Научная статья на тему 'АҒДАРГИЧСИЗ КОРПУСНИНГ МАЙДАЛАГИЧ ПИЧОҒИ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ'

АҒДАРГИЧСИЗ КОРПУСНИНГ МАЙДАЛАГИЧ ПИЧОҒИ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
47
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
почва / безотвальный корпус / крошитель / безотвальная обработка / долото / лемех / нож / mold less body with shredders / moldboard less body / experiment / guide / chisels / ploughshare / shredder knives

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Равшанов Ҳ.А., Бегимкулова М.Ф.

В статье приведены результаты обоснования параметров ножа крошителя безотвального корпуса методом математического планирования экспериментов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents the results of planning experiments to optimize the parameters of the knife a shredder of a moldboard body.

Текст научной работы на тему «АҒДАРГИЧСИЗ КОРПУСНИНГ МАЙДАЛАГИЧ ПИЧОҒИ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ»

УУК 631.312.44 Равшанов Х^А. Бегимкулова М.Ф.

АГДАРГИЧСИЗ КОРПУСНИНГ МАЙДАЛАГИЧ ПИЧОГИ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ

Равшанов Х..А. - т.ф.д., доц. (ТИКХММИ Карши филиали), Бегимкулова М.Ф. - магистрант КарМИИ

В статье приведены результаты обоснования параметров ножа крошителя безотвального корпуса методом математического планирования экспериментов.

Ключевые слова: почва, безотвальный корпус, крошитель, безотвальная обработка, долото, лемех, нож

The article presents the results of planning experiments to optimize the parameters of the knife a shredder of a moldboard body.

Key words: mold less body with shredders, moldboard less body, experiment, guide, chisels, ploughshare, shredder knives.

Жахонда кишлок хужалик экинларини етиштириш, улардан юкори хосил олиш учун тупрок унумдорлигини саклаган холда энергия-ресурстежамкор ва иш унуми юкори булган тупрокка ишлов бериш машиналарини ишлаб чикиш ва куллаш етакчи уринни эгаллайди. Тупрокка ишлов бериш унга ва пировардида усимликка таъсир этадиган технологик жараён хисобланади. Тугри, илмий асосланган тупрокка ишлов бериш усули кулланилганда тупрокнинг хусусиятлари яхшиланади ва унинг хосилдорлиги ошади [1].

Кейинги йилларда дехкончилик маданиятида асосий эътибор тупрокни химоя киладиган, яъни тупрок катлами юзасини кам даражада емирадиган ва майда заррачаларга тузгитадиган хамда усимлик колдикларини дала юзасида саклаб коладиган энергия-ресурстежамкор ишлов бериш усулларига каратилган. Республикамиз тупрок-иклим шароитини эътиборга олиб, энергия ва ресурстежамкорлик асосида тупрокка агдармасдан ишлов берадиган ва уни амалга оширадиган ишчи куролларни яратиш хамда куллаш долзарб муаммо хисобланади.

Агротехник усул сифатида тупрокка агдармасдан ишлов бериш ва уни амалга оширадиган воситалар - юмшатувчи куроллар Урта Осиёда, Мисрда, Х,индистонда кенг кулланилган. Бугунги кунда АКШ, Канада, Россия, Франция, Германия ва Хитойда такрорий экинлар экиш учун тупрокни экишга тайёрлашда унга агдармасдан ишлов берадиган комбинациялашган машиналар кулланилмокда [2]. Тупрокка агдармасдан ишлов беришда тупрок катлами агдарилмайди, балки юмшатилади. Бунда тупрок сув ва шамол эрозияларидан химояланади. Намлиги етарли булмаган тупрокларда намни туплаш ва саклаш усули сифатида кенг фойдаланилади.

Тупрокка агдармасдан ишлов бериш культиватор-текислагичлар, текислагич-чукур юмшаткичлар, чизелли плуглар ва плуг-юмшаткичлар билан амалга оширилади. Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари институти Карши филиали, Карши мухандислик-иктисодиёт институти олимлари ва Тошкент "BMKB-Agromash" AJ конструкторлик булими билан хамкорликда кузги донли экинлардан бушаган майдонларга такрорий экинлар экиш учун тупрокка агдармасдан ишлов берадиган агдаргичсиз корпуснинг конструкцияси яратилди ва тажриба нусхаси тайёрланди. Агдаргичсиз корпус устун 1, йуналтиргич 2, искана 3, лемех 4 ва майдалагич пичокларидан ташкил топган (1-расм). 2-расмда тажрибалар учун тайёрланган тигини горизонтга нисбатан урнатиш бурчаги an хар хил булган майдалагич пичоклар келтирилган.

Майдалагичли агдаргичсиз корпус палахсани айлантирмасдан тупрокни юмшатиш учун мулжалланган. Шунинг учун унда агдаргич булмайди. Майдалагичли агдаргичсиз корпуснинг лемехи уч ёнли пона куринишида булиб умумий холатда иккита функцияни бажаради: палахсани парчалаш ва уни силжитиш.

1-расм. Тажрибалар учун тайёрланган майдалагичли агдаргичсиз корпус: 1 - туткич; 2 - йуналтиргич; 3 - искана; 4 - лемех; 5 - майдалагич пичоклар

2-расм. Тажрибалар учун тайёрланган тигини горизонтга нисбатан урнатиш бурчаги ап хдр хил булган майдалагич пичоклар: 1 - ап = 15°; 2 - а.п = 20°; 3 - ап = 25°; 4 - ап = 30°; 5 - а.п = 35°; 6 - ап = 40°

Майдалагичли агдаргичсиз корпусда лемехдан кейин пичок туридаги майдалагич урнатилган. Майдалагичли агдаргичсиз корпуслар тупрок катламига 25-27 см чукурликда агдармасдан ишлов беради. Майдалагич пичоклар тупрокнинг урта катламини интенсив равишда юмшатади. Майдалагичли тупрокка агдаргичсиз корпуслар ёрдамида агдармасдан ишлов беришда тупрокнинг уваланиш даражаси ортади, унинг унумдор катлами ва намлиги саклаб колинади, сув ва шамол эрозиясидан х,имоя килинади ва энергия-ресурстежамкорликка эришилади.

Майдалагич пичогини назарий ва бир омилли экспериментларда урганилган параметрларининг макбул кийматлари куп омилли экспериментларни математик режалаштириш усулидан фойдаланиб аникланди [3, 4].

Тадкикотларни утказишда майдалагичли агдаргичсиз корпуснинг сифат ва энергетик иш курсаткичларига таъсир этувчи омиллар сифатида куйидагилар танланди: майдалагич пичоги тигини горизонтга нисбатан урнатилиш бурчаги, майдалагич пичоклари сони, майдалагич пичокларининг баландлиги, майдалагич пичокларининг узунлиги ва агрегатнинг хдракат тезлиги.

1-жадвалда омиллар, уларнинг шартли белгиланиши, вариацияланиш (узгариш) ораликлари ва сатх,и келтирилган. Улар олиб борилган назарий тадкикотлар ва бир омилли тажрибалар натижаларига кура белгиланди.

Таъсир этувчи омиллар куйидагича шартли белгиланиб (кодлаштирилиб) олинди:

Х1 - майдалагич пичоги тигини горизонтга нисбатан урнатилиш бурчаги, градус;

Х2 - майдалагич пичоклари сони, дона;

Х3 - майдалагич пичокларининг баландлиги, мм;

Х4 - майдалагич пичокларининг узунлиги, мм;

Х5 - иш тезлиги, км/соат.

Бах,олаш мезонларига омилларнинг таъсирини иккинчи даражали полином тулик ёритиб беради деб тахмин килиниб, экспериментлар Хартли-4 режаси буйича утказилди [3].

Куп омилли экспериментларни утказишда бахолаш мезони сифатида тупрокнинг уваланиш даражаси (Ф>50), яъни улчами 50 мм дан кичик фракциялар улуши ва майдалагичли агдаргичсиз корпуснинг тортишга каршилиги (Я) кабул килинди.

Тупрокнинг физик-механик хоссалари хамда дала юзасида мавжуд булган нотекисликларнинг бахолаш мезонларига таъсирини камайтириш максадида тажрибаларни утказиш тартиби тасодифий сонлар жадвалидан фойдаланиб белгиланди. Бундан ташкари, барча вариантлар учун ишлов бериш чукурлиги бир хил ва 25 см этиб белгиланди [3, 4].

Тажрибалардан олинган маълумотларга "PLANEX" дастури буйича ишлов берилди. Бунда дисперсиянинг бир хиллигини бахолашда Кохрен мезонидан, регрессия коэффициентларини кийматини бахолашда Стьюдент мезонидан, регрессион моделларнинг адекватлигини бахолашда Фишер мезонидан фойдаланилди [5].

1-жадвал

Омиллар, уларнинг шартли белгиланиши, вариацияланиш оралиги ва сатх,и

Омиллар параметрлари Омилларнинг

я =

Омилларнинг номланиши Улчов бирлип Шартли белгиланиши Вариацияланш оралиFи сатх,и

- 1 0 +1

Майдалагич пичоги тигини

горизонтга нисбатан урнатилиш бурчаги градус Xi 10 20 30 40

Майдалагич пичоклари сони дона Х2 1 3 4 5

Майдалагич пичогининг баландлиги мм Х3 10 25 35 45

Майдалагич пичогининг узунлиги мм Х4 5 100 120 140

Иш тезлиги км/соат Х5 1,5 6,0 7,5 9,0

Тажриба натижаларига курсатилган тартибда ишлов берилиб, бахолаш мезонларини адекват ифодаловчи куйидаги регрессия тенгламалари олинди:

- тупрокнинг уваланиш даражаси (Ф<50,%)

Ф<50 = + 81,3 1 5 + 3,028X1+ 1,234X2- 0,568X3+1,692X4+3,280X5--2,577Xi2+ 0,989XiX2-0,354XIX3+0,233XIX4+ 1,096X1X5- 1,025X22--1,514X2X?+ 0,149X2X4 - 0,242X2X5- 1,024X32 - 0,151XX4 +

+ 0,01^X3X5+ 1,258X42+ 0,01^X4X5 + 2,255X52 (1)

- майдалагичли агдаргичсиз корпуснинг тортишга каршилиги буйича (R,kH)

R= +4,322-0,456Xi+ 0,284X2+0,175X3- 0,286X4+ 0,781X5+ 0,852XI2+ + 0,348XiX2+ 0,104XiX3+ 0,055XiX4+ 0,482XiX+ 0,354X22 -- 0,906X2X3+ 0,292X2X4- 0,143X2X5 - 0,256X?2 + 0,150X3X4+

+0,577X3X5 + 0,171X42 + 0,328XX5 + 0,834X52 (2)

Параметрларнинг талаб даражасидаги иш сифатини кам энергия сарфлаган холда таъминлайдиган кийматларини аниклашда (1) ва (2) регрессия тенгламалари ПК "Pentium IV" компьютерида Excel дастурини "ечимни кидириш" (поиск решения) амали буйича 25 см ишлов бериш чукурлиги учун биргаликда ечилди. Регрессия тенгламаларини биргаликда ечишда Ф<50 мезон, яъни улчами 50 мм дан кичик фракциялар микдори 80 фоиздан кам булмаслиги, R мезон, яъни майдалагичли агдаргичсиз корпуснинг тортишга

каршилиги минимал кийматга эга булиши шартлари кабул килинди. Олинган натижалар 2-жадвалда келтирилган.

2-жадвал

Майдалагич пичокларининг макбул кийматлари

X5) (X1) (X) (X3) (X)

Код-лан-ган Нату-рал, дона Код-лан-ган Нату-рал, градус Код-лан-ган Нату-рал, мм Код-лан-ган Нату-рал, мм Код-лан-ган Нату-рал, мм

-1 6 0,419 27,094 -0,126 4,274 0,024 35,235 -0,016 119,922

0 7,5 0,156 29,780 0,350 4,350 0,056 35,560 0,006 120,030

1 9 -0,245 28,775 -0,148 3,952 -0,236 32,644 -0,246 118,772

Демак, майдалагичли агдаргичсиз корпус кам энергия сарфлаган холда талаб даражасидаги иш сифатини таъминлаши учун 6-9 км/соат харакат тезликларда майдалагич пичоклари сони 4 та, тигини горизонтга нисбатан урнатиш бурчаги 300, баландлиги 35 мм, узунлиги 120-140 мм булиши лозим. Омилларнинг ушбу кийматларида тупрокнинг уваланиш даражаси 81,3%, майдалагичли агдаргичсиз корпуснинг тортишга каршилиги 4,32 кН ни ташкил этди.

Майдалагичли агдаргичсиз корпуснинг камраш кенглиги 0,45 м, лемехни тупрокка кириш бурчаги 25°, хдракат йуналишига нисбатан урнатилиш бурчаги 42°, эгат тубига нисбатан урнатилиш бурчаги 35°, майдалагич пичогининг сони 4 та, баландлиги 35 мм, узунлиги 120-140 мм, харакат йуналишига нисбатан урнатилиш бурчаги 10°, горизонтга нисбатан урнатилиш бурчаги 30° хамда майдалагичли агдаргичсиз корпуснинг баландлиги 420 мм булганда тупрокка кам энергия сарфлаган холда сифатли ишлов бериш таъминланади.

АДАБИЁТЛАР

1. Равшанов Х,.А. Тупрокни такрорий экинлар экишга тайёрлайдиган техник воситаларни ишлаб чикишнинг илмий-техник ечимлари: Дисс. ... техн. фан. докт. - Тошкент, 2020. -206 б.

2. Сохт К.А., Трубилин Е.И., Коновалов В.И. Дисковые бороны и лущильники. Проектирование технологических параметров./ Учеб. пособие. - Краснодар: КубГАУ, 2014. - 164 с.

3. Веденяпин В.В. Общая методика экспериментального исследования и обработки опытных данных. - Москва: Колос, 1973. - 184 с.

4. Джонсон Н., Лион Ф. Статистика и планирование эксперимента в технике и науке. Методы обработки данных. - Москва: Мир, 1990. - 610 с.

5. Кобзарь А.И., Прикладная математическая статистика. Для инженеров и научных работников. - Москва: Физматлит, 2006. - 816 с.

6. Umurzakov, U., Mirzaev, B., Мaмatov, F., Ravshanov, H., Kurbonov, S. A rationale of broach-plow's parameters of the ridge-stepped ploughing of slopes // XII International Scientific Conference on Agricultural Machinery Industry IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science 403(2019) 012163 IOP Publishing doi:10.1088/1755-1315/403/1/012163.

7. Mirzaev, B., Mamatov, F., Ergashev, I., Ravshanov, H., Mirzaxodjaev, Sh., Kurbanov, Sh., Kodirov, U and Ergashev, G. Effect of fragmentation and pacing at spot ploughing on dry soils // E3S Web of Conferences 97. doi.org/10.1051/e3sconf/201913501065.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.