Научная статья на тему 'АҒДАРГИЧЛИ ВА АҒДАРГИЧСИЗ КОРПУСЛАРНИ ТОРТИШГА ҚАРШИЛИГИ'

АҒДАРГИЧЛИ ВА АҒДАРГИЧСИЗ КОРПУСЛАРНИ ТОРТИШГА ҚАРШИЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
35
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
почва / повторные культуры / винтовой корпус с заплужником / безотвальный корпус / лемех / отвал / крошитель / безотвальная обработка / soil / repeated crops / screw housing with a hostage / non-shaft housing / ploughshare / dump / crumbler / non-shaft treatment

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Маматов Ф.М., Равшанов Ҳ.А., Қурбанов Ш.Б., Бадалов С.М.

В статье представлены результаты экспериментальных исследований по определению тягового сопротивления отвальных и безотвальных корпусов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents the results of experimental research on determination the traction resistance of moldboard and moldboardless bodies.

Текст научной работы на тему «АҒДАРГИЧЛИ ВА АҒДАРГИЧСИЗ КОРПУСЛАРНИ ТОРТИШГА ҚАРШИЛИГИ»

Инновацион технологиялар/Innovative technologies

УУК 631.312.44 Маматов Ф.М., Равшанов Х^А., Чурбанов Ш.Б., Бадалов С.М.

АГДАРГИЧЛИ ВА АГДАРГИЧСИЗ КОРПУСЛАРНИ ТОРТИШГА

ЦАРШИЛИГИ

Маматов Ф.М. - т.ф.д., проф. (КарМИИ), Равшанов Х..А. - т.ф.д., доц. (ТИКХММИ Карши филиали), Чурбанов Ш.Б., T^^^.(PhD), Бадалов С.М., мустакил тадкикотчи (КарМИИ),

В статье представлены результаты экспериментальных исследований по определению тягового сопротивления отвальных и безотвальных корпусов.

Ключевые слова: почва, повторные культуры, винтовой корпус с заплужником, безотвальный корпус, лемех, отвал, крошитель, безотвальная обработка.

The article presents the results of experimental research on determination the traction resistance of moldboard and moldboardless bodies.

Keywords: soil, repeated crops, screw housing with a hostage, non-shaft housing, ploughshare, dump, crumbier, non-shaft treatment.

Кишлок хужалиги махсулотларини етиштиришда энг куп мехнат ва энергия талаб киладиган технологик жараёнлардан бири - бу тупрокка ишлов бериш хисобланади. Кишлок хужалиги ишлаб чикаришида мехнат ва энергия харажатларининг 70 фоизи экинларни етиштириш учун сарфланади, шу жумладан, тупрокка ишлов бериш эса унинг 40% ини ташкил этади. Дехкончилик маданиятида кишлок хужалик экинларини етиштириш, улардан юкори хосил олиш учун тупрок унумдорлигини саклаган холда энергия-ресурстежамкор ва иш унуми юкори булган тупрокка ишлов бериш машиналарини ишлаб чикиш ва куллаш етакчи уринни эгаллайди [1].

Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари институти Карши филиали, Карши мухандислик-иктисодиёт институти олимлари ва Тошкент "BMKB-Agromash" AJ конструкторлик булими билан хамкорликда кузги донли экинлардан бушаган майдонларга такрорий экинлар экиш учун тупрокни экишга тайёрлайдиган комбинациялашган машинанинг конструкцияси яратилди ва тажриба нусхаси тайёрланди. Комбинациялашган машина дон-дуккакли, сабзавот-полиз, ем-хашак ва бошка такрорий экинларни экиш учун тупрокни киска муддатда экишга тайёрлашга мулжалланган. Машина 5-6 классга мансуб булган тракторлар билан агрегатланади. Камраш кенглиги 2,7 м га тенг. Тупрокка агдариб ва агдармасдан асосий ишлов беришда заплужникли винтсимон, агдаргичсиз ва майдалагичли агдаргичсиз корпуслардан фойдаланилди.

Агдаргичли ва агдаргичсиз корпусларни тортишга каршилигини аниклаш буйича экспериментал тадкикотлар Тошкент вилоятининг Янгийул туманидаги Кишлок хужалигини механизациялаш илмий-тадкикот институтининг лаборатория-дала курилмасида утказилди (1-расм).

Курилма рама 1, осиш курилмаси 2, агдаргичсиз корпус 3 ва таянч гилдираги 4 дан ташкил топган. Ушбу курилманинг конструкцияси кундаланг бруслар 7, 8 ни жойлашган урнини узгартириб, улар орасидаги масофани хамда осиш курилмасининг параметрларини хар хил масофага узгартириш имкониятига эга. Рама 1 буйлама бруслар 5 ва 6, кундаланг бруслар 7, 8 ва 9 лардан иборат. Осиш курилмаси рамага кронштейнлар 10, 11 ва 12 лар оркали бириктирилади. Осиш курилмасининг холати 10, 11 ва 12 кронштейнларни кундаланг брус 9 да, таянч гилдиракларининг холати 5 ва 6 буйлама брусда олдинга ёки оркага суриш йули билан узгартирилади.

Тажрибалар учун 3 турдаги (заплужникли винтсимон, агдаргичсиз ва майдалагичли агдаргичсиз) корпуслар ясалди (2-расм).

1-расм. Лаборатория-дала курилманинг конструктив схемаси: 1 - рама; 2 - осиш курилмаси; 3 - агдаргичсиз корпус; 4 - таянч гилдираги; 5 ва 6 - буйлама бруслар; 7, 8, 9 - кундаланг бруслар; 10, 11, 12 - осиш курилмасининг кронштейнлари

2-расм. Тажрибаларни утказиш учун тайёрланган корпуслар: а - заплужникли винтсимон; б- агдаргичсиз; с- майдалагичли агдаргичсиз: 1 - туткич; 2 - агдаргич;

3 - искана; 4- лемех; 5- заплужник; 6-майдалагич пичоклар.

Тажриба утказилган далаларнинг тупроги урта-огир соз механик таркибдаги буз тупрок булиб, ер ости сувлари 10-12 м чукурликда жойлашган. Экспериментал тадкикотларни утказишдан олдин тупрокнинг 0-5, 5-10, 10-15, 15-20 ва 20-25 см катламлардаги намлиги, зичлиги ва каттиклиги хдмда усимлик колдикларининг баландлиги ва микдори мавжуд усуллар [2] буйича аникланди. Тажрибаларда синов утказилган дала тупрогининг намлиги 11,8%, каттиклиги 4,2 МПа, усимлик пояларининг баландлиги 15-23 см, дала юзасидаги усимлик колдикларини уртача огирлиги 0,378 кг/м2 ни ташкил этди.

Экспериментал тадкикотлар икки боскичда олиб борилди. Биринчи боскич тажрибаларида заплужникли винтсимон, агдаргичсиз ва майдалагичли агдаргичсиз корпусларда тупрокнинг уваланиш даражаси ва тортишга каршилиги хдмда иккинчи боскичда эса тажрибаларни математик режалаштириш усули кулланилиб, куп омилли тажрибалар утказилди. Х,ар иккала боскич тажрибалари х,ам ^ишлок хужалигини механизациялаш илмий-тадкикот институтининг тажриба хужалиги даласида утказилди.

Заплужникли винтсимон, агдаргичсиз ва майдалагичли агдаргичсиз корпусларнинг тортишга каршилиги 63.03.2001 "Испытания сельскохозяйственной техники. Методы

энергетической оценки" [3] буйича тензометрик бармокларни лаборатория-дала курилмасига урнатилиб аникланди. 3 ва 4-расмларда тензобармокларни курилмага урнатиш ва агрегат-нинг умумий куринишлари келтирилган.

3-расм. Лаборатория-дала курилмасининг умумий куриниши

4-расм. Лаборатория-дала агрегатининг умумий куриниши

Тажрибаларни утказишдан олдин ва утказиб булингандан кейин тензобармоклар тарировка килинди. Тензобармоклар 40Х русумли пулатдан тайёрланган булиб, уларга тензокаршиликлар куприк усулида елимланган. Бунда пастки унг ва чап тензобармокларга 0-10 кН ораликда 1,0 кН интервал билан, юкориги тензобармокка 0-5 кН ораликда1,0 кН интервал билан юкланишлар берилди. Тензобармокларни тарировка килишда ДОСМ-Ш-5 намунавий динамометрдан фойдаланилди. Тарировкадаги хатолик 1,8 % ни ташкил этди.

Тарировкада олинган маълумот буйича тарировка коэффициенти аникланди. Сунгра тажрибаларда олинган маълумотлар тарировка коэффициентига купайтирилди ва тупрок каршилик кучининг хдкикий киймати аникланди. Тензометрия утказишда тензобалкадан чикаётган сигналларни кайд этиш учун ИП-264БС улчаш аппаратурасидан фойдаланилди.

Заплужникли винтсимон, агдаргичсиз ва майдалагичли агдаргичсиз корпусларни курилманинг сифат курсаткичлари ва тортишга каршилигига таъсирини урганиш учун иш тезлиги 5-9 км/соат, барча корпусларнинг камраш кенглиги 45 см, ишлов бериш чукурлиги эса 25 см этиб белгилаб олинди. Тажрибаларнинг натижалари 5 ва 6-расмларда келтирилган.

5-расмда келтирилган графиклардан куриниб турибдики, иш тезлигини ошиши билан заплужникли винтсимон, агдаргичсиз ва майдалагичли агдаргичсиз корпусларда тупрокнинг уваланиш даражаси кабарик парабола конунияти буйича ортган. Заплужникли винтсимон корпусда тупрокни уваланиш даражаси, яъни улчами 50 мм дан кичик фракциялар микдори куп. Агдаргичсиз ва майдалагичли агдаргичсиз корпусларда эса тупрокни уваланиш даражаси, яъни улчами 50 мм дан кичик фракциялар микдори 7-9 км/соат иш тезликларида узгармасдан колган. Буни агдаргичсиз ва майдалагичли агдаргичсиз корпусларда тупрок факат юмшатилиши билан изох,лаш мумкин. Натижада, ишлов берилган дала юзасида тупрокнинг уваланиш даражаси 70% дан ошмади.

Тажрибаларда агдаргичсиз ва майдалагичли агдаргичсиз корпусларни тупрок палахсасини уваланиш даражаси буйича заплужникли винтсимон корпус билан таккослаганда, 5, 7 ва 9 км/соат иш тезликларида агдаргичсиз корпусда тупрокни уваланиш даражаси заплужникли винтсимон корпусга нисбатан мос равишда 14,7%, 16,8% ва 18,6% га, майдалагичли агдаргичсиз корпусда эса 11,3%, 12,1% ва 13,4% га кам.

6-расмда келтирилган графиклардан куриниб турибдики, иш тезлигини ошиши билан барча корпусларнинг тортишга каршилиги ботик парабола конунияти буйича ортиб борган. Буни ишчи юзалар буйича тупрокни ишкаланиш кучларини ошиши билан изох,лаш мумкин.

Инновацион технологиялар/Innovative technologies

Агдаргичсиз корпуснинг тортишга каршилиги заплужникли винтсимон корпусга нисбатан иш тезлиги 5 ва 9 км/соат булганда, мос равишда 32,6 ва 38,9% га, майдалагичли агдаргичсиз корпусники эса 34,7% ва 35,2% га кам.

91

Ф.,

83

75

67

^ / -,.

(Г^

-2

7

R, кII

59

5 6 7 8 9

Va км/соат

5-расм. Тупрокни уваланиш даражаси (Ф<5о)ни иш тезлиги (Уа)га боглик равишда узгариш графиклари

it--- 4 ь ——* * 2

о 1

К 9

V„ км/соат

6-расм. Корпусларни тортишга каршилиги (R) ни иш тезлиги (Va)ra боглик равишда узгариш графиклари

1- заплужникли винтсимон корпус; 2 - агдаргичсиз корпус;

3 - майдалагичли агдаргичсиз корпус

Утказилган экспериментал тадкикотларга кура, агдаргичсиз корпуснинг тортишга каршилиги заплужникли винтсимон корпусга нисбатан 32,6-35,2%га кам булиши аникланди. Узбекистон шароитида сугорилмайдиган дехдончиликда энергия ва ресурстежамкор тупрокка агдармасдан ишлов бериш усули энг самарали, замонавий ва истикболли технологияларидан хисобланади. Республикамиз кишлок хужалиги ишлаб чикаришида мех,нат ва энергия сарфини камайтириш, ресурсларни тежаш, кишлок хужалик экинларини илгор технологиялар асосида етиштиришда технологик жараёнларни сифатли бажарилишини таъминлайдиган тупрокка агдармасдан ишлов берадиган комбинациялашган машиналарни ишлаб чикиш истикболлидир.

АДАБИЁТЛАР

1. Равшанов Х,.А. Тупрокни такрорий экинлар экишга тайёрлайдиган техник воситаларни ишлаб чикишнинг илмий-техник ечимлари: Дисс. ... техн. фан. докт. - Тошкент, 2020. -206 б.

2. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. - Москва: Колос, 1978.- 335 с.

3. Испытания сельскохозяйственной техники. Методы энергетической оценки машин. Tst 63.03.2001// Издание официальное. - Ташкент, 2001.-59 с.

4. Mamatov, F., Ergashev, I., Ochilov, S., Pardaev, X. Traction Resistance of Soil Submersibility Type "Paraplau" // Jour of Adv Research in Dynamical & Control Systems, Vol.12, 07-Special Issue, 2020. DOI: 10.5373/JARDCS/V12SP7/20202336 ISSN1943-023X.

5. Umurzakov, U., Mirzaev, B., Мaмatov, F., Ravshanov, H., Kurbonov, S. A rationale of broach-plow's parameters of the ridge-stepped ploughing of slopes // XII International Scientific Conference on Agricultural Machinery Industry IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science 403(2019) 012163 IOP Publishing doi:10.1088/1755-1315/403/1/012163.

6. Mirzaev, B., Mamatov, F., Ergashev, I., Ravshanov, H., Mirzaxodjaev, Sh., Kurbanov, Sh., Kodirov, U and Ergashev, G. Effect of fragmentation and pacing at spot ploughing on dry soils // E3S Web of Conferences 97. doi.org/10.1051/e3sconf/201913501065.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.