикотларида ахолининг турмуш сифатининг таркибий кисмларини урганишган. Ушбу тарки-бий кисмлар куйидагилардир: ишлаб чикариш ва ноишлаб чикариш сохаларида яшаш даражасини ошириш; объектив ва субъектив курсаткичлар буйича ахолининг асосий кисмининг турмуш даражасини ошириш; индивидуал ва жамоа соFлиFи ва репродуктив фаолияти даражасини ошириш2.

О.А.Козлова ва М.Н.Макаровалар уз изла-нишларида ахолининг турли катламларини

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги «2022 — 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегияси туFрисида»ги ПФ-60-сон Фармони.

2 Клименков Геннадий Владимирович, Широковских Елена Геннадьевна. Повышение качества жизни населения как критерий благополучия развития субъекта Федерации // Journal of new economy. 2010. №2 (28). URL: https://cybeHeninka.ru/artide/n/povyshenie-kachestva-zhizni-naseleniya-kak-kriteriy-blagopoluchiya-razvitiya-subekta-federatsii (дата обращения: 24.02.2024).

ижтимоий-иктисодий моделларга мослашиш жараёнларини тадкик килишади. Айникса ахолининг минтакалар буйича мослашуви хисобга олиниб минтакаларнинг иктисодий, табиий, ижтимоий-маданий жихатларига алохида эъти-бор каратилган3.

Б.Г.Ильясов, Е.А.Макарова, Е.Ш.Закиева ва Э.С.Гиздатуллиналар уз тадкикотларида уй хужаликларининг даромадларини асосий компонент усулидан фойдаланган холда бир катор кушимча курсаткичларни, шу жумладан ижтимоий трансфертларни хисобга олган холда, улар-нинг асосий таркибий кисмлари буйича статистик маълумотларни мутлак ва нисбий бирликларда тахлил килиш муаммосини хал килиш йуллари куриб чиккан4.

Н.В. Горшкова, Л.А. Мытарева ва Л.В. Григорье-валар уз маколасида такдим этилаётган ижтимоий химоянинг минтакавий табакаланишини мини-маллаштириш учун барча мавжуд ижтимоий химоя чоралари хакида ягона ахборот платфор-масини яратиш каби чора-тадбирларни таклиф килишди5.

Н.Холмуродов уз илмий изланишларида мам-лакатимизда ахоли турмуш даражаси ва фаро-вонлигини оширишга каратилган кабул килинган хукукий хужжатларнинг мазмун-мохияти очиб берган. Бухоро вилояти мисолида камбаталликни камайтириш ва ахоли турмуш даражасини ошириш буйича амалга оширилаётган чора-тадбирларни тахлил этган. Узбекистон Республи-касида камбаFалликни камайтиришга каратилган ислохотлар мазмун-мохиятини очиб берган6.

Д.М.Каримова ва С.Р.Кучкарходжаевлар уз тадкикотларида ахолининг ижтимоий химояга мухтож катламларини хисобга олишнинг янги модели яратилганлиги, бу эса манзилли ижти-

3 Козлова О. А., Макарова М. Н. Оценка адаптации населения к изменениям условий жизнедеятельности с позиции конвергенции региональных систем расселения // Экономика региона. — 2020. — Т. 16, вып. 1. — С. 84-96.

4 Ильясов Б. Г., Макарова Е. А., Закиева Е. Ш., Гиздатул-лина Э. С. Оценка данных о доходах населения в региональном разрезе методом главных компонент // Экономика региона. — 2019 — Т. 15, вып. 2 — С. 601 -617.

5 Н.В. Горшкова, Л.А. Мытарева, Л.В. Григорьева. Оценка дифференциации социальной защиты населения южного макрорегиона России // Вестник ВолГУ. Серия 3, Экономика. Экология. 2018. Т. 20. № 1 - С. 64-77.

6 Холмуродов, Н. Факторы повышения уровня жизни и благополучия населения (на примере Бухарской области) / Н. Холмуродов. - DOI 10.47689/2181 -1415-vol2-iss6/ S-pp188-193 // Общество и инновации. - 2021. - № 6/S.

- С. 188-93.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 9 (169)

моий химоя чораларини таъминлаш ва давлат харажатлари самарадорлигини ошириш имко-нини беришини таъкидлашди. Пандемия даврида курилган чора-тадбирлар кашшокликнинг кенг куламли усишининг олдини олиш ва ахолининг оптимистик кайфиятини сак,лаб к,олиш имконини бериши айтилди1.

Джуманов Д.С. ва Сайиткулова П.И. уз маколасида мамлакатимиз ахолиси турмуш дара-жаси ва фаровонлигини ошириш борасида олиб борилган ислохотлар тахлил килинган х,амда ахоли турмуш даражаси ва фаровонлигини янада яхшилаш буйича илмий хулоса ва тавсиялар кел-тиришган2.

Муминов Н., Ким Т., Эгамбердиев Ф. ва Амбар-цумян А.лар уз тадкикотларида ахоли даромад-лари ва турмуш даражаси уртасидаги боFликлик механизмлари бир канча омиллар оркали аникланиши ва унинг узгаришларини урганиш к,айд этилди, камбаFалликнинг сабаблари, омил-лари, уни аниклаш курсаткичлари, минтакавий жихатлари ва камбаFалликни кискартиришнинг самарали усуллари аниклаб берилди3.

Шунинг билан, мазкур иктисодий-ижтимоий масалалар тадкикотлари уз долзарблигини йукотмаган. Жумладан Узбекистан Республика-сида 2030 йилга кддар кабул килинган Харакатлар дастури стратегиясини амалга ошириш билан боFл и к, ахоли турмуш фаровонлигини оши-ришга доир куплаб илмий ва методик ечимини кутаётган муаммолар мавжуд. Мазкур маколада ахоли турмуш фаровонлигини тадк,ик, этишда уни бахолашга доир изланишлар натижалари, турмуш дараси куринишларини даражаларга кура тасниф-лаша ёндашув масалалари, турмуш фаровонлигини аникловчи омиллар, уни оширишга таъсир

1 Каримова Д.М., Кучкарходжаев С.Р. Узбекистан: социальная защита населения в условиях пандемии коро-навируса COVID-19. https://imrs.uz/publications/articles-and-abstracts/social_protection; Каримова Д.М. Реформы

в сфере занятости и внешней трудовой миграции в Узбекистане. https://imrs.uz/public/publications/articles-and-abstracts/migration

2 Джуманов Д.С., Сайиткулова П.И. Ах,оли турмуш даражаси тахлили ва фаровонлигини ошириш масалалари. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2018 йил 3/2018 (№ 00035) https://iqtisodiyot.tsue.uz/sites/default/files/maqolalar/9_ Djumanov_Sayitkulova.pdf

3 Nozim Muminov., Tatyana Kim., Farmonqul Egamberdiyev., Anastas Ambartsumyan (2020). IHE WAYS OF

IMPROVEMENT OF LIVING STANDARDS. International Journal of Psychosocial Rehabilitation. Vol. 24, Issue 04, 1950-1953. ISSN: 1965-1980. DOI: 10.37200/IJPR/V24I4/PR201305

этувчи асосий омиллардан самарали фойдала-ниш механизмлари борасида келтирилган фикр мулохазалар ушбу соха мутахассислари ва изла-нувчилари учун хизмат килади.

Асосий тахлил ва натижалар. Хар бир инсоннинг турмуш даражаси хаво ва сув мухити, уй-жой, маиший ва ишлаб чик,ариш шароитлари, истеъмол товарларининг сифати ва хажмидан бошлаб, то умумий ижтимоий-ик,тисодий ва эко-логик вазият, шунингдек сиёсий институтлар-нинг ахволигача булган катор табиий ва ижти-моий омиллар билан белгиланади. Уларнинг энг диккатга сазоворлари - сиёсий, иктисодий, ижти-моий соха ва фан-техник тараккиёт, шунингдек экологияга таъсир этувчи омиллардир.

Ишлаб чикаришнинг ижтимоий самараси ахоли фаровонлигида, яъни турмуш даражаси ва сифатида намоён булади. Кишилар хаётий эхтиёжларининг кай даражадалиги4 ва уларнинг кондирилиши меъёри турмуш даражаси дейилади. Турмуш даражасининг куринишлари куйидаги чизмада акс этган (1-расм).

Турмуш даражасини бахолаш учун куйидаги курсаткичлар мавжуд:

- даражага оид курсаткичлар (мутлак кийматлар);

- таркибий курсаткичлар (даражага оид курсаткичларнинг таркибий кисмлари);

- динамик (даражага оид курсаткичларнинг узгаришини тавсифлайдиган, нисбий) курсаткичлар сифатида хисоблаб чикилиши мум-кин.

2022 йилда ахоли умумий даромадларининг 70,2 % ини бирламчи даромадлар ташкил к,илган булса, 29,8 %и трансфертлардан олинган даромадлар хиссасига туFри келди.

2022 йилда ахоли умумий даромадларининг катта к,исми ёлланма ишчиларнинг даромадлари ва мустакил равишда банд булишдан олинган даромадларни уз ичига олган мехнат фаолияти-дан олинган даромадлардан (жами ахоли умумий даромадларининг 61,6 %и) шаклланди, лекин бу курсаткич 2019 йилга нисбатан 4,5%га пасайга-нини куришимиз мумкин.

Ахоли умумий даромадлари таркибида шах-сий истеъмол учун узида ишлаб чик,арилган хиз-

4 Хар бир мамлакат ва худуднинг эхтиёжлари турлича, ва ахолисининг тараккий этганлиги даражасига кура фаркланади. Масалан, Экваториал Африка кабилаларинг кишки пальто билан таъминланганлик даражаси - 0 га тенг. Лекин бу курсаткич уларнинг турмуш даражаларини акс этмайди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 9 (169)

1-расм. Турмуш даражасининг куринишлари1.

1-жадвал. Узбекистон Республикасида ах,оли умумий

Курсаткичлар 2019 2020 2021 2022 2022 й.да 2019 й.га нисбатан

Умумий даромадлар - жами (1 + 11) 100.0 100.0 100.0 100.0

I. Бирламчи даромадлар 76,2 75,4 73,8 70,2 -6

1.1. Ишлаб чикаришдан олинган даромадлар 73,5 73,3 71,7 67,9 -5,6

1.1.1. Мехнат фаолиятидан олинган даромадлар 66,1 65,9 65,0 61,6 -4,5

1.1.1.1. Ёлланма ишчиларнинг даромадлари 27,1 27,3 28,5 28,3 1,2

1.1.1.2. Мустакил равишда банд булишдан олинган даромадлар 39,0 38,6 36,5 33,3 -5,7

1.1.2. Шахсий истеъмол учун узида ишлаб чикарилган хизматлардан олинган даромадлар 7,4 7,4 6,7 6,3 -1,1

1.2. Мол-мулкдан олинган даромадлар 2,7 2,1 2,1 2,3 -0,4

II. Трансфертлардан олинган даромадлар 23,8 24,6 36,2 29,8 6

Умумий даромадлар таркибидан, кичик тадбиркорликдан олинган даромадлар 61,8 60,3 59,4 56,9 -4,9

матлардан олинган даромадларнинг улуши 6,3 %, мол-мулкдан олинган даромадларнинг улуши 2,3 %, трансфертлардан олинган даромадлар улуши 29,8 % ни ташкил килди. 2019 йилга нисбатан трансфертлардан олинган даромадлар улуши 6%га ошди.

1 Муаллифлар ишланмаси.

2 Куйидагилар ёрдами муаллифлар томонидан хисоблаб чикилган: O'zbekistonda У^т^у rivojlanish va turmush darajasi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi. Toshkent - 2023. В.63.; Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати. 2022-йил январь-декабрь. Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Статистика агентлиги. Тошкент - 2023-й. Б.376.

даромадлари таркиби2 (жамига нисбатан, % да)

Умумий даромадлар таркибидан, кичик тад-биркорликдан олинган даромадлар улуши хам кискариб бормокда (2022 йилда 2019 йига нисбатан 4,9% кискарди).

Ушбу курсаткичларни узгариб боришини тахлил килиш натижасида ахолини пандемия дав-рида даромадларни ишлаб топишдан кура уларни давлат томонидан бериладиган трансфертлар оркали топишга иштиёки ошганлини айтишимиз мумкин. Шу билан бирга бизнес фаолият юритиб даромад олишга хам эхтиёж пасайиб бораётган-лигини таъкидлаш мумкин.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 9 (169)

Нисбий турмуш даражасини куйидаги уч жих,ат буйича аниклаш мумкин:

а) уни аввалги йиллардаги турмуш даражаси билан таккослаш;

б) бир минтакадаги турмуш даражасини бошка минтакалардаги (мамлакатлардаги) турмуш дара-жаси билан таккослаш;

в) амалдаги турмуш даражасини кишиларнинг минимал ва окилона талабларини ифодаловчи эх,тиёжларнинг ривожланганлик даражаси билан таккослаш оркали.

Шундай килиб, ах,оли эх,тиёжлари ва турмуш фаровонлигига таъсир этувчи омиллар - географик ва атроф мух,ит омиллари, демографик омиллар, ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сох,алари самарадорлигининг кулами, илмий-техник тарак,к,иёт даражаси, ах,олининг маданий-маърифий савияси ва таркиби, миллий хусусият-лар, сиёсий х,окимиятга боFлик. «Турмуш даражаси» мураккаб, куп киррали тушунча сифа-тида кашшоклик, ах,оли фаровонлиги, турмуш сифати, ходимларнинг моддий ва маъна-вий эх,тиёжларининг кондирилиш даражаси, ах,олининг иктисодий ва ижтимоий ах,воли каби бир нечта бир-бирига якин категорияларга эга. Ах,оли эх,тиёжлари чексиз булиб, улар бирламчи ва иккиламчи эх,тиёжларга булинади. Ишлаб чик,ариш ва хизмат курсатиш сох,асининг ривож-ланиши, илмий-техник тараккиёт, ах,олининг маданий-маърифий савияси каби омиллар ах,оли эх,тиёжлари ва турмуш даражасига таъсир курсатади.

Ах,оли турмуш даражаси х,олатининг узгариш йуналишлари ва конуниятларини аниклаш учун куйидагиларни урганиш талаб килинади:

• даромадлар, харажатлар х,амда моддий, маданий ва маиший бойликларни истеъмол к,илиш курсаткичларининг узгариш таркиби, дина-микаси ва суръатларини;

• ах,олининг даромадлар ва истеъмол даражаси буйича табак,аланиши х,амда унга ижтимоий-иктисодий омилларнинг таъсирини.

Истеъмол микдори ва таркибининг ишлаб чикариш х,олатига караб шаклланиши конуний х,одисадир. ЖамFариш ва истеъмол тескари мута-носибликда узгаради, яъни жамFариш купайса, истеъмол камаяди ва аксинча. Турмуш фаровонлиги миллий даромаднинг х,ажми ва унинг так,симланишига боFлик1. Истеъмол микдори турмуш даражасининг мух,им жих,ати, унинг давлат-лараро фаркланиши мамлакатларнинг иктисодий

даражаси ва уларда истеъмол ва жамFаришга кетадиган мах,сулот нисбатига боFлик.

Ривожланган бозор иктисодиётига хос коидалардан бири - миллий даромадда истеъмол х,иссасининг ортиб боришидир, яъни миллий даромаднинг тобора купрок кисмининг фаровон-ликка каратилишидир. Буни куйидагилар билан изох,лаш мумкин:

биринчидан, иктисодиётни модернизация-лаш шароитида миллий даромаднинг камрок кисмини жамFарган х,олда (масалан, 15-20 %) баркарор иктисодий усишни таъминлаш мумкин, чунки инвестициялар илFор техника ва тех-нологияда моддийлашиб, мех,нат унумини оши-риб боради, бинобарин жамFариш самарадорлигининг ортиши, истеъмолни кенгайтиришга хизмат килади;

иккинчидан, иктисодий усишда инсон омили-нинг ах,амияти бекиёс ортади, бу истеъмолни кен-гайтириш оркали ишчи кучи малакасини оши-ришга олиб келади, чунки юксак технология сифатли ишчи кучини талаб этади;

учинчидан, энг мух,ими, бозор иктисодиёти ривожланган шароитда ах,олининг талаб-эх,тиёжини кондириб, унинг фаровонлигини оширишдан иборат инсонпарварлик тамойили кучайиб боради, бу эса истеъмолни кенгайти-ришни такозо этади.

Турмуш даражасининг 2 курсаткичи мавжуд:

1. Киймат пул курсаткичлари - иш х,аки, фойда, фоиз, рента, дивидендлар.

2. Моддий-натурал курсаткичлари - озик-овкат, уй-жой ва х,.к.

Ах,оли турмуш даражаси пул даромадига эмас, балки реал даромадга боFлик. Ах,оли турмуш даражасига куйидаги омиллар таъсир курсатади:

1. Кишилар эх,тиёжларининг ривожланганлик даражаси.

2. Эх,тиёжларни кондириш учун ишлатилади-ган х,аётий неъмат ва хизматларнинг микдори ва сифати билан белгиланади.

Турмуш даражаси учун истеъмол уз-узидан эмас, балки эх,тиёжни кондира олиши жих,атидан мух,им. Истеъмолнинг микдори ва таркиби окилона булиб, кишиларнинг соFлом ва узок умр куриши, уларнинг шахс сифатида камол топи-шини таъминлагандагина максадга мувофик х,исобланади. У ёки бу товарнинг муайян даражада истеъмол этилиши билан бирга, сифатли истеъмолни х,ам таъминлаши зарур. Бу сифат истеъмолнинг микдори ва таркиби уртасида маълум

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 9 (169)

2-расм. Турмуш фаровонлигини аникловчи омиллар1.

Маданий ва коммунал маиший таъминот даражаси

меъёрда нисбат булишини такозо этади. Маса-лан, овкатланишнинг сифат белгиси, бу - унинг балансланган булишидир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Озик-овкат истеъмоли шундай микдорда ва таркибда булиши зарурки, у киши организ-мини барча керакли озукалар, хусусан, оксил ва витаминлар билан таъминлаши, инсоннинг соFлом, бакувват, тетик булишини, хаётда фаол-лик курсатишини таъминлаши керак. Истеъмолга шундай конуният хоски, дастлаб унда микдорий сунгра сифат узгаришлари юз беради. Аввал, умуман, товар ва хизматлар истеъмоли, сунгра уларнинг сифатлисини танлаб истеъмол этишга киришилади. Бу бозорнинг туйинишига боFлик. Ишлаб чикариш канчалик юкори булса, шунча-лик сифатли истеъмол катта урин олади.

Ахоли фаровонлигини ошириш лойихаси (АФОЛ)2 миллий ривожланиш сохасида мамла-кат ахолисининг турмуш даражасини ошириш ва иктисодий усишни жадаллаштириш буйича асосий чора-тадбирларни белгилаб берувчи асосий урта муддатли хужжат сифатида оралик АФОЛ-нинг урнини эгаллайди.

Ахоли турмуш фаровонлигини микдор ва сифат курсаткичлари тизими куйидагилардан иборат:

1. Истеъмол килинаётган моддий неъмат ва хизматларнинг хажми билан.

2. Ахолининг реал даромадлари.

3. Истеъмол килинаётган товар ва хизмат-ларни ЯИМ даги улуши билан.

1 Муаллифлар ишланмаси.

2 Президентимиз ахоли фаровонлигини оширишга хиз-мат киладиган янги лойихалар билан танишди. - https:// president.uz/uz/lists/view/248

4. Озик-овкат ва ноозик-овкат товарларни истеъмол даражаси.

5. Уртача иш хаки микдори билан.

6. Ижтимоий истеъмол ва ижтимоий фонд-лар микдори билан.

7. Мехнат шароити билан.

8. Иш вакти ва буш вактнинг узунлиги билан.

9. Уй-жой билан таъминланиши даражаси.

10. Таълим ва сотликни саклаш ахволи билан.

11. Уртача яшаш ёши узунлиги билан.

12. Ахолининг машхурлиги билан.

Жамиятнинг энг асосий муаммоларидан бири,

бу - камбаFаллик. КамбаFаллик вазиятида инсон узининг асосий эхтиёжларини кондириш имко-нига эга булмай колади. Хар бир мамлакатда камбаFаллик чегараси аникланган булиши зарур. Бой ёки камбаFал мамлакатларда яшовчи одам-ларнинг эхтиёжлари хар хил булади.

Хорижий мамлакатларда кунига 1 АК.Ш долла-ридан кам маблаF хисобига яшовчилар 1,3 млрд. дан иборат булмокда. Бу инсон оладиган даро-мади унга асосий хаётий вазифаларни бажари-шига ва соFлом булишига имкон бермаслигини курсатади. Хар бир мамлакат камбаFаллик чега-расини хисоблашнинг уз услубидан фойдаланади.

Ахолининг окилона мехнатда бандлиги таъ-минланганда оила даромади ошади, турмуш фаровонлиги юксалади.

Утган асрнинг 80-йилларида Узбекистонда ахолининг аксарияти нисбий камбаFаллар тои-фасига мансуб булиб, ахолининг турмуш даражаси ута паст ахволда эди. Нисбий камбаFалликнинг асосий куринишлари куйидагича булган:

1. Даромадларнинг пастлиги.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 9 (169)

3-расм. ^удудлар буйича а^оли умумий даромадлари таркиби1 (2022 йил ^олатига, % да).

2. Истеъмол бозоридаги такчиллик туфайли асосий озик-овкат ва ноозик-овкат махсулотларини сотиб олиш кийинлиги.

3. Асосий ноозик-овкат махсулотларини истеъмол килиш даражасининг пастлиги.

Турмуш даражасининг табакаланиши дифференциация дейилади. Даромаднинг турлича булиши натижасида бир оила хисобига ва жон бошига туFри келадиган, истеъмол фаркланади. Ривожланган иктисодиёт шароитларида тафовут-лар оммабоп товар истеъмоли жихатидан эмас, балки замонавий янги, обру-талаб товарлар истеъмоли жихатидан пайдо булади. Истеъмол тузилишига караб, у ёки бу мамлакат ахолисининг турмуш фаровонлигига бахо берилади.

Худудлар буйича даромадлар манбаларини тахлил килиниши Самарканд ва Хоразм вилоят-ларида трансфертлардан даромад олиш республика буйича энг катта улушга эга. Навоий вило-яти, Тошкент вилояти ва Жиззах вилоятларида

1 Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати. 2022-йил январь-декабрь. Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Статистика агентлиги. - Тошкент - 2023-й. Б.377.

мехнат фаолиятидан олинган даромадлар катта улушга эга (70%дан ошик).

Турмуш сифатининг шаклланишига таъсир этувчи асосий омиллар куйидагилардан иборат:

- ахолининг сифатли озик-овкат махсулотлари ва маиший хизматлар билан таъ-минланганлиги;

- ахолининг саломатлиги ва кликни саклаш имконияти;

- таълим олиш имконияти;

- табиий мухитнинг холати;

- ахолини даромадлари даражаси;

- ахолининг бандлиги даражаси;

- инфляция даражаси;

- мамлакатдаги сиёсий баркарорлик;

- маънавий мухит ва хаёт фаолияти хавф-сизлиги;

- ахолининг уй-жой билан таъминланиши.

Ахолининг турмуш даражаси унинг хара-

жатларига хам таъсир этади. Турмуш даражаси ошган сари, ахоли пул харажатларининг тобора купрок кисми ноозик-овкат товарларини харид этиб, истеъмол килишга сарфланади, шунга кура, унинг тобора кам кисми озик-овкатга кетади. Бу

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 9 (169)

худудлар ва мамлакатлар доирасидаги пул хара-жатларида уз ифодасини топади. Кишиларнинг пул даромадлари кундалик тирикчилик харажат-ларидан ортиб колиб, жамFарма хосил булиши, унинг капитал сифатида ишлатилиши хам турмуш даражасини курсатади. Шундай килиб, юкорида келтирилган омиллар заминида ахоли даромад-ларининг турли мамлакатлардаги табакаланиши ва турмуш даражасининг фаркланиши келиб чикади. Кишилар уз тасарруфидаги ресурсларни мустакил идрок килиш доирасининг кенгайиб бориши жамиятда янгича иктисодий вазиятни вужудга келтиради. Ахолининг турмуш даражасини аниклашда хар бир мамлакатда инсон-нинг камолот индексидан фойдаланилади. Унда куйидагилар инобатга олинади:

1. Кишилар жон бошига туFри келадиган ЯИМ улуши билан.

2. Мамлакатдаги уртача яшаш ёши узунли-лиги билан.

3. Мамлакат ахолисининг таълим даражаси ва малака, касб-корлик даражаси билан.

4. Ахолининг турмуш сифати билан.

Истеъмол савати ишчи кучини такрор яратиш учун зарур булган истеъмол буюмлари ва хизмат-лари йиFиндисидан иборат.

Истеъмол бюджети - бир кишининг нор-мал турмуш шароитини таъминлаш учун учун зарур булган истеъмол товарлари ва хизматлари йиFиндисини бозор бахосидаги куринишидан иборат.

Давлат иш хакининг энг кам микдорини конуний жихатдан урнатади. Энг кам иш хаки турмуш шароитига боFлик булиб энг кам истеъмол бюджети асосида аникланади.

Хулоса ва таклифлар. Замонавий ислохотлар натижасида мамлакатимизда давлат томонидан ахолининг турмуш даражасини ошириш учун куйидаги чора- тадбирлар амалга оширилмокда:

1. Кишлок ахолиси ер участкалари билан таъминланди.

2. Ахолининг ёрдамга мухтож кисми ижти-моий химоя этилмокда.

3. Ахоли тадбиркорлик фаолиятда иштирок этишлари кенгайтирилмокда.

4. Ахоли даромадлари ошириб борилмокда.

5. Мехнат ресурсларининг усиб боришига мос холда янги иш жойлари яратиб борилмокда.

Адабиёт руйхати:

1. Абдурахмонов К.Х. Инсон тарак,к,иёти (дарслик). - Т.: "Fan va texnologiya", 2013. - 475 б.

2. Дубровин И.А. Экономика труда. Учебник. - Москва: «Издательско-торговая корпорация Дашков», 2012.

3. Расулова Д.В. Ишчи кучи миграцияси ривожланишининг назарий асослари. - Т.: Молия, 2010. - 276 б.

4. Каримова Д.М., Кучкарходжаев С.Р. Узбекистан: социальная защита населения в условиях пандемии коронавируса COVID-19. - https://imrs.uz/publications/articles-and-abstracts/ social_protection

5. Каримова Д.М. Реформы в сфере занятости и внешней трудовой миграции в Узбекистане. - https://imrs.uz/public/publications/articles-and-abstracts/migration

6. Козлова О.А., Макарова М.Н. Оценка адаптации населения к изменениям условий жизнедеятельности с позиции конвергенции региональных систем расселения // Экономика региона. — 2020. — Т. 16, вып. 1. — С. 84-96

7. Ильясов Б. Г., Макарова Е. А., Закиева Е. Ш., Гиздатуллина Э. С. Оценка данных о доходах населения в региональном разрезе методом главных компонент // Экономика региона. — 2019 — Т. 15, вып. 2 — С. 601 -617

8. Горшкова Н.В., Мытарева Л.А., Григорьева Л.В. Оценка дифференциации социальной защиты населения южного макрорегиона России // Вестник ВолГУ. Серия 3, Экономика. Экология. 2018. Т. 20. № 1 - С. 64-77.

9. Клименков Геннадий Владимирович, Широковских Елена Геннадьевна Повышение качества жизни населения как критерий благополучия развития субъекта Федерации // Journal of

new economy. 2010. №2 (28). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/povyshenie-kachestva-zhizni-naseleniya-kak-kriteriy-blagopoluchiya-razvitiya-subekta-federatsii (дата обращения: 24.02.2024).

10. Холмуродов, Н. Факторы повышения уровня жизни и благополучия населения (на примере Бухарской области) / Н.Холмуродов. - DOI 10.47689/2181-1415-vol2-iss6/S-pp188-193 // Общество и инновации. - 2021. - № 6/S. - С. 188-93.

11. Джуманов Д.С., Сайиткулова П.И. Ахоли турмуш даражаси тахлили ва фаровонли-гини ошириш масалалари. // "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2018 йил 3/2018 (№ 00035) https://iqtisodiyot.tsue.uz/sites/default/ files/maqolalar/9_Djumanov_Sayitkulova.pdf

12. Президентимиз ахоли фаровонлигини оширишга хизмат киладиган янги лойихалар билан танишди. - https://president.uz/uz/lists/view/248

13. Nozim Muminov., Tatyana Kim., Farmonqul Egamberdiyev., Anastas Ambartsumyan (2020). THE WAYS OF IMPROVEMENT OF LIVING STANDARDS. International Journal of Psychosocial Rehabilitation. Vol. 24, Issue 04, 1950-1953. ISSN: 1965-1980. DOI: 10.37200/IJPR/V24I4/PR201305

14. Узбекистан Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон «20222026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегияси тутрисида»ги Фар-мони,

15. O'zbekistonda ijtimoiy rivojlanish va turmush darajasi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi. Toshkent - 2023. 238 бет.

16. Узбeкистон Рeспубликасининг ижтимоий-иктисодий холати. 2022-йил январь-дeкабрь. Узбeкистон Рeспубликаси Прeзидeнти хузуридаги Статистика агентлиги. - Тошкент: 2023. -519 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.