CC BY
14УДК: 902(092) МРНТИ 03.41.91
https://doi.ore/10.52967/akz2022A18.44.57
А.Н. Бернштамныц eMÍp жолы мен гылыми ^ызмет1 © 2022 ж. Айтбаева А.Е., Манапова Э.М.
Keywords: archaeology, excavations, Middle Ages, science, expedition
Ty^h сездер: археология, казба, ортагасыр, тылым, экспедиция
Ключевые слова: археология, раскопки, средневековье, наука, экспедиция
Aigerim Aitbayeva1, Aliya Manapova1
'PhD, researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan. E-mail: aaitbaeva84@mail.ru 1Corresponding author, Candidate of Historical Sciences, Leading researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan. E-mail: merekeevna@mail.ru
The life path and scientific work of A.N. Bernshtam
Abstract. The article is devoted to the contribution of A.N. Bernshtam, one of the organizers of the Kazakh archaeological science. He conducted the first archaeological excavations on many monuments in the country, drew conclusions on the most important historical and archaeological issues, and made a significant contribution to the development of archaeological science in Kazakhstan. The article provides data on childhood, student life, the first scientific search for a scientist, his formation as a teacher and his achievements in the study of archaeological monuments of the Bronze Age, the Early Iron Age and the medieval period of the history of Kazakhstan. When writing the article, a bibliographic (biographical) method was used, which allows not only to consider the history of the scientist's life and work, but also to show what an outstanding person A.N. Bernshtam was. The biographical research method helps to reconstruct the process of formation of Alexander Bernshtam a professional scientist in conjunction with the analysis of his individual qualities, position in society and the influence of cultural and ethical indicators. The scientific activity of the scientist was also considered in connection with the political conditions and the development of science of that period, his role in the formation of Kazakh archaeology was evaluated. The article considers the publications in which A.N. Bernshtam's ideas about the progressive role of the invasion of the Huns, which contributed to the destruction of the slave-owning system and the establishment of feudal relations, were criticized. The issues related to the accusations of the researcher as a pan-Turkist who opposed Stalin's ideas, which had a negative impact on his scientific and pedagogical activities, were also touched upon.
Acknowledgements: The publication was carried out within the framework of program-targeted financing of the Committee of Science of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan for 2022-2023, project IRN BR11765630.
For citation: Aitbayeva, A., Manapova, A. 2022. The life path and scientific work of A.N. Bernshtam. Kazakhstan Archeology, 4 (18), 44-57 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2022.4.18.44.57
A^epiM Еамк,анк,ызы Айтбаева1, Элия Мерекекызы Манапова1
1PhD, гылыми кызметкер, Э.Х. Маргулан ат. Археология институты, Алматы, Казакстан корреспондент-авторы, тарих гылымдарыньщ кандидаты, жете^ гылыми кызметкер, Э.Х. Маргулан ат. Археология институты, Алматы, Казакстан
Айгерим Есимкановна Айтбаева1, Алия Мерекеевна Манапова1
1PhD, научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, Алматы, Казахстан 1автор-корреспондент, кандидат исторических наук, ведущий научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, Алматы, Казахстан
А.Н. Бернштамнын вмр жолы мен шлыми к,ызмет1
А.Н. Бернштамнын eмiр жолы мен гылыми ^ызмет1
Аннотация. Макала Казахстан археология гылымын уйымдастырушылардын б1р1, ел1м1здщ кептеген ескертк1штер1н ашкан, есепке алFан эр1 алFашкы казба жYргiзген, эртYрлi кYPделi тарихи-археологиялык мэселелер бойынша ой-тужырымдар жасаFан А.Н. Бернштамнын Казакстан археология Fылымына коскан Yлесiне арналады. Галымньщ балалык, студенттiк шаFы, алFашкы Fылыми iзденiстерi, сол кездегi саяси кыспакка алынуы, устаз болып калыптасуы жэне Казакстаннын кола, ерте те1^р, ортаFасыр ескерткiштерiн зерттеудег1 жетiстiктерi баяндалады. Макаланы жазу барысын-да Fалымнын, емiрi мен шь^армашыль^ын Fана карастырып коймай, онын тулFасынын калыптасуын керсетуге мYмкiндiк беретiн библиографиялык (емiрбаяндык) эдк колданылды. Зерттеудiн емiрбаяндык эдiсi Александр Натановичтщ кэсiби Fалым ретiнде калыптасу процесш, онын мшез-кулкы, элеуметтiк жаFдайы, мэдени жэне этикалык касиеттерiнiн Yйлесуi турFысынан кайта кУPУFа кемектеседi. Макалада алFаш рет А.Н. Бернштамнын емiрбаяны, Fылыми кызмет1 мен Fылыми мурасы мураFат материалдары мен Fалым зерттеулерi негiзiнде толыктай сипатталды. Галымньщ Fылыми кызметi сол кезендегi орын алFан саяси жаFдайлар мен Fылымнын дамуымен бiрге бай-ланыста карастырылып, Казакстан археологиясынын калыптасуында алатын орны баFамдалды. А.Н. Бернштамнын Fундар шапкыншылыFынын тарихтаFы кул иеленушiлiк курылыстын жойылып, феодалдык катынастардын орнауына септiгiн тигiзген прогрессивт ролi идеясын сынаFан сыни макалалар талкыланды. Галымньщ Сталиннiн идея-ларына карсы пантюркист деп айыпталуы, Fылыми-педагогикалык кызметiне тигiзген терiс эсерi сара-ланды.
Алгыс: Макала КР БГМ Гылым комитетiнiн 20222023 жж. баFдарламалык-нысаналы каржыландыруы шенберiнде даярланды. ЖТН № BR11765630.
Сiлтеме жасау Yшiн: Айтбаева А.Е., Манапова Э.М. А.Н. Бернштамнын емiр жолы мен Fылыми кызметi. %азак,стан археологиясы. 2022. № 4 (18). 44-57 -бб. РР1: 10.52967/akz2022.4.18.44.57
Жизненный путь и научное творчество А.Н. Бернштама
Аннотация. В статье дана краткая характеристика деятельности выдающегося ученого А.Н. Бернштама, одного из организаторов Казахстанской археологической науки. Им были проведены первые археологические раскопки на многих памятниках в стране, сделаны выводы по важнейшим историко-археологическим вопросам, внесен значительный вклад в развитие археологической науки Казахстана. В статье приводятся данные о детстве, студенчестве, первых научных поисках ученого, становлении его в качестве учителя и его достижениях в изучении археологических памятников эпохи бронзы, раннего железного века и средневекового периода истории Казахстана. При написании статьи использовался библиографический (биографический) метод, позволяющий не только рассмотреть историю жизни и творчества ученого, но и показать насколько выдающейся личностью был А.Н. Бернштам. Биографический метод исследования помогает реконструировать процесс становления Александра Натановича как профессионального ученого в совокупности с анализом его индивидуальных качеств, социального положения в обществе и влияния культурных и этических показателей. Научная деятельность ученого была рассмотрена также в связи с политическими условиями и развитием науки того периода, оценивалась его роль в становлении казахстанской археологии. Были затронуты публикации, в которых подвергаются критике идеи А.Н. Бернштама о прогрессивной роли вторжения гуннов, способствовавшего разрушению рабовладельческого строя и установлению феодальных отношений. Также затронуты вопросы, касающиеся обвинений исследователя как пантюркиста, выступающего против идей Сталина, оказавшие отрицательное влияние на его научно-педагогическую деятельность.
Благодарности: Статья подготовлена в рамках программно-целевого финансирования Комитета науки МОН РК 2022-2023, ИРН проекта BR11765630.
Для цитирования: Айтбаева А.Е., Манапова А.М. Жизненный путь и научное творчество А.Н. Бернштама. Археология Казахстана. 2022. № 4 (18). С. 44-57 (на каз. яз.). DOI: 10.52967/akz2022.4.18.44.57
1 Kipicne (Айтбаева А.Е.)
Тарих гылымдарыныц докторы, профессор А.Н. Бернштам (1910-1956 жж.) 30 жылга жуык гумырын ^аза^, ^ыргыз, турюмен, уйгыр халыщтарыныц тарихын, археологиясын, этнографиясын, сэулет енерш зерттеуге арнаган, археология гылымныц дамуына тецдешз улес ^ос^ан галым. 1933 ж. кептеген археологиялыщ экспедициялармен Кыргызстан, Казахстан, Тэжшстан аумакгарында
зерттеу ж^мыстарын жYргiзiп, кола дэуiрiнен бастап казiргi заманга дейiнгi уакытты камтитын жYЗдеген археологиялык нысандардыц ашылып, зерттелуiне ыкпал етп. Fалым тек археологиялык зерттеулермен гана емес, халыктардыц этногенезi, элеуметтiк когам дамуы жэне экономикасы мэселелерiн, ежелп эпиграфика мен нумизматика мэселелерiн зерттед^
Макаланы жазу барысында колданылган мэлiметтер Ресей Fылым Академиясы Материалдык Мэдениет тарихы институтыныц (ММТИ) гылыми архившщ колжазба корындагы А.Н. Берштамнын гылыми зерттеу ж^мыстары мен жеке iстерi жинакталган № 35 жэне № 2 корлардан алынды.
2 Материалдар жэне эдктер
2.1 Мэселенщ эдкнамасы (Манапова Э.М.)
Макаланы жазу барысында галымныц т^лга ретiнде калыптасуын аныктауга мYмкiндiк беретiн библиографиялык эдiс колданылды. Белгiлi бiр мэселелер бойынша галымдардын теориялык ^станымдарын салыстыру барысында салыстырмалы-тарихи жэне тарихи-генетикалык эдiстер пайдаланылды.
А.Н. Бернштам карастырган тарихи, археологиялык мэселелердi талкылау барысында, галымныц жэне езге зерттеушшердщ пiкiрлерi мен т^жырымдарына тарихнамалык зерттеулер эдiснамасына басты назар аударылды. ЖYргiзiлген археологиялык зерттеулердщ барысы мен А.Н. Бернштамныц ез алдына койган накты мiндеттердiц шешiлуiне катысты мазм^нды талдау эдiсiне басымдык берiлдi. А.Н. Бернштамныц ез гылыми шыгармалары жэне езге галымдар зерттеулерiндегi акпараттарды сараптау жэне жалпылау барысында анализ жэне синтез, дедукция жэне индукция эдiстерi колданылды.
Солардыц iшiнде, персоналия ягни т^лгатануга тiкелей катысты тарихи-жYЙелiлiк жэне такырыптык-хронологиялык тэсiлдер кецiнен колданылып, такырыптыц алгаш рет зерттелуiне орай деректанулык iзденiс жYргiзiлдi жэне зерттеу нысаныныц м^расына т^жырымдык талдаулар жасалды.
2.2 Материалды сипаттау (Айтбаева А.Е., Манапова Э.М.)
А.Н. Бернштамныц отбасы жэне жастыц шагы туралы мэл1меттер
Александр Натанович Бернштам 1910 ж. 18-кыр^йекте Кърым АКСР-ныц Керч каласында большевик-революционердщ жан^ясында дYниеге келдi. Fалымныц ез колымен жазылган эр жылдардагы емiрбаяндарында эке-шешесi жэне жан^ясы туралы бiршама толык мэлiметтер берiлген. Экесi - Натан Борисович Бернштам мещандык кызметкер, кецсеш^ РСДРП мYшесi катарында 1905 ж. Кырымдагы революцияга катысып, осы жылы iстi болып, сотталып, соцынан жер аударылады. Натан Боисович К^азан тецкерiсiнен кейiн Кырымдагы азамат согысына катысып, партизан отрядтарын ^йымдастырып, 1920 ж. Перекоп мацында ерлiкпен каза табады [Архив ИИМК РАН, ф. 35, д. 22: 1]. Ал анасы туралы галым: «Анам Евгения Борисовна Бернштам - (кей деректерде Шейндель Бернштам) кустарь-зергердiц кызы, 1916 ж. берi есепшi (счетовед) болып ж^мыс iстедi. Севостополь мен Ленинградта к^пия тYрдегi мекемелерде ж^мыстар аткарды. К^р "Печатный двор" типографиясында ж^мыс жасайды», - дей келе Ленинград блокадасынан соц кайтыс болганы туралы мэлiмет калдырады [Архив ИИМК РАН, ф. 35, д. 22: 38] (аудармасы Айтбаеваныю).
ДYниеге келгенiнен 1923 ж. дешн Керчь каласында т^рган галым отбасымен 1924 ж. Севастопольге коныс аударады. Осы калада 1927 ж. Луначарский атындагы № 8 тогыз жылдык мектептi аяктайды. Мектепте соцгы сыныптарда оку барысында, кешюсш жергiлiктi Элкетану
музешнде практикант, кешннен кызметкер, экскурсовод болып косымша кызметтер аткарды. Павел Петрович Бабенчиков баск;арган Севастополь елкетану музейi болаша; галымн^1ц елкетанушы болып калыптасуына эсер еткен алгаш;ы орта болды. Окушы кезiнде 1924 ж. К^хрымдагы Есю Кермен ортагасырлы; камал-каласын зерттеген археолог Н.И. Репниковтыц археологиялы; казбаларына катысады [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 56: 3]. Осы алгаш;ы устазы жас галымга ;органдарды ;азу эдiстемесi мен кермелердi куру секiлдi кэсiби эдiс-тэсiлдердi Yйретедi. 1926-1927 жж. Керчь жэне Херсонес археологиялы; съездерше делегат болып катысуы - галымныц гылыми калыптасуына ез Yлесiн косканы сезсiз. Осы архив ;орындагы кужаттарда галым агылшын, француз, немiс, ежелп тYркi, уйгыр, кытай тiлдерiн бшетш туралы атап етедi.
Студентт1к кезец1 мен аспирантурадагы окуы
1928 ж. А.Н. Бернштам Ленинград Мемлекетпк университетшщ География факультетшщ Этнография белiмiне о;уга тYсiп, ;огамды; жумыстарды да аскан белсендiлiкпен орындайды. 1929 ж. кацтарда БYкiлодактык Лениндiк коммунистiк жастар одагы (БЛКЖО) катарына еттi. Комсомол мен партияныц эртYрлi тапсырмаларын, пропагандалы; тапсырмаларды да калткысыз орындайды. Fылыми-коFамдык кызметшщ алгаш;ы жылдары кецеснк елкетану жумысын баскарумен байланысты болды. Fалым алдымен Ленинград облысты; елкетану бюро мYшесi болса, бiраз уакыт еткен соц блкетанушылардыц Орталы; Бюросына мYшелiкке кабылданып, Орталы; Бюроныц Ленинград белiмiнiц студенттер секциясын баскарады, 1933 ж. сыркаттануына байланысты елкетану жумыстарынан кол Yзедi [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 56: 18].
Университет ;абырFасында Fылыми жумыска араласып, 1930 ж. Материалды; Мэдениет тарихы Мемлекеттiк Академиясына (ММТМА) келiсiм-шартпен жумыска орналасады. Осы жылы сэуiрде академия жас Fалымды Ашхабадтан Кызыл Арбадка дейiнгi аумактыц колхозы; курылымFа етуi туралы тэжiрибе алмасу Yшiн Эзбекстан, ТYркменстан жэне Кырым АКСР-на iссапарFа жiбередi. Осы сапар Fалымныц тYркi халыктарыныц этногенезi мэселесiне кызыгеуынын бастауы болды. 1с-сапар нэтижелерi негiзiнде «Туркменский род и колхозы» [Бернштам 1931а] жэне «Жилище Крымского предгорья» [Бернштам 19316] атты макалалары жары; керед^
Fалым 1931 ж. шшде айында Ленинград Мемлекетпк университетшщ жанындаFы Тарих-лингвистикалы; институтыныц этнограф-музейтанушы мамандыFы бойынша окуын аяктады. А.Н. Бернштам 1930-1931 жж. Материалды; мэдениет тарихы институтыныц Архаикалык секторыныц кешпелi мэдениет тобыныц 2-разрядтаFы Fылыми кызметкерi болып кызмет аткарса, 1931-1934 жж. аспирантурада бiлiм алады. АспирантураFа окуFа тYсiсiмен «Разложение архаической формации и возникновение классов по Средней Азии» атты диссертациялы; такырыптыц алFашкы нускасы бекiтiлiп, екi Fылыми кецесшi - С.Н. Быковский жэне профессор С.Е. Малов таFайындалды [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 793: 18].
Аспирантурада оку барысында эйгш тYркiтанушылар С.Е. Малов пен А.Н. Самойловичтын жетекшiлiгiмен ежелгi тYркi жазуларын зерттей бастайды.
Кандидаттыц диссертациясын цоргауы, гылыми жумыстары
1935 ж. сэуiр айында «Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок VI-VIII вв.» такырыбында кандидатты; диссертациясын корFайды. КорFау барысында ресми оппонент ретiне - А.Ю. Якубовский бектлсе, диссертацияны лингвистикалы; жаFынан белгш тюрколог, академик А.Н. Самойлович баFалады. Диссертацияда тYрiк каFанатынын элеуметтiк курылымы
А.Н. Бернштамнын, ем1р жолы мен гылыми н,ызмет1
талданып, руна жазулары интерпретацияланып, езге де заттай, археологиялык деректер кещнен карастырылган. Автор тYркi кауымында таптык белiнiстердiц пайда болуы мен дамуыныц кезецдерiн ашып керсетш, тYркiлердiц жалпы элемдiк тарихтагы орнын аныктап керсетуге тырысты. Б^л кандидаттык диссертациясы 1946 ж. толыктырылып, «Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок У1-УШ вв. Восточно-тюркский каганат и киргизы» атауымен монография тYрiнде жарык кердь 1938 ж. осы диссертациясы жас галымдардыц гылыми ж^мыстары бойынша конкурсында БYкiлодактык казылар алкасы шешiмiмен 3-дэрежелi грамотамен марапатталады [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 56: 16].
Болашак галым аспирантурамен катар Мемлекетпк Эрмитаждыц этнография музейiнде де косымша ж^мыс iстеп, 1933-1935 жж. ага гылыми кызметкерi болып бекiтiледi. Аспирантураны тэмамдаган соц, ММТМА-ныц Феодалдык когам институтында 1935-1937 жж. ага гылыми кызметкер болып кызмет аткарады [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 56: 21].
1933 ж. жазы мен ^зшде галымныц ЖетiсуFа, Фрунзе мен Ташкент калаларына жасаган келесi сапарыныц максаты - ежелгi ескерткiштердi фотога тYсiрiп, топографиялык сызбасын жасау, сондай-ак, археология-этнографиялык зерттеулер жYргiзу болады. Осы сапардыц нэтижелерi «Отчет о командировке в Среднюю Азию» деген атаумен макала ретвде жарыкка шыгады [Бернштам, Морозова 1934: 100-101].
Жалпы, 1930-ж. ортасына карай, КСРО тарих гылымында маркстш формациялык методологияга негiзделген тарихты зерттеудi бес мYшелi формациялык т^жырымдама т^ргысынан карастыратын жаца принциптерi орныга бастайды. Осылайша, 60 жылга таяу уакыт тарихи баяндаудыц айкын басымдыкта болган формациялык эдiсi тарих сахнасына шыкты.
Б^л эдiснаманы «жогарыдан» келген, ерiксiз тацдалган деп бiржакты гана карастыруга болмайды. Кептеген зерттеушiлер жаца формациялык эдюнаманыц шынайы жактаушылары болды. Осындай жагдайда галымдар накты тарихи материалдар негiзiнде феодалдык жэне к^лиеленушшк когамды маркстiк т^ргыда тYсiндiрудi апробациялаган кептеген макалалар жаза бастады. Осы багытта мерзiмдi басылымдарда А.Н. Бернштамныц «О роли завоеваний в исторической концепции Карла Маркса», «Ленин и история народов Советского Востока», «Проблема распада родовых отношений у кочевников Азии», «К вопросу о возникновении классов и государства у турков У1-УШ вв. н.э.» секiлдi макалалары жарык кердь Кецес заманында жалгыз акикат теория болып орныкканы жэне оны тYзету немесе езгерту гылымга карсы деп саналганы болмаса, марксизмд1 адамзат когамыныц дамуы мен оныц тарихыныц iргелi т^жырымдамаларыныц бiрi ретiнде карастырган жен.
А.Н. Бернштамныц саяси жэне когамдык-партиялык кызметiнiц тагы бiр кыры ретшде, 1930 жылдары ММТМА кабыргасында жYзеге аскан «тазалау» ж^мыстарына да катысып, 19301931 жж. жэне 1935-1936 жж. жергшкп комитетшщ терагасы болганын атап етуiмiз керек. Эз емiрбаянында «Эзiмнiц гылыми жэне когамдык кызметiмде шамам келгенше партияныц басты линиясы Yшiн ^респм», - деген жазбасы да галымныц осы кызметш сипаттайды. Университет кабыргасында БYкiлодактык лениндiк коммунистiк жастар одагыныц тапсырмасы бойынша троцкийшiлерге карсы баяндамалар жасап, А.Н. Бернштамныц бастамасымен халык жауы ретiнде айыпталган Г.Е. Зиновьевтщ б^рынгы хатшысы В. Большаков ж^мыстан шыгарылады [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 56: 2].
Дегенмен, осы 1930 жылдары барлык салада орын алган кугындаулар мен саяси репрессиялар жас галымды да айналып етпейдь Fалымныц кандидаттык диссертациясыныц
А.Н. Бернштамнын, вмр жолы мен гылыми к,ызмет1
жетекшю С.Н. Быковский «Троцкийшшдш оппозицияга ;атыс;аны Yшiн» деген айыппен ;угынга ушырап, 1936 ж. ату жазасына кесiледi. ¥стазыныц трагедиялы; тагдыры шэюртше де Kepi эсерш тигiзбeй ;оймады, ;оргалып ;ойган кандидатты; диссертациясы ;айтадан тексерулерге ушырап, В.И. Равдоникас бас;арган комиссияныц талап eтуiмeн А.Н. Бернштам диссертациясыньщ мэтiнiнe взгepiстep eнгiзугe мэжбур болады.
А.Н. Бернштамныц репрессияга ушыраган галым Е.Е. Кричевскиймен бipлeскeн «К вопросу о закономерности в развитии архаической формации (к разработке теоретического наследия Маркса, Энгельса и Ленина)» атты ма;аласы жары; кврген [Бернштам, Кричевский 1932: 52].
0з вмipiшц осы бip ;иын кeзeндepi туралы вмipбаянында галым взшщ гылыми жэне ;огамды; жумысында бipнeшe ;атeлiктep жiбepгeнi туралы: «Быковскийдыц эсepiнeн жумысымда социологизм мен схематизмге жол бepдiм, взiм жете дайынды;сыз ;олга алган мэсeлeлepдi ;ате шeштiм», - дей келе, ;ател^ерш еш;ашан жасырмайтынын айта келш, осы С.Н. Быковскийге ;атысты «За притупление комсомольской бдительности» деген ;атац свпс алганын жазады. Этнография мен археологияда да ;ате позиция устанганын, бipа; кeйiннeн вз жумыстары барысында бул ;атeлiктepдi жойганына баса то;талады. 1937 ж. А.Н. Бернштам КСРО FA ММТИ ага гылыми ;ызметкерлшнен босатылганымен, жогарыда кeлтipiлгeндeй вз ;ателштерш «мойындаган» соц, 1938 ж. ;арашасында ;атац свгiсi алынып тасталып, ;айтадан ;ызметке алынады. Институт басшылыгы 1939 ж. А.Н. Бернштамга бepiлгeн мшездемеде «За время работы в ГАИМК показал себя политическим грамотным и выдержанным комсомольцем, честно выполнявшим все дававшиеся ему поручения» деп сипаттама бepуi де галымныц саяси квз;арасы жагынан одан эpi ;ыспа;;а ушырамаганын квpсeтeдi [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 56: 4-11].
1935 ж. А.Н. Бернштам КСРО FА Шыгыстану институтыныц докторантурасына о;уга тYсiп, «История тюркских племен и нородов» та;ырыбында гылыми жумысын жалгастыра отырып, тYpкi халы;тарыныц тарихи дамуыныц eжeлгi уа;ыттан сол кезецге дешн тарихын жазып шыгуга талпынады. Бул кeлeлi eцбeгiндe тYpкiлepдiц пайда болуы, олардыц тарихи даму кeзeндepi, элем тарихында алар орны сынды мэселелер ;амтылуы керек болатын. Бул улы идея галымныц вмipiнiц соцына дешнп барлы; гылыми iздeнiстepiнiц взeгi болды.
Fалымныц тYбегейлi археологияга бет буруы
Fалымныц гылыми ;ызменндеп ец ;арыштап дамыган уа;ыты - 1940 ж. болганын бай;аймыз. 1940 ж. Ленинград университетшщ доценн бола жYpiп, ¥лы Отан согысы басталганда галым Кыргыз КСР ХКК жанындагы Fылым комитетше Yлкeн Шу каналы ;урылысы басталуына орай, археологиялы; экспедиция уйымдастыру Yшiн ;ызметке ауыстырылады [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 793: 24]. Кыргыз КСР-де басында Кыргыз Мемлекетпк Тарих, тiл жэне эдебиет институтыныц ага гылыми ;ызмeткepi болса, 1942 ж. 13-;ацтарынан бастап, Кыргыз КСР-i ХКК жанындагы Fылым комитeтiнiц тврагасы болып ;ызметтер ат;арган. 1941 ж. Yлкeн Шу каналы ;урылысынын салынуына байланысты археологиялы; экспедицияга басшылы; eiri. Осы ipi экспедиция жумысы нэтижесшде Кыргызстан тарихы бойынша квптеген мацызды материалдар жина;талды [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 56: 20].
Кыргызстанда ;ызмет еткен жылдары А.Н. Бернштам «История кыргыз и Кыргызстана с древнейших времен до монгольского нашествия» та;ырыбында докторлы; диссертациясын жазып, 1942 ж. 24-тамызда Ташкент ;аласында сэ11i ;оргайды. 1943 ж. шiлдeсiнeн бастап тарих гылымдарыныц докторы А.Н. Бернштам Кыргыз мемлекетпк Тарих, тш жэне эдебиет
институтыныц белiм мецгерушю болып бектледь 1945 ж. согыс аякталысымен Ленинградка оралып, КСРО FА ММТИ Ленинград белiмiнiц Орта жэне Орталык Азия секторыныц ага гылыми кызметкерi болып кызмет аткарады [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 56:28-29]. Осы жылы Ленинград Мемлекетпк университетшде «История тюркских племен и народов» жэне «Кочевники и археология Средней Азии» пэндершен дэрю окиды. КСРО Жогаргы бiлiм министрлiгiнiц Жогаргы аттестациялык комиссиясыныц № 00545 1947 ж. 17-мамырдагы шешiмiмен А.Н. Бернштамга археология кафедрасыныц профессоры атагы берiледi [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 56: 66].
Дегенмен кыргыз елкесш зерттеуден кол Yзбей, 1944, 1946, 1949 жж. Тянь-Шань экспедияциясына басшылык етiп археологиялык жагынан зерттеудi жалгастыра бердi. Жалпы А.Н. Бернштамныц кыргыз тарихы зерттелуiне коскан елшеушз Yлесiне КСРО FА К^ыргыз филиалын ^йымдастыруын, тарихи-археологиялык ^йымдар мен музей белiмдерiн ашуын жэне жергiлiктi халыктыц арасынан археолог, тарихшы галымдарын тэрбиелеп шыгаргандыгын атап етуiмiз керек.
Fалым сондай-ак, 1943 ж. В.В. Бартольдтыц «Очерки об истории Семиречья» жэне «Киргизи» атты ецбектерiн жэне 1950 ж. Н.Я. Бичуриннщ «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена» атты CYбелi ецбегш кайта жарыкка шыгаруды ^йымдастырады.
Осы кордагы жеке ю-кагаздарында галымныц CYЙек туберкулезiне шалдыкканы, сонын себебiнен балдакпен жYретiнi туралы айтылады. № 2 корда езi кызмет ютеген ММТМА дирекциясыныц галымныц осы денсаулыгындагы кiнарат бойынша ыцгайлылык с^рап Телефон желiсi Баскармасына, Вокзал бастыктарына жазган хаттары, CYЙек туберкулезi санаторийлерше ж1беру туралы етiнiш хаттары сакталган [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 793: 3-20].
Жеке вм!р! мен балалары
Fалым езшщ жеке емiрi мен отбасы туралы 1945 ж. толтырылган кадрлар есебi туралы паракшада екi баласыныц бар екенш атап етедi. Ж^байлары туралы езшщ ею рет YЙленгенiн, бiрiншi эйелi - Морозова Анна Степановна жайлы айта келiп, оныц БYкiлодактык лениндш коммунистiк жастар одагыныц мYшесi, коленершшщ кызы екендiгiн, экесi кайтыс болган соц, фабрикада ж^мыс iстейтiн анасы тэрбилегенiн де жазады. 1928-1931 жж. Ленинград университетшщ Тiл жэне ойлау тарихы факультетшщ Материалдык мэдениет белiмiнде бiлiм алып, 1934 ж. Н.Я. Марр атындагы Материалдык мэдениет тарихы академиясыныц аспирантурасын аяктаган А.Н. Морозова А.Н. Бернштаммен бiрге ТYркiменстанFа сапар шегедi. 1933 ж. Мемлекеттiк этнография музешне ж^мыска т^рып, 1939 ж. бастап Орта Азия халыктары этнографиясы белiмiн, ал 1941-1942 жж. осы музейдi баскарады. 1947 ж. кандидаттык диссертациясын коргап, 1954-1972 жж. Орта Азия халыктары этнографиясы белiмiне басшылык етедi [Архив ИИМК РАН, ф. 35, д. 22: 34-40]. Дегенмен, б^л неке ^закка созылмай, екеушщ жолы екi жакка айырылып, кыздары Татьянаны А.Н. Морозова езi тэрбиелейд1
Эмiрбаяндарыныц келесi бiреуiнде галым зайыбы ретiнде Розина Любовь Григорьевнаны атап керсетедь Л.Г. Розина (1904-1995) Кунсткамерада 1954-1964 жж. аралыгында ага гылыми-техникалык кызметкер, ал, 1964-1974 жж. КСРО FА Этнография Институтыныц Австралия жэне Океания секторыныц кiшi гылыми кызметкерi кызметтерiн аткарган. Fалыммен Жетюу археологиялык экспедициясы сапарларында бiрге болган. Б^л екi некенiц де пркеу к^жаттары сакталмаган.
Кызы - Татьяна Александровна Бернштам (1935-2008) кецестш жэне ресейшк этнограф, фольклорист, тарих гылымдарыныц докторы, профессор, РFА ¥лы Петр ат. Антропология жэне
этнография музетш бас Fылыми кызметкерi жэне Орыс жэне славян этнографиясы белiмiнiн басшысы кызметiн аткарFан. ШыFыс славян этнографиясы мен фольклорына 130-дан астам Fылыми ецбек арнап, Ресей тарихы мен этнографиясына зор Yлес коскан. Татьяна Александровна соFыс жылдарында Ленинград блокадасы кезiнде Татар АКСР Тетюши каласындаFы балалар Yйiне эвакуацияланады. Блокада аякталFан соц Ленинградка кайта оралып, орта мектепн аяктап, Ленинград Мемлекеттiк университетше окуFа тYседi. Жалпы А.Н. Бернштамныц жеке емiрi туралы акпарат ете жутац. АлFашкы некеден екi баласы бар екендiгi туралы жазылFанымен, екiншi баласы туралы ешбiр акпаратка кол жетюзе алмады;. Эйелi А.С. Морозованыц жануясы туралы барлык деректерде тек кызы Т.А. Бернштам туралы Fана айтылFан.
А.Н. Бернаштаныц монографиясынъщ жаръщ квруг жэне оныц сыналуы
1951 ж. Ленинград к. М.М. Дьяконовтыц жауапты редакторлыFымен А.Н. Бернштамныц Fун тарихына арнаFан «Очерки истории гуннов» монографиясы жары; кередi. Монографияда кытайлы; жазба деректерге жэне археологиялы; материалдарFа CYЙене отырып, Fун коFамына тайпалы; ода; жэне патриархалды рулы; коFам деген сипаттама бердi. Тапты; курес, кулдыктыц. аристократияныц болуы, баскару курылымы секiлдi белгiлер аркылы кешпелiлердегi мYлiк тенсiздiгiн айкындап керсетуге тырыскан. Fун миграциясыныц элем тарихындаFы алар прогрессивп ролi туралы Fалым «<...> Гунны и созданный ими огромный племенной союз отнюдь не были, как это представляет западноевропейская культура, разбоиничьим отрядом. Они стояли несравненно выше многих европейских племен и по своему социальному строю и по своей культуре. <...> по сравнению с рабовладельческой системой, в гуннском племенном союзе были элементы новых, более совершенных общественных отношений - имелись предпосылки образования феодальных порядков», - деп Fундарды жоFары баFалауы кецеспк Fалымдар тарапынан колдау таба алFан жок [Бернштам 1951: 128]. Fалым осы енбегi шыккан соц, кептеген сынныц астында калады. Л.Р. Кызласов пен Н.Я. Мерперт осы зерттеуге катысты ез рецензияларында А.Н. Бернштамды «<...> автор часто впадает в непреодолимые противоречия: не аргументировав одного положения, он перебрасывается к противоположному, столь же бездокозательному <...>», - деп айыптай келе, Fундардыц тш туралы аз токталFанын, осы очеркте Fун тайпаларыныц келуiмен жергiлiктi YЙсiн тайпаларыныц тYркiленуi туралы ойларыныц кисынFа келмейтiндiгiне накты мысалдармен токталады [Кызласов, Мерперт 1952: 105].
АталFан сыншылар Fун жаулап алушылы^ыныц «тарихи прогрессивтi» ролi туралы Fалымныц ойын катац сынFа алады. Fун жаулап алушылыFынын Орта Азия мен Шыгеыс ЕвропаFа тигiзген жойкын зардаптары туралы токтала келе, Fалымдар И.В. Сталинныц 1943 ж. жасаFан баяндамасында: «Как средневековые варвары или орды Аттилы, немецкие злодеи вытаптывают поля, сжигают деревни и города <...>», - деген цитатасын мысалFа ала жэне кецеспк Fылымнын корифейi - И.В. Сталиннщ осы ойын елемегенш кiнэ деп тауып, Yлкен саяси кателшке балады, сонымен катар, осы ецбекте сол заманда кецеспк куFындалFан академик Н.Я. Маррдыц идеялары KOлданылFан деп айыптайды [Кызласов, Мерперт 1952: 108-109].
Келес сыншы Э.В. Удальцова 1952 ж. Fалымнын Fундардын адамзат тарихындаFы кулиеленушшк курылыстыц жойылып, орнына феодализмнiн орнауына тигiзген эсерi туралы тужырымын сынай келе: «Fундарды тшн герман тайпаларымен катар коюFа келмейд^ славян-германдыктардыц Рим империясына карсы кYрестерi шындыFында да кул иеленушi мемлекеттiн кулауына септiгiн тигiзсе, ал Fундар ез шапкыншылыFымен осы жер ецдеушi тайпалардын
А.Н. Бернштамнын ем1р жолы мен гылыми н,ызмет1
дамуын тежеп отырды», - деген ^арсылыгын (аудармасы Айтбаеваныю). Сонымен ^атар А.Н. Бернштамга: «^ара^шы г^ндарды актап, олардын жырт^ыш, ^ара^шылыщ эрекеттерш жабуга тырысты» - деген айып тагады (аудармасы Айтбаеваныкi). [Удальцова 1952: 68]. Автор г^ндарды идеал керш, тарихтагы орнын аса жогары ^ойган, Аттиланы аспандат^ан А.Н. Бернштамнын пiкiрлерiн ^ателшке балап, осы бiр кемшiлiктерге толы монографиянын жарывда шыгуына Ленинград мемлекеттiк университетшщ Археология кафедрасын мен редактор М.М. Дьяконовты да айыптайды [Удальцова 1952: 72].
А.Х. Рафиков 1952 ж. сыни ма^аласында езге эрiптестерi секiлдi А.Н. Бернштамнын «Гуннское нашествие разбудило варварские "запасы" племен, сломивших Рим, и в этом заключается всемирно-историческое значение гуннского похода на запад, в этом заключается всемирно историческая роль», - деген т^жырымына толыщтай ^арсылыгын бiлдiрiп, жартылай жабайы г^ндардын Кытай, Орта Азия жэне Евопанын отырыщшы халыщтарына шабуылдары тек жою, жирату сипатында болды деп керсетедi. Кытай империясында феодалдык ^атынастар г^ндарга дейiн орнаганына токталып, А.Н. Бернштамнын г^ндардын эсерш биiктетуi элемдiк еркениеттегi алатын орны ерекше ^ытай хал^ынын ролiн темендету деген байламга келед1 [Рафиков 1952: 126].
Осы ма^аланын ерекшелiгi реннде А.Н. Бернштамды Хамит Зюбеир Кашай секiлдi тYрiк ^лтшылдарынын г^ндарды туржтердщ ата-бабасы санап, элемдегi мэдениеттi Батыстан Шыгыс^а. Шыгыстан Батыс^а тYркiлер тасымалдады деген пантYркистiк ойын ^олдаушы жэне дамытушы деп айып тагуы болганын бай^аймыз. А.Н. Бернштамнын скифтер, г^ндар жэне тYркiлердiн тарихы, мэдениетi мен тiлдерiндегi саба^тасты^ты атап керсетуiн, жалпы жергшкп тYркiтiлдес тайпалардын этногенезi туралы идеясын М.Я. Марр iлiмiн жалгастыру деп айыптайды [Рафиков 1952: 127-128]. Сонымен ^атар б^л сыншы, идеологиялыщ сындармен ^атар, гылыми негiзделген сындар да айтады. Мысалы А.Н. Бернштамнын Меде шаньюйдын екiншi атауы - «Огыз», ал егiз сол уа^ытын тотем жануары болды деп санаганы жэне ^йгыр терминiн г^ндардын Хуянь тайпасынын атауынын «ouger» сосын ^йгыр - «uigur» атауына ауысуынан шыщты деген т^жырымдары еш шындывда жанаспайды деп санайды [Рафиков 1952: 130].
1951 ж. желто^сан айында б^л монография ММТИ Fылыми кенесiнiн Орта Азия мен Кавказ секторы мен Ленинград Мемлекетпк университетшщ Археология кафедрасынын кенейтшген мэжiлiсiнде ^аралып, галымнын «г^ндардын батыс^а шащыншылыгынын бYкiлэлемдiк мэнi» жэне «Аттиланын бYкiлэлемдiк тарихи ролi» туралы т^жырымдамаларын ^ате жэне ^огам Yшiн зиян деп бага берiлген ед1
ММТИ Fылыми кенесiнiн 1952 ж. 27-маусымындагы отырысында галымнын «Очерки истории гуннов» монографиясы мен оган катысты З.В. Удальцованын «Большевик» журналында жарыщ керген рецензиясы тал^ыланып, бYкiл сез алган галымдар бiр ауыздан б^л монографияны идеялыщ жагынан зиян деген сынга ^осылады. Эрiптестерi А.Н. Бернштамнын ^олданган эдiстерi ^ате дей келе, галым алдымен теориялыщ к^рылым к^рып, кейiннен осы к^рылымга сай мэлiметтердi гана ^олданатынын, д^рысында накты археологиялык материалдар мен жазба деректер бойынша ^орытынды жасау керектiгiн сез еткен [Обсуждение... 1953: 320].
Мэжшс ^орытындысында 1951 ж. желто^санында еткен ею кYндiк отырыстан А.Н. Бернштамнын еш саба^ алмагандыгына токталып, Fылыми кенес галымга тез арада ез ^ателштерш мойындап, кенейтiлген сараптама жасаган макала дайындауына жэне о^ырмандардын алдында жауапкершшкп сезiне бiлуiне кенес бередi. Сондай ак, осы кенесте А.Н. Бернштамнын
«зиянды» шыгармасыныц жары; квруше жауапкepшiлiк алган М.М. Дьяконов, М.И. Артомонов, М.А. Тихоновалар сынга ушырайды [Обсуждение... 1953: 325-326].
А.Н. Бернштам барлы; тараптан осыншалы;ты ;ысым квре тура, вз идеяларынан бас тартпауы, еш мepзiмдi басылым мен бу;аралы; а;парат ;уралдарында «кiнэсiн мойындап» а;талмауы -галымныц вз пpинциптepiнe адалдыгы, мiнeзiндeгi батылды;тыц куэсi iспe11eс.
Fалым Yшiн со;;ылардыц ауыры - 1953 ж. Известия газетшде жары; кврген С. Щeтининнiн «Порочная позиция профессора Бернштама» атты ма;аласы болды. Бул сыни ма;алада автор КСРО FА ММТИ Ленинград бвлiмiнiц ага гылыми ;ызмeткepi А.Н. Бернштам гундардыц взш гана емес, Аттиланы да идеал тут;анын, ;ыргыз эпосы «Манастагы» Манас тулгасын аспандата, бYкiл ;ыргыз тайпаларын бipiктipушы тулга peтiндe квpсeтiп, эпосты Марр позициясы тарапынан ;арастырган деген сол заман Yшiн ауыр айыптар тагады. Автор «А.Н. Бернштам хоть говорил что будет работать над своими ошибками, но почему то не спешит к этому», - дей келе, галым туралы айт;ан эрштестершщ твмендеп пшрш келиредь Бул пшр зep11eушi бeйнeсiн жа;сы ашып бepeтiндiктeн цитатаны взгepiссiз кeлтipудi жвн санады;: «Марксистко-ленинскую теорию А. Бернштам изучает поверхностно. Он не понимает необходимости перестройки всей своей научной работы. Бернштам кичлив и страдает зазнайством. Он нетерпимо относится к критике и самокритике, когда товарищи по работе разъясняют глубину его теоритических ошибок. Критику А. Бернштам не воспринимает и не улучшает своей работы <...>», - жумыс орнынан бершген мшездемеш кврсете келе, автор ММТИ Ленинград бвлiмiнiц М.Б. Пиотровский, К.В. Тревер, С.И. Руденко, В.В. Тихонов сeкiлдi гылыми ;ызмeткepлepi 1951-1952 жж. Марр Ымшщ ;атeлiктepiн эшкерелейтш бipдe-бip ецбек жазбагандарын алдыга тартады [Щетинин 1953: 1].
Fун тарихын зерттеген ата;ты галым Л.Н. Гумилев пен А.Н. Бернштам арасында идеялык кeлiспeушiлiктep орын алган. Л.Н. Гумилев «История народов хунну» атты ецбегшде галымныц «Очерк истории гуннов» монографиясына «гун тарихын зepттeудeгi арт;а кеткен бip ;адам» деп бага берш, аталган ецбекте гун ;огамында орын алган взгерютер мен о;игаларды баяндауда бipiздiлiк жо;, авторы осы монографияга ;атысты жарияланган сын-пiкipлepгe ;арсы тура алмады деген пiкip бiлдipeдi. Л.Н. Гумилев ма;алаларында кандидатты; диссертациясын ;оргауда А.Н. Бернштам оппонент болып, ;оргауга 16 пункттен туратын сын даярлап экелгенше то;талган. Л.Н. Гумилeвтi шыгыс тiлдepiн мецгермеген, вз зepттeуiндe маpксизмдi толы; ;олданбаган деген пунк11epi бар бул сынныц ;атал болганымен, Л.Н. Гумилевт 16 комиссия мYшeсiнiц 15-i ;олдап дауыс бepiп, кандидатты; диссертациясын сэтп ;оргайды [Гумилев 1998: 24-25]. Керюшше. А.Н. Бернштам аpхивiнeн Л.Н. Гумилев;а ;атысты мэлiмeттep таппады;. Жалпы осы eкi ата;ты галым арасында орын алган бул ;арсылы;ты ею тап вкiлдepiнiц тYсiнiспeушiлiгiмeн тYсiндipугe де болатындай.
Осындай сындардыц барлыгы галымныц жолына аз кедерп болган жо;. Fалым Ленинград Мемлекетпк унивepситeтiндe дэpiс о;у, экспедицияга жeтeкшiлiк ету ;у;ы;тарынан айырылган ед1
Fалымныц гылыми жетiстiктерi мен марапаттары
Дегенмен, кецес уа;ытында мYлдeм ецбеп eлeнбeдi деп те айта алмаймыз. FылымFа сiцipгeн eцбeгi Yшiн КыpFыз КСР «FылымFа eцбeгi сiцгeн ;ызметкерЬ> атаFына ие болса, 1946 ж. «Ецбек Кызыл Ту ордешмен» жэне «Ерен eцбeгi Yшiн» мeдалiмeн маpапатталFаны туралы вз автобиографиясында атап вткен [Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 793: 72].
А.Н. Бернштамнын вм'р жолы мен гылыми н,ызмет1
Fалымныц Fылыми ;ызмет ширек FасыpFа созылып, артына баFа жетпес мура ;алдырды. Fылыми e^eRrepi 200-ге, монографиялары 20-дан асады. Олардыц баpлыFы квлeмi мен мазмуны жаFынан аса ;унды ецбектер eкeнi даусыз. Эсipeсe, «Археологический очерк Северной Киргизии», «Кенкольский могильник», «Древняя Фергана», «Очерки истории гуннов», «Социально-экономический строй орхоно-энисейских тюрков VI-VIII вв. до н.э.», «Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая» «Архитектурные памятники Киргизии» секшд1 CYбeлi eцбeктepiн ерекше атап втпеске болмас. Fалым, сонымен ;атар, 1943 жэне 1949 ж. «Каза; КСР тарихы» басылымыныц бipнeшe тарауларын жазуFа атсалыс;ан eдi.
Fалым вмipдeн вткен соц, кeцeстiк Fалымдаp мepзiмдi басылым бe11epiндe еске алулар жариялады. Ата;ты Fалым С.П. Толстовтыц «А.Н. Бернштам КыpFызстан мен Каза;станныц ежелп тарихын зep11eудiц нeгiзiн салушы» - деген баFасы элi кYнгe дешн вз мацызын жоймаFаны аны; [Толстов 1957: 179].
Шэюрт Ю.А. Заднепровский еске алуында устазыныц 1950 ж. Памиp-ФepFана экспедициясында аяFыныц а;са;тыFына ;арамай, Саймалы Таш тас;а жазылFан суретгерш вз квзiмeн квру ма;сатымен Кугарт асуынан жаяу вткeнiн, бYкiл жоспарлаетан зep11eулepдi iскe асыpFанын Fылымныц энтузиазмы дей келе epлiккe балап еске алады. А.Н. Бернштам осы жылдын ;арашасында Бiшкeктe вткен ;ыpFыз хал;ыныц этногeнeзiнe аpналFан сeссияFа ;атысып, баяндама жасайды [Заднепровский, Подольский 1981: 165].
В.М. Массон вз еске алуында А.Н. Бернштамныц 1930^i жж. бастау алFан КыpFызстан мен ОцтYCтiк Каза;стаета жYpгiзгeн зерттеу жумыстарын Ортаазиялы; археологияныц «Yлкeн сeкipiсi» дей келе: «Ол вмipдi вте CYЙeтiн адам болды. Артында ;алFан Fылыми eцбeктepi мен аш;ан eскepткiштepi Fалымныц сeнiмдi Fылыми мурасы болып ;ала бepeдi» - деп баFа бepeдi [Массон 2002: 281].
Адам ретшде А.Н. Бернштамды эpiптeстepi мен шэкip11epi вз юше шын бершген. энциклопедиялы; бiлiмдi Fалым peтiндe сипаттайды. Сонымен ;атар, Fалымныц epeкшeлiгi - ;алыц квпшiлiктiц тYсiнуi, ;абылдауы тYсiнiлуi ;иын мэсeлeлepдi уFыны;ты тiлмeн жeткiзe бiлeтiнiндe. Ю.А. Заднепровскийдщ eстeлiгiндe кeлтipгeн А.Н. Бернштамныц: «Я урбанист. Но в степи я расплываюсь в улыбке» - деген свздepi Fалымныц тYp-тулFасын бар жаFынан ашып квpсeтeтiндeй [Заднепровский, Подольский 1981: 168].
1956 жылдыц 10 желто;санында небары 46 жасында Fалым ;айтыс болып, Санкт-Петербург ;аласындаFы Богословское зиратына жepлeндi.
3 Нэтижелер (Айтбаева А.Е., Манапова Э.М.)
На;ты Fылыми iздeнiспeн археологияныц дамуын жаца сапаFа квтерген Александр Натанович Бернштамныц eцбeктepiн жYЙeлeу, талдаудыц мацызы зор. FылымFа ;ос;ан Yлeсiнiн ау;ымы уа;ыт вткен сайын ай;ындала тYсуi де Fалымныц бipeгeйлiгiн аны;тайды.
Ма;аланы жазу барысында Fалымныц Fылыми eцбeктepiн, муpаFаттаFы жазбаларын саралап талдаудыц нэтижесшде, твмeндeгiдeй ;орытындылар жасауFа болады.
Жалпы ;ола, ерте тeмip, оpтаFасыp сeкiлдi тарихи кeзeцдepдi зерттеген, квптеген eскepткiштepдiц ашылуы мен зерпелушщ бастаушысы болFан Александр Натановичтiц вмip жолы мен Fылыми жолы ;ыс;аша сипатталды. Fалымныц жазба жэне археологиялы; деректерге непзделш жазылFан бай мурасы кешнп урпа; Yшiн ;унды дерек квздepi болатындыFы кYмэн
АйТБАЕВА А.Е., МАНАПОВА Э.М
тудырмайды. Сонымен бiрге, А.Н. Бернштамныц тарихи кезкарастары 1930-1950 жж. басым болган тарих гылымындагы ^станымдар мен идеологиялык нормалар аясында калыптасканын атап еткен жен. Оныц археология гылымындагы кептеген зерттеулерi бYгiнгi гылымынын жетiстiктерiнiц биiктiгiнен кайта каралып, нактылануда, галымныц бiркатар т^жырымдары кабылданбады. Алайда, б^л оныц ецбектершщ тарих, археология, этнология саласындагы казiргi зерттеушiлер Yшiн мацыздылыгын темендетпейдi.
F¥н тарихы, жалпы г^н миграциясыныц прогрессивт ролi туралы А.Н. Бернштам ойлары кецес галымдары тарапынан колдау тапкан жок. Осындай кылышынан кан тамган заманда, автордын г^н тарихына арналган ецбегi катац сындарга ^шырады жэне ете Yлкен саяси кателiктер жiберiлген деп айыпталды. Fалымды жаулап алу согыстарын жактаушы деп кiналап, г^ндардыц ролiн асыра кYшейте керсетуiн пантюркизмге катысы бар деп сынады. Осы сындар салдарынан А.Н. Бернштам ^стаздык кызметiнен жэне экспедицияларга жетекшiлiк ету мYмкiндiгiнен аластатылды. Бiрак: канша сынга ^шыраса да, галым г^ндар тарихына катысты ез идеяларынан бас тартпады жэне г^ндардыц саяси аренадагы орнын темен керсетуге тырыспады. Fалымныц Жетюу мен Тянь-Шаньныц катакомбалы-акымды обаларын г^н тайпаларына жаткызуы да кептеген археологтар тарапынан карсылык тугызды. Осы кунге дейiн катакомбалы-акымды обалардыц юмдерге тиесiлi екендiгi туралы орныккан, дэлелденген птр жок. Ягни пiкiр кайшылыгы элi де орын алуда. Дегенмен, соцгы гылыми зерттеулер нэтижесiнде кепшшк галымдар м^ндай жерлеу орындарын кацлыларга тиесiлi деп санауда.
Fалымныц кацлы иелiктерiн орналастыруы, топонимикаларга талдау жасауы, ортагасырлык калаларды баламалауы да гылым Yшiн елшеусiз казына сынды. Осы мэселелердщ эркайсысы жеке-жеке диссертациялык ж^мыстарга, гылыми жобаларга такырып бола алатынына сенiмiмiз кэмiл.
4 Талкылау (Манапова Э.М., Айтбаева А.Е.)
Кызыгушылыктарыныц кец спектрi галымнан кеп куши, керемет табандылык пен Yлкен ецбеккорлыкты кажет еттi. Дэл осы касиеттер оган зерттеушi жэне галым репндеп мYмкiндiктерiнiн зор элеуетiн жYзеге асыруга кемектестi. В.М. Массон езiнiц макаласында А.Н. Бернштамга тэн касиет - накты ^йымдастырылган ж^мыска кабiлеттiлiк деп атап еткен едь Кез келген колжазбасы болсын, археологиялык есебi болсын, басталган кYнi мен аякталган уакыты жазылып т^ратынын галым корымен ж^мыс iстеу барысында байкадык.
А.Н. Бернштамды Кыргызстан мен Казакстанныц ежелгi тарихын зерттеудiц негiзiн салган деп санауга толык негiз бар. Большевиктiц жан^ясында емiрге келiп, окушы кезiнен археологияга к^мар болган галым Ленинград университепнде тэлiм алып, студент шагында ММТМА-да кызмет еттi. Fалымныц камшыныц сабындай кыска г^мырыныц басым белiгi осы гылыми ^йыммен байланыста ербiдi. Кез-келген адамды сол езi емiр CYрген когамнан белiп алып карастыруга болмайды. А.Н. Бернштам да ез уакытыныц сойылын сокты, езi де кеп теперш кердi. Дегенмен, осы киындыктардыц барлыгы галымныц археологияга деген махаббатына селкеу тYсiре алмады. Ол тек археолог, этнограф кана емес, тарихшы ретiнде де кеп теориялык мэселелердi шешудi ез алдына коя бiлдi, шешiмдерiн табуга тырысты. А.Н. Бернштам макалаларында археологиялык казбалар нэтижесiнде кол жеткен жаца мэлiметтер жарияланып кана койган жок, сондай-ак тарихи топография, калалар мен олардыц салынуыныц тарихи жагдайлары, ОцтYCтiк Казакстан мен Жетюудыц кешпелi жэне отырыкшы т^ргындарыныц езара катынасы, ортагасырлык кала тарихыныц мацызды мэселелерi шешiмiн тапкан едi.
А.Н. Бернштамныц вм '!р жолы мен гылыми н,ызмет1
5 Корытынды (Манапова Э.М.)
Макалада Кыргызстан мен Казакстанныц кептеген ескертюштерш ашып, казба жумыстарын жYргiзген А.Н. Бернштамныц археология гылымына коскан Yлесi жан жакты талкыланды. А.Н. Бернштамныц гылыми мурасы м^рагат материалдары негiзiнде толыктырылды. Fалым гылыми ецбектерi Yшiн кеп кысым кере т^ра, ез принциптерiне адалдыгын, мшезшдеп батылдыкты макала жазу барысында кез жетюздш. Fалымныц жазба жэне археологиялык деректердi саралауы, оны ез кезкарасымен негiздеп жазуы болашак зерттеушiлер Yшiн ете к¥нды дерек болып табылады.
ЭДЕБИЕТ
1 Архив ИИМК РАН, ф. 35, д. 22, 133 л.
2 Архив ИИМК РАН, ф. 2, т. 3, д. 56, 133 л.
3 Архив ИИМК РАН, ф. 2, д. 793, 104 л.
4 Бернштам А.Н. Жилище Крымского предгорья. Опыт социологического анализа // Известия ГАИМК. 1931а.
Т. 9. Вып. 67. 46 с.
5 Бернштам А.Н. Туркменский род и колхозы. Труд и быт в колхозах // Труды Института по изучению народов
СССР. Л.: АН СССР, 19316. Сб. 2. С. 7-42.
6 Бернштам А.Н. Очерк истории гуннов. Л.: ЛГУ, 1951. 256 с.
7 Бернштам А.Н., Кричевский Е.Ю. К вопросу о закономерности в развитии архаической формации.
(К разработке теоретического наследства Маркса, Энгельса, Ленина) // Известия ГАИМК. 1932. Т. 13. Вып. 3. С. 21-51.
8 Бернштам А.Н., Морозова А.С. Отчет о командировке в Среднюю Азию // Проблемы истории древних
обществ. 1934. № 6. С. 100-101.
9 Гумилев Л.Н. История народа хунну / Сост. и общ. ред. А.И. Куркчи: в 2-х книгах. Кн. 1. М.: Институт
ДИ-ДИК, 1998. 448 с.: ил.
10 Заднепровский Ю.А., Подольский А.Г. Александр Натанович Бернштам. К 70-летию со дня рождения //
Народы Азии и Африки. 1981. № 2. С. 161-168.
11 Кызласов Л.Р., Мерперт Н.Я. Рец. на: А.Н. Бернштам. Очерк истории гуннов. Л.: ЛГУ, 1951 // ВДИ. 1952.
№ 1 (39). С. 103-109.
12 Массон В.М. Александр Натанович Бернштам из плеяды первопроходцев среднеазиатской археологии
(к 90-летию со дня рождения) // Археологические вести. 2002. № 9. С. 279-281.
13 Обсуждение на Ученом совете ИИМК книги А.Н. Бернштама «Очерк истории гуннов» (1953) // СА. 1953.
Т. 17. С. 320-326.
14 РафиковА.Х. Рец. на А.Н. Бернштам. Очерк истории гуннов. Л.: ЛГУ, 1951 // ВДИ. 1952. № 5. С. 126-131.
15 Толстов С.П. Александр Натанович Бернштам. Personalia // СЭ. 1957. № 1. С. 178-180.
16 Удальцова З.В. Против идеализации гунских завоеваний. Рец. на: А.Н. Бернштам. Очерк истории гуннов.
Л.: ЛГУ, 1951 // Большевик. 1952. № 11. С. 68-72.
17 Щетинин С. Порочная позиция профессора Бернштама // Известия. 1953. № 75. 29 марта.
REFERENCE
1 Arhiv Instituta istorii materialnoy kultury Rossiyskoy akademii nauk (Archive of the Institute for the History of
Material culture), f. 35, d. 22 (in Russian).
2 Arhiv Instituta istorii materialnoy kultury Rossiyskoy akademii nauk (Archive of the Institute for the History of
Material culture), f. 2, t. 3, d. 56 (in Russian).
3 Arhiv Instituta istorii materialnoy kultury Rossiyskoy akademii nauk (Archive of the Institute for the History of
Material culture), f. 2, d. 793 (in Russian).
■
56 Казахстан археологиясы № 4 (18) 2022
1
4 Bernshtam, A. N. 1931a. In: Izvestiya Gosudarstvennoy akademii istorii materialnoy kultury (News of the State
Academy of the History of Material Culture), 9 (in Russian).
5 Bernshtam, A. N. 1931b. In: Trudy instituta po izucheniyu narodov SSSR (Proceedings of the Institute for the Study
of the Peoples of the USSR). 2, 7-42 (in Russian).
6 Bernshtam, A. N. 1951. Ocherk istorii gunnov (An essay on the history of the Huns). Leningrad: Leningrad State
University (in Russian).
7 Bernshtam, A. N., Krichevskiy, E. Yu. 1932. In: Izvestiya Gosudarstvennoy akademii istorii materialnoy kultury
(News of the State Academy of the History ofMaterial Culture), 3, 21-51 (in Russian).
8 Bernshtam, A. N., Morozova, A. S. 1934. In: Problemy istorii drevnih obshchestv (Problems of the history of ancient
societies), 6, 100-101 (in Russian).
9 Gumilev, L. N. 1998. Istoriya naroda hunnu (History of the Hunnu people). Moscow: Institut DI-DIK
(in Russian).
10 Zadneprovskiy, Yu. A., Podolskiy, A. G. 1981. In: Narody Azii i Afriki (The peoples of Asia and Africa), 2, 161-168
(in Russian).
11 Kyzlasov, L. R., Merpert, N. Ya. 1952. In: Vestnik drevney istorii (Journal of Ancient History), 1 (39), 103-109
(in Russian).
12 Masson, V. M. 2002. In: Arheologicheskie vesti (Archaeological news), 9, 279-281 (in Russian).
13 Obsuzhdenie na Uchenom sovete . 1953. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archeology), 17, 320-326
(in Russian).
14 Rafikov, A.H. 1952. In Vestnik drevney istorii (Journal of Ancient History). 5, 126-131 (in Russian).
15 Tolstov, S. P. 1957. In: Sovetskaya etnografiya (Soviet ethnography), 1, 178-180 (in Russian).
16 Udaltsova, Z. V. 1952. In: Bolshevik (Bolshevik), 11, 68-72 (in Russian).
17 Shetinin, S. 1953. In: Izvestiya (Izvestia) 75, 29 marta (in Russian).
А.Н. Бернштамнын, вм '!р жолы мен гылыми н,ызметi
МYДделер к,ак,тытысы туралы ак,паратты ашу. Автор мYДделер к,ак,тытысыньщ жок/ть^ын мэлiмдейдi. I Раскрытие информации о конфликте интересов. Автор заявляет об отсутствии конфликта интересов. I Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest. Макала туралы аппарат I Информация о статье I Information about the article. Редакцията тYстi I Поступила в редакцию I Entered the editorial office: 06.12.2022. Рецензенттер мак,улдатан I Одобрено рецензентами I Approved by reviewers: 16.12.2022. Жариялаута к,абылданды I Принята к публикации I Accepted for publication: 16.12.2022.
