CC BY
0
Тиллохоцаева Мух^аббат Набицоновна, н.и.ф., дотсенти кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд) Тилляходжаева Мухаббат Набиджоновна, к.ф.н., доцент кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы ГОУ «ХГУ имени акад.Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Tillokhujaeva Muhabbat Nabijonovna, candidate of philogical sciences, assistant professor of the department of methods of teaching Tajik language and literature, SEI "KSU named after acad. B.Gafurov", (Tajikistan, Khujand) E-mail: tillo.1972@mail.ru Вожа^ои калиди: равандцои маърифати, фаъолият, инкишоф, инноватсиони, озмоиши, цобилият, бацодщй, дониш, майорат, малака, мустацилият
Дар мацола масъалацои фаъолияти маърифатии хонандагони ва роууои истифодаи усулцои фаъоли таълим мавриди барраси царор гирифтааст. Рушди шахсияти хонандагон дар асоси ташаккули салоуиятуо, ки яке аз щдафцои асосии таълими замони муосир буда, нацши фаъоли хонандагон дар цараёни таълим меъёри асосии интихоби педагоги мебошад, ки барои рушди фаъолияти маърифати, инкишофи шахсият ва мутобицати он бо талаботи рузафзуни бозори мещат имконият фарощм меорад. Муаллиф таъкид медорад, ки цараёни фикр щмон вацт тез мешавад, агар саволцо душвору талабагон мутобицан дониши кофи дошта бошанд. Аз ин ру, дар щлли ин ё он супориш хонандагон бояд дорои захираи муайяни дониш бошад ва щнгоми зарурат онро истифода карда тавонанд. Фаъолияти маърифати ва мустацилият аз якдигар цудонопазиранд: хонандагони фаъолтар, чун цоида, мустацилтаранд; фаъолияти нокифояи худомузии хонанда уро аз андешаи дигарон вобаста карда, аз мустацилият мацрум мекунад. Муаллифи мацола ба он ацида аст, ки мавриди гузаронидани машгулият аз усулцои фаъоли таълим истифода намудан ба шахс шароит фарощм меорад, то мустацилона кор кунад, ацида ва нуцтаи назари худро мустацилона тащя намояд ва бо руцбаландй дар рафти машгулият ширкат варзад.
Ключевые слова: познавательные процессы, деятельность, развитие, новаторство, тестирование, способности, оценка, знания, умения, навыки, самостоятельность
Рассматриваются вопросы познавательной деятельности студентов и способы использования активных методов обучения. Отмечается, что развитие личности учащихся основано на формировании компетенций, что является одной из основных целей современного образования, а активная роль учащихся в образовательном процессе является основным критерием педагогического отбора, который необходим для формирования познавательной активности, развития личности и ее соответствия растущим требованиям рынка труда. Подчеркивается, что поток мысли ускоряется только в том случае, если вопросы сложны и учащиеся, соответственно, обладают достаточными знаниями. Поэтому при решении той или иной задачи обучающиеся должны иметь определенную базу знаний и уметь использовать ее при необходимости. Познавательная деятельность и самостоятельность неотделимы друг от друга: более активные студенты, как правило, более самостоятельны. Недостаточная самостоятельная деятельность студента делает его зависимым от мнения других и лишает самостоятельности. Автор статьи придерживается мнения, что использование активных методов обучения в процессе обучения обеспечивает условия для того, чтобы человек работал самостоятельно, вырабатывал собственное мнение и точку зрения, активно участвовал в процессе обучения.
Key words: cognitive processes, activity, development, innovation, testing, ability, evaluation, knowledge, skills, skills, independence
The article discusses the issues of students' cognitive activity and ways of using active teaching methods. The development of students' personality based on the formation of competencies, which is one of the main goals of modern education, and the active role of students in the process of education is the main
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-163-167
АХАММИЯТИ Т АТБИЩ САЛОХДЯТИ М А ЪРИФ А ТИ ДАР РАВАНДИ
ТАЪЛИМ
ВАЖНОСТЬ ПРИМЕНЕНИЯ КОГНИТИВНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ
THE
IMPORTANCE OF APPLYING COGNITIVE COMPETENCE IN THE EDUCATIONAL PROCESS
criterion for pedagogical selection, which provides an opportunity for the development of cognitive activity, personality development and its compatibility with the ever-increasing demands of the labor market. The author emphasizes that the flow of thought is accelerated only if the questions are difficult and the students have sufficient knowledge accordingly. Therefore, in solving this or that task, students should have a certain knowledge base and be able to use it when necessary. Cognitive activity and independence are inseparable from each other: more active students are, as a rule, more independent; Inadequate self-study activity of the student makes him dependent on the opinion of others and deprives him of independence. The author of the article is of the opinion that the use of active teaching methods in the course of training provides conditions for a person to work independently, develop his own opinion and point of view and participate enthusiastically in the course of training.
На;ши назарияи фаъолиятро дар тачдиди сохтори равандхои таълим ва халли масъалахои мубрами педагога бисёр олимони муосир, аз ;абили Вербитский А.А.Бондаревская [1] А.С. Гранитская [4] мавриди баррасй ва тахлил ;арор додаанд. Махз равиши фаъолият, ки дуруст фахмида ва пайгирона татби; карда мешавад, имкон медихад, ки хамаи он чизе, ки психология ва педагогика кор карда баромадааст, аз чумла чихатхои мусбати таълими проблемавй ва барномавй синтез ва истифода бурда шавад. Муносибати фаъолият ба ташаккули фаъоли корхои равонй нигаронида шудааст, на ба ба;айдгирии гайрифаъол ва мутоби;созии онхо ба сатхи мавчуда.
Барои боло бурдани сифати таълим Президенти кишвар, мухтарам, Эмомалй Рахмон борхо оид ба зарурати истифодаи усулхои наву самарабахши таълим тавассути истифодаи усулхои инноватсионии таълим ва тачрибаи пеш;адами чахони муосир, ки ба рушди тафаккури техникию инти;одии насли наврас бештару хубтар мусоидат менамоянд, чомеаи омузгоронро даъват намудаанд.
Ба акидаи академик Махмадулло Лутфуллозода, ки "Фаъолияти маърифатй яке аз шаклхои асосии фаъолияти хонанда мебошад, ки фаъолияти таълимиро дар заминаи шав;и маърифатй тахрик медихад. Бинобар ин, фаъолияти маърифатй барои рушди умумии мактаббача ва ташаккули шахсияти у хеле мухим аст" [5,с.18].
Дар истеъмоли маъмулии калимаи фаъолият хама гуна амали фаъоли шахс фахмида мешавад. Маънои калимаи «фаъолият», ки аз чихати маъно наздик аст, дар лугати тафсирии "Фарханги забони точикй" чунин омадааст: «фаъолият - кор, машгулият дар ягон соха».
Навъи омузиши фаъолият бевосита ба рушди ;обилиятх,ои маърифатии донишчу вобастагии ;авй дорад. Шарти зарурии ташаккули омодагй ба рушди худшиносй, ба фаъолияти табдилдихандаи маърифатй таълими амалхои зерини равонй мебошад: тахлили хосиятхои ашё ё падидахои омухташаванда; мукоисаи хосиятхои объектно; -муайян намудани хосиятхои умумии ашё ё падидахо дар гурух; -та;симоти ашё ё падидахо ба гуруххо аз руи хосияти интихобшуда; -гурухбандй аз руи амволи интихобшуда; -синтез дар асоси сохтори интихобшуда; -мушаххасгардонй ва ;иёс.
Раванди сохтани шаклхои нави амал дар фаъолияти таълим воситахои зарурии равониро талаб мекунад, ки мохияти равандхои маърифатиро муайян мекунанд.
Гояи инкишофи равандхои маърифатй дар омузиши фаъолият бевосита ба принсипи миёнаравй, ташаккул ва рушди равонии инсон, бо равиши фаъолият ало;аманд аст. Тиб;и назарияи фаъолият, инкишофи рухй тавассути инкишофи фаъолияти гуногун аз чониби шахс ва ташаккули ;обилияти у субъекти онхо ба амал меояд. Аз ин бармеояд, ки равандхои таълиму тарбия танхо дар сурате инкишоф меёбанд, ки онхо дорои шаклхои фаъолият ва дорои мазмуни мувофи; мебошанд. Ба системаи фаъолияте, ки муаллим му;аррар кардааст, дохил шуда, донишчу дар раванди фаъолияти пур;уввати худ инкишоф меёбад.Худи таъсири инкишофёбанда бо сифати фаъолият ва фаъолияти хонанда хамчун субъект муайян карда мешавад. Тахсилоти рушдёбандаро инчунин метавон ба фаъолият инкишофёбанда ё ба фаъолият асоснок кард. Истилохи "ривочёбанда" хадафи омузиш ва истилохи "фаъол" - рох, рохи расидан ба ин хадафро инъикос мекунад.
Ба гуфти С.Л.Рубинштейн фаъолият пеш аз хама бо хусусиятхои зерин тавсиф карда мешавад: [8,с. 49].
1) ин хамеша фаъолияти касе - субъект (яъне шахс) ё субъектхои фаъолияти муштарак мебошад;
2) фаъолият - амали мута;обилаи субъект бо объект;
3) вай хамеша эчодкор аст;
4) мустакил (мустакилият дар ин чо ба хамбастагй мухолифат намекунад, баръакс, мустакилияти он дар фаъолияти муштарак амалй мегардад).
Х,амин тарик, б а акидаи С.Л.Рубинштейн хусусияти хоси фаъолияти инсон дар он аст, ки он «бошуурона ва максаднок аст... дар фаъолият ва тавассути фаъолият фард худро хамчун субъект, хамчун шахс дарк ва тасдик мекунад» [8,с.58].
Дар асоси консептуалии назарияи методологии фаъолият системаи дидактикии усули фаъолият аз чихати назариявй асоснок ва амалй санчида шудааст, ки дар он:
- имкони мунтазами омузиши кобилиятхои фаъолияти хонандагон дар мачмуъ таъмин карда мешавад;
- синтези гояхои омузгорон ва равоншиносони пешкадами ватанй гузаронида мешавад.
Роххои чалби хонандагон ба фаъолияти таълимй ва маърифатй ба таври зайл амалй карда
мешавад:
- муттасилй бо модели анъанавии таълим таъмин карда мешавад, ки имкон медихад, ки ба татбики он дар таълими амалй на бо рохи инкилобй, балки ба таври эволютсионй пеш равад [10,с. 15].
Системаи омузиши фаъолият аз системаи анъанавй (онро намоишй низ меноманд) пеш аз хама аз руи хадафхое, ки вокеан дар ин система назорат мешаванд, фар; мекунад. Агар хадафи таълими анъанавй азхудкунии бошууронаи дониш бошад, пас бо равиши фаъолият ин омодагй ба рушди хонанда нигаронида шудааст.
Технологияи омузиши фаъолият, ки асоси равиши раванди маърифатй мебошад, пайдарпайии зерини равандхои амалиро дар сохтори дарс дар бар мегирад:
1. Худмуайянкунй ба фаъолият.
Дар ин мархила худмуайянкунии мусбати талаба оид ба фаъолият дар дарс ташкил карда мешавад, яъне:
а) меъёри фаъолияти тарбиявй нав карда мешавад («бояд»);
б) шароит барои ба вучуд омадани эхтиёчоти дохилй барои шомил шудан ба фаъолият фарохам оварда мешавад («Ман мехохам»);
в) майдони мундарича ("Ман метавонам") чудо карда шудааст.
2. Вокеияти дониш ва муайян кардани мушкилоти инфиродй дар фаъолият. Ин мархила, пеш аз хама, амалй гардонидани ташаккули дониш, малака ва махоратхоро дар бар мегирад, ки барои сохтани тарзи нави амал кифоя аст. Дар охири мархила амалиёти озмоишй ташкил карда мешавад ва худи донишчуён мушкилоти инфиродиро дар фаъолияти худ бартараф мекунанд.
3. Гузориши масъала.
Дар ин мархила хонандагон амалхои худро бо усули амали истифодашаванда (алгоритм, мафхум ва гайра) алокаманд карда, дар ин асос сабаби душвории нутки беруниро муайян ва ислох мекунанд. Муаллим фаъолияти коммуникативии талабагонро барои омухтани вазъияти проблемавие, ки дар шакли сухбати эвристикй ба миён омадааст, ташкил мекунад. Анчоми мархила бо гузоштани хадафи фаъолияти таълимй аз чониби донишчуён ва мураттабсозии (ё аник кардани) мавзуи дарс алокаманд аст. Фаъолияти хонандагон дар се мархилаи аввал бо ташаккули салохияти забонй алокаманд аст: огохй аз сохтор ва робитахои системавии ходисаи омузиши забон.
4. Сохтани лоиха барои рахой аз душворй («кашф»-и донишхои нав аз чониби хонандагон).
Дар ин мархила донишчуён бояд усули халли вазъияти мушкилиро интихоб кунанд ва дар
асоси усули интихобшуда фарзияхоро пешниход ва санчида шаванд.
Омузгор фаъолияти коллективиро дар шакли «хучуми аклонй» (муколамаи пешбаранда, муколамаи ташвиккунанда ва f.) ташкил мекунад. Пас аз сохтмону асосноккунй дар нут; тарзи нави амал мукаррар мегардад. Дар натича, муайян карда мешавад, ки проблемаи (вазифаи таълимй) ба миён омада хал шудааст.
Дар зинахои 4 падидаи забонии омухташуда такроран дар истифодаи нут; омузонида мешавад, салохияти нут; ташаккул меёбад, ки дар машкхои гуногун назорат карда мешавад.
5. Кори мустакилона бо худсанчиш аз руи стандарт.
Хднгоми гузаронидани ин мархила шакли инфиродии кор истифода мешавад: донишчуён мустакилона супоришхоро оид ба татбики усули нави амал ичро мекунанд, имтихони худ, зина ба зина бо стандарт мукоиса мекунанд ва худашон бахо медиханд.
Самти эмотсионалии мархдла аз ташкили вазъияти муваффацият иборат аст, ки ба фарогирии хонандагон ба фаъолияти минбаъдаи маърифатй мусоидат мекунад.
Дар ин мархдла ба донишчуён фаъолиятх,ои мустацилона пешних,од карда мешаванд, ки истифодаи ин падидаи забонй дар х,олатх,ои гуногуни муоширатро такозо мекунанд - салох,ияти коммуникативй ташаккул меёбад.
6. Дохилшавй ба низоми идрок ва такрор.
Дар ин марх,ила донишх,ои нав ба низоми идрок дохил карда мешаванд. Дар полати зарурй супоришх,о оид ба омузиши алгоритмх,ои цаблан омухташуда ва омодагй ба чорй намудани дониш^ои нав дар дарс^ои минбаъда ичро карда мешаванд.
7. Инъикоси фаъолият (натичаи дарс).
Дар ин марх,ила арзёбии худ аз чониби хонандагон ба фаъолият дар дарс ташкил карда мешавад. Дар хотима, дарачаи мувофицат ба хддафи гузошташуда ва натичах,ои фаъолият муайян карда шуда, хддафх,ои фаъолияти минбаъда нишон дода мешаванд.
Хдмин тарик, чузъи фаъолияти равиши маърифатй ба тахдяи воситах,ои зарурии равонй, ки мах,орати мухдмтарин - кобилияти омузишро ташкил медихднд, равона карда шудааст. Чунин технологияи таълим аз муаллим тайёрии муносибро талаб мекунад. Он дар фаъолнокй ва бодиццатии хонандагон дар дарс, дар вокуниш^ои эмотсионалии онх,о, саволх,о ба омузгор, дар мутолиаи адабиёти иловагй ва гайра зохдр мегардад. Аз ин чо бармеояд, ки донистани асос^ои педагогии истифодаи воситаву тарзх,ои ангезиш, дастгирй ва тацвияти шавцу рагбати хонандагон хдмчун омил^ои фаъолгардонии фаъолияти маърифатии хонандагон дар дарс^ои забони точикй заруранд.
ПАЙНАВИШТ:
1.Бондаревская, Е.В. Гуманистическая парадигма личностно-ориентированного образования / Е.В.Бондаревская // Педагогика. - 1997. -№°4.-С.11-17.
2.Выготский, Л.С. Педагогическая психология / Л.С.Выготский, - М,:Педагогика, 1991. -480с.
3.Вербицкий, A.A. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход / А.А.Вербицкий. -М,: Высшая школа, 1991. - 207с.
4.Границкая, A.C. Научить думать и действовать/А.С.Границкая.-М.:Просвещение, 1971. - 175с.
5.Лутфуллоев,М.Педагогикаи миллии халци точик/М.Лутфуллоев.-Душанбе: Ирфон, 2015.-660 с
6.Леонтьев, А.Н. Деятельность. Сознание. Личность / А.Н.Леонтьев.- М., 1975.-304с.
7.Руднева, Т.И. Формирование основ педагогического профессионализма у студентов университета: Дисс. <...> д.п.н.: 13.00.08 / Т.И.Руднева. - М., 1996. - 421с.
8.Рубинштейн, СЛ. Основы общей психологии / С.Л.Рубинштейн. -СПб., 1999.-720с.
9.Сабуров, Х.М. Особенности стандартизации образования в условиях суверенного Таджикистана(макола бо забони русй) //Вестник Таджикского национального университета .-2015.- .№3/6(176).-С. 289-294.
10Дакимова, Ш.И. Омодагиии касбии муаллимони оянда хдмчуни муаммои педагогй[Матн]/Ш.И. Хдкимова // Лингвистическое наследие и развитие языкознания "Lisoniy meros va tilshunoslik taraqqiyoti" mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari / Mas'ul muharrirlar - O.Tojiyev, Sh.Qahhorov. - Andijon davlat universiteti. 2023. -470 bet. С.279-284
11.Шаропов, Ш.Абдалла Халлафала. Подготовка будущих учителей к компьютеризации учебного процесса в общеобразовательной школе / Ш. Шаропов, Х. Абдалла. - Худжанд, 2006. - 185 с.
REFERENCES:
Bondarevskaya, E.V. Humanistic paradigm of personality-oriented education / E.V. Bondarevskaya // Pedagogy. - 1997. -№4.-P.11-17.
2.Vygotsky, L.S. Pedagogical psychology / L.S. Vygotsky, - M,: Pedagogy, 1991. -480 p.
3.Verbitsky, A.A. Active learning in higher education: a contextual approach / A.A. Verbitsky. - M,: Higher School, 1991. - 207 p.
4.Granitskaya, A.S. Teach to think and act / A.S.Granitskaya. - M.: Education, 1971. - 175 p.
5. Lutfulloev, M. National pedagogy of the Tajik people/ M. Lutfulloev.-Dushanbe: Irfan, 2015.-660 p.
6. Leontyev, A.N. Activity. Consciousness. Personality / A.N. Leontiev. -M., 1975.-304 p.
7.Rudneva, T.I. Formation of the foundations of pedagogical professionalism among university students: Diss. for the academic degree of Doctor of Pedagogical Sciences: 13.00.08 / T.I. Rudneva. - M., 1996. - 421 p.
8. Rubinstein, SL. Fundamentals of general psychology / S.L. Rubinshtein. -SPb., 1999.-720p.
9. Saburov, Kh.M. Features of standardization of education in the conditions of sovereign Tajikistan //
Bulletin of the Tajik National University .-2015.- № 3/6(176).-2015. -P. 289-294. 1 O.Hakimova, Sh.I. Professional preparation of future teachers as a pedagogical problem/Sh.I. Hakimova//Linguistic heritage and development of linguistics "Lisoniy meros va tilshunoslik taraqqiyoti" mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari - Andijon State University. 2023. - P .279-284. ll.Sharopov Sh., Abdalla Khallafala. Preparing future teachers for computerization of the educational process in secondary schools / Sh. Sharopov, Kh. Abdallah . - Khujand, 2006. - 185 p.
