Научная статья на тему 'АҒДАРГИЧСИЗ ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРАДИГАН МАШИНАНИНГ ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ'

АҒДАРГИЧСИЗ ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРАДИГАН МАШИНАНИНГ ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие сельскохозяйственные науки»

CC BY
84
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
почва / повторный посев / ресурсоcбережение / комбинированная машина / обработка почвы / эрозия / крошеие / выравнивание / уплотнение / secondary sawing / resource saving / combined / machine / aggregate / soil cultivation / erosion / productivity / softeners / to level / to condense / working body

Аннотация научной статьи по прочим сельскохозяйственным наукам, автор научной работы — Маматов Ф.М., Равшанов Ҳ.А.

В статье приводятся устройство, принцип работы машины для подготовки почвы к посеву и результаты его экспериментальных исследований.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The structure, technological process of work and results of field experiences of resource saving combined machine for preparing the soil to secondary sawing are given in the article.

Текст научной работы на тему «АҒДАРГИЧСИЗ ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРАДИГАН МАШИНАНИНГ ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ»

УДК 631.312.44 Маматов Ф.М., Равшанов ХА.

АГДАРГИЧСИЗ ТУПРОККА ИШЛОВ БЕРАДИГАН МАШИНАНИНГ ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Маматов Ф.М. - т.ф.д., профессор (КарМИИ); Равшанов Х.А. - т.ф.н., доцент (ТИКХММИ Карши филиали), Чориева Д.Н. - таткикотчи (ТИКХММИ Карши филиали)

В статье приводятся устройство, принцип работы машины для подготовки почвы к посеву и результаты его экспериментальных исследований.

Ключевые слова: почва, повторный посев, ресурсосбережение, комбинированная машина, обработка почвы, эрозия, крошеие,выравнивание, уплотнение.

The structure, technological process of work and results of field experiences of resource saving combined machine for preparing the soil to secondary sawing are given in the article.

Key words: secondary sawing, resource saving, combined, machine, aggregate, soil cultivation, erosion, productivity, softeners, to level, to condense, working body.

Жахонда кишлок хужалик экинларини етиштириш, улардан юкори хосил олиш учун тупрок унумдорлигини саклаган холда энергия-ресурстежамкор ва иш унуми юкори булган тупрокка ишлов бериш машиналарини ишлаб чикиш ва куллаш етакчи уринни эгалламокда. Жумладан, экиш олдидан тупрокка агдаргичсиз ишлов бериш билан бирга даладан бир утишда тупрокни экишга тайёрлаш буйича барча технологик жараёнларни кушиб бажарадиган тупрокка ишлов берадиган машиналарни ишлаб чикиш ва куллашга катта эътибор каратилмокда [1].

Бугунги кунда, экиш олдидан тупрокни экишга тайёрлаш ишлари, масалан, кузги донли экинлардан бушаган далаларда йилнинг ёз фаслида алохида - алохида ерларни шудгорлаш, текислаш, бороналаш ва молалаш каби агротехника тадбирларидан ташкил топган. Тупрокка бундай ишлов бериш мехнат, энергия ва ёкилги сарфини ошишига, тупрок структурасининг бузилишига ва ортикча зичланишига сабаб булади [2].

Муаллифлар томонидан экиш олдидан агдаргичсиз тупрокка ишлов бериш технологияси ва уни амалга оширадиган машинанинг конструкцияси яратилди ва тажриба нусхаси тайёрланди [3]. Экиш олдидан агдаргичсиз тупрокка ишлов берадиган машина такрорий экинлар, дон-дуккакли, сабзавот-полиз, ем-хашак ва бошка экинлар экиладиган ерларга экиш олдидан ишлов беришда кулланилади. Таклиф этилган технологияни амалга ошириш учун машина дискли пичок 1, майдалагичли агдаргичсиз ишчи орган 2, тишли кобарик дискли батарея 3 ва таянч-текисловчи галтакмола 4 лар билан жихозланган (1-расм). Машинанинг иш жараёнида дискли пичоклар 1 тупрокнинг ишлов бериладиган худудини вертикал текисликда кесади, лемехлар тупрок катламини остидан киркади, киркилган палахса агдаргичсиз иш органда урнатилган увалагичлар таъсирида булакланиб, юмшатилади. Увалагич (майдалагич) юмшаткич лемехдан кейин агдаргичсиз ишчи орган бошмогига ургатилган. Агдаргичсиз ишчи органлар тупрокка 22-30 см чукурликда агдаргичсиз ишлов беради. Ишлов берилган дала юзасида хосил булган йирик кесаклар тишли кобарик дисклар 4 жамланган батария оркали майдаланади. Такрорий экинлар экиш учун тупрокни тайёрлашнинг кейинги жараёни дискли батареядан кейин жойлашган таянч-текисловчи галтакмола 4 оркали ишлов берилган дала юзасини текислаш, зичлаш билан тугалланади.

1-расм. Тупрокка агдаргичсиз ишлов бериш технологияси: 1 - текис дисксимон пичок; 2 -агдаргичсиз корпус; 3 - кесик сферик дискли ишчи

орган; 4 - галтакмола

Экиш олдидан агдаргичсиз тупрокка ишлов бериш машинасининг энергетик ва агротехник иш курсаткичларини аниклаш буйича экспериментал тадкикотлари ^ишлок хужалигини механизациялаш илмий-тадкикот институтининг тажриба хужалиги даласида утказилди.

Агрофон -маккажухори пояли, тупрок тури - урта-огир, соз механик таркибдаги буз, дала рельефи - текис. Тупрокнинг 0-30 см катламидаги намлиги ва каттиклиги 16,5% ва 2,4 МПа, усимлик пояларининг баландлиги 15-23 см, дала юзасидаги усимлик колдикларининг уртача огирлиги 1,12 кг/м2.

Экспериментал тадкикотлари ^ишлок хужалигини механизациялаш илмий-тадкикот институтининг лаборатория-дала курилмасидан фойдаланиб утказилди. Назарий тадкикотлар натижаларидан келиб чикиб, комбинациялашган машинанинг асосий ишчи органи сифатида агдаргичсиз ишчи орган, учбурчак, кесик бурчакли, трапециясимон, исканасимон, тик бурчакли, кия бурчакли увалайдиган юмшаткичли ишчи органлар кабул килинди.

Экспериментал тадкикотлар уч боскичда олиб борилди. Биринчи боскичда агдаргичсиз ишчи органнинг, иккинчи боскичда учбурчак, кесик бурчак, трапециясимон, исканасимон, тик бурчак ва кия бурчак шаклда ясалган увалайдиган юмшаткичли ишчи органларнинг тортишга каршилиги, ишлов бериш чукурлиги, агрегатнинг харакат тезлиги, тупрокнинг уваланиш сифати, усимлик колдикларининг кумилиш туликлиги ва чукурлиги, хамда учинчи боскичда эса тажрибаларни математик режалаштириш усули кулланилиб, куп омилли тажрибалар утказилди [4]. Х,ар учала боскич тажрибалари хам ^ишлок хужалигини механизациялаш илмий-тадкикот институти тажриба хужалигининг маккажухоридан бушаган далаларида утказилди.

Экспериментал тадкикотларда агдаргичсиз ишчи органнинг ишлов бериш чукурлиги а ва агрегатнинг хдракат тезлиги V(а) ни агдаргичсиз ишчи органнинг тортишга каршилиги R ва тупрокни уваланиш даражаси Ф га таъсири урганилди. 2-расмда агдаргичли корпус ва агдаргичсиз ишчи органнинг тортишга каршилигини мос равишда ишлов бериш чукурлиги хамда агрегатнинг харакат тезлигига боглик равишда узгариш графиклари келтирилган.

Графикдан куриниб турибдики, шудгорлаш чукурлиги ортиб бориши билан хар иккала ишчи органнинг тортишга каршилиги тугри чизик буйича пропорционал ортиб борган. Буни шудгорлаш чукурлигини ортиши билан агдаргичли корпус ва агдаргичсиз ишчи орган ишлов берадиган палахса кундаланг кесими юзасини ошиши билан изохлаш мумкин. Агдаргичсиз ишчи органнинг тортишга каршилиги агдаргичли корпусга нисбатан уртача 39,4% га кам. Ишлов бериш чукурлиги 22, 25 ва 28 см га тенг булганда, агдаргичли корпуснинг тортишга каршилигига нисбатан агдаргичсиз ишчи органнинг тортишга каршилиги мос равишда 39,1%, 40,0% ва 39,1%га кам булиши кузатилди.

? е - а

я, см Г" кмсоат

2-расм. Агдаргичли корпус ва агдаргичсиз ишчи органнинг тортишга каршилиги (К) ни ишлов бериш чукурлиги (а) ва агрегатнинг харакат тезлиги (Ка)га боглик равишда узгариши графиги; 1-агдаргичли корпус, 2-агдаргичсиз ишчи орган

Агрегатнинг харакат тезлигини ортиши билан хар иккала ишчи органнинг тортишга каршилиги ботик парабола конунияти буйича ортиб борган.

Агрегатнинг 5-7 км/соат тезликларида агдаргичли корпус ва агдаргичсиз ишчи органнинг тортишга каршиликлари деярли бир-биридан фарк килмайди. Аммо тажрибаларда агрегатнинг тезлиги ошиб бориши билан агдаргичсиз ишчи органнинг тортишга каршилиги ортиб бориши кузатилди. Чунки катта тезликда агдаргичсиз ишчи орган ишлов берадиган палахса кундаланг кесими юзасидаги кесаклар уваланмай колади. Ишлов берилган юзада катта кесакларнинг йигилиши натижасида тортишга каршилик ортади. Масалан, тажрибаларда агрегатнинг тезлиги 8 км/соат га тенг булганда агдаргичли корпуснинг тортишга каршилигига нисбатан агдаргичсиз ишчи органнинг тортишга каршилиги 13,7% га, агрегатнинг тезлиги 9 км/соатга тенг булганда эса 20,5% га куп ошганлиги кузатилди.

3-расмда агдаргичсиз ишчи органнинг иш жараёнида тупрокнинг уваланиш даражаси Ф ни агрегатнинг хдракат тезлиги Уа га боглик; равишда узгариш графиги келтирилган.

90

Ф.

<¡0-

70

60

-1

N

V- ш с оа!

3-расм. Агдаргичли корпус ва агдаргичсиз ишчи органда тупрокни уваланиш даражаси Ф ни агрегатнинг харакат тезлиги (Уа)га боглик равишда узгариши графиги; 1-агдаргичли корпус, 2-агдаргичсиз ишчи орган

Графикдан куриниб турибдики, агрегатнинг харакат тезлигини ортиши билан хар иккала ишчи органда тупрокнинг уваланиш даражаси кабарик парабола конунияти буйича ортган. Аммо, тажрибаларда агрегатнинг тезлиги ошиб бориши билан агдаргичли корпусда тупрокнинг уваланиш даражаси, яъни улчами 50 мм дан кичик фракциялар микдори купайган. Агдаргичсиз ишчи органда эса тупрокнинг уваланиш даражаси, яъни улчами 50 мм дан кичик фракциялар микдори агрегатнинг 7-9 км/соат тезликларида узгармасдан колган. Буни катта тезликда агдаргичсиз ишчи орган ишлов берган дала юзасидаги кесаклар

уваланишга улгурмаслиги билан изохлаш мумкин. Агдаргичсиз ишчи орган тупрок палахсасига факат юмшатиб ишлов беради. Натижада ишлов берилган дала юзасида тупрокнинг уваланиш даражаси 70% дан ошмайди.

Тажрибаларда тупрок палахсасини уваланиш даражаси буйича агдаргичсиз ишчи органни агдаргичли корпус билан таккослаганда, агрегатнинг 5, 7 ва 9 км/соат тезлигида агдаргичсиз ишчи органда тупрокнинг уваланиш даражаси агдаргичли корпусга нисбатан мос равишда 16,7%, 16,1% ва 18,0% га кам булиши аникланди.

Комбинациялашган машинани куллаш такрорий экинлар экиладиган тупрокнинг намлигини саклайди, аэрация ва инфильтрация жараёнларини яхшилайди, тупрок эрозиясининг ривожланишига бархам беради, тупрок зичланишининг олдини олади ва уни экишга тайёрлаш муддатини кескин камайтиради. Экиш олдидан тупрокка ишлов бериш ва уни экишга тайёрлашда моддий ва энергия ресурсларини тежайди, яъни агрегатларнинг даладан утишлар сони 3-4 мартагача камайиши хисобига тупрокка комбинациялашган ишлов бериш таъминланади.

Утказилган илмий тадкикотларга кура экиш олдидан агдаргичсиз тупрокка ишлов бериш машинаси тупрок зичланишининг олдини олади, эрозиядан химоя килади, намнинг йуколишини камайтиради, мехнат унумдорлигини оширади ва сарф-харажатларни камайтиради.

АДАБИЁТЛАР

1 http://evdemosfera.narod.ru/issl/issl/ek_zemlia.html

2 Маматов Ф.М., Эргашев И.Т., Равшанов Х.А. Тенденции совершенствования конструкции и научные основы плугов для гладкой безбороздной вспашки. - Т.: «Voris-nashriyot». - 2018, - С. 136

3 Фойдали моделга патент UZ FAP 00864.Уйгунлашган тупрокка ишлов бериш куроли / Маматов Ф.М., Мирзаев Б.С., Жураев К.Х., Равшанов Х,.А., Буранова Ш.У., Тоштемиров С.Ж., Кодиров У.И., Илхомов Х.И.// Расмий ахборотнома. - 2014. - №1.

4. Испытания сельскохозяйственной техники. Машины и орудия для поверхностной обработки почвы. Программа и методы испытаний. Tst 63.04:2001 // Издание официальное. - Ташкент, 2001. - 54 с.

УУК. 631.31:633.49 Маматов Ф.М., Кодиров У.И., Тоштемиров С.Ж., Ширинбоев Х.,

Самиджонова О.

КОМБИНАЦИЯЛАШГАН МАШИНАНИНГ КОРПУСЛАРИ ОРАСИДАГИ БУЙЛАМА МАСОФАНИ АСОСЛАШ

Маматов Ф.М. - т.ф.д., профессор (КарМИИ); Кодиров У.И. - доцент (ТИКХММИ Карши филиали); Тоштемиров С.Ж. - доцент (КарМИИ); Ширинбоев Х. - талаба (ТИКХММИ Карши филиали);, Самиджонова О. - талаба (КарМИИ)

В статье представлены результаты экспериментальных исследований влияния продольного расстояния между корпусами машин для подготовки почвы под посадку картофеля на агротехнические и энергетические показатели устройства. Машина основана на продольном расстоянии между корпусами.

Ключевые слова: машина, картофель, влага, кожух, почва, толчок, агротехнический индикатор, энергетический индикатор, технологический процесс.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.