CC BY
14
УДК 82/821.0
Зоиров Халимцон Зо^идцонович, н.и.филол., дотсент, мудири кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии МДТ «ДДХ ба номи академик Бобоцон Fафуров» (Худжанд, Таджикистан)
Зоиров Халимджон Зохидджонович, канд. филол. наук, доцент, зав. общеуниверситетской кафедрой таджикского языка ГОУ «ХГУ им. акад. Б. Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)
Zoirov Halimjon Zokhidjonovich candidate of philological sciences, head of the all-University chair of the Tajik language of SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Khujand, Tajikistan) e-mail: z.halimjon@mail.ru
"Шоунома"-и Фирдавсии Тусй яке аз осори безавол ва сарчашмауои беназири форсу тоцик аст, ки аз номауо ва номанигории тоисломии форсй маълумот медщанд. "Шоунома"-и Фирдавсй чун яке аз сарчашмауое баррасй шудааст, ки теъдоди зиёди номауои тоисломии форсиро дар худ цой додаанд. Изгори ацида шудааст, ки Абулцосим Фирдавсй уини овардани онуо аз манобеи цадим ва дасти аввал истифода намуда, мазмун ва мундарицаи аслии номауоро ба назм даровардааст. Зоуиран теъдоди номауои таърихии "Шоунома" нисбат ба даврони асотирй ва паулавонй бештар буда, аксари паёмуои шифоуй марбут ба давраи асотирй ва паулавонй мебошанд. Бо овардани чанд паёми шифоуй ва номауо хулоса шудааст, ки омузишу тауцици номауои «Шоунома», махсусан номауои давраи таърихии он циуати шинохти расм ва оини номанигорй, ацсом ва анвои макотиби тоисломии форсй-тоцикй ауаммияти беназир доранд.
Калидвожа^о: Абулцосим Фирдавсй, «Шоунома», номанигории форсй цабл аз ислом, паёмуои шифоуй, анвои номауо, номауои давраи асотирию паулавонй ва таърихй, аркони мактубот
«Шахнаме» Фирдоуси является одним из уникальных персидско-таджикских произведений и значимых источников, предоставляющих информацию о доисламских персидских письмах и эпистолярных традициях. «Шахнаме»рассматривается как один из источников, содержащих большое количество доисламских персидских писем. Выдвинуто предположение, что Абулькасим Фирдоуси в ходе создания писем использовал древние первоисточники и передал их оригинальное содержание в поэтической форме. В количественном отношении исторические письма в «Шахнаме» превалируют над эпистолярием мифологической и героической эпох, а большая часть устных сообщений восходит к мифологическому и героическому периоду. Благодаря цитированию нескольких устных сообщений и писем сделан вывод, что исследование писем из «Шахнаме», в особенности писем исторического периода, имеет большое значение с точки зрения познания искусства и традиций таджикско-персидского эпистолярия.
DOI 10.24412/2413-2004-2023-2-80-86 АХАММИЯТИ "ШОХНОМА" -И ФИРДАВСИ ДАР ШИНОХТИ НОМАХОИ ТОИСЛОМИИ ФОРСИ-
ТОЦИКИ
ЗНА ЧЕНИЕ «ШАХНАМЕ» ФИРДОУСИ В ИЗУЧЕНИИ ДОИСЛАМСКОГО ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОГО ЭПИСТОЛЯРИЯ
THE IMPORTANCE OF "SHAH-NAME" OF FIRDAWSI IN RECOGNITION OF PRE-ISLAMIC PERSIAN-TAJIK LETTERS
Ключевые слова: Абулькасим Фирдоуси, «Шахнаме», персидский эпистолярий, доисламский период, устные сообщения, типы писем, письма мифологического, героического и исторического периода, основные части письма
"Shah-Name" of Firdavsi Tusi is one of unique Persian-Tajik literary works and sources giving information about pre-Islamic Persian letters and epistolary traditions. "Shah-Name" contains a considerable number of pre-Islamic Persian letters, and the author believes that Abulkosim Firdawsi used ancient first-hand sources and present the original content of letters in poetry format. By their quantity, the number of historical letters of "Shah-Name" is more than epistolary of mythology and epic epochs, and a bigger part of oral letters relates to the mythology and epic periods. Citing several oral and written letters, the article comes to the conclusion that the research of letters of "Shah-Name", especially historical period letters, are of unique importance for recognition of art and traditions ofPersian-Tajik epistolary.
Key-words: Abulkosim Firdavsi, "Shah-Name", Persian epistolary, pre-Islamic period, oral messages, types of letters, mythological, heroic and historical letters, main parts of letters
"Шохнома"-и Фирдавсии Тусй яке аз осори безавол ва сарчашмахои беназири форсу точик аст, ки аз номахо ва номанигории тоисломии форсй маълумот медиханд. Дар поёни ахди Сомониён ва огози хукумати Fазнавиён, ки ба даврони зиндагии Хаким Фирдавсй (834-1020) рост меояд, аксари номахои девонй аз чониби дабирони девон ба забони арабй навишта мешуданд ва дар нигориши номахо бештар расму услуби тарассули арабй ба кор мерафт. Яке аз хидматхои беназири ин суханвари нотакрор дар он аст, ки дар ахди пирузии ислом баробари таъриху фарханг, шукуху шахомат, ^ахрамонихо ва гузаштаи пурифтихор аз паёмхо ва номахои ^аблазисломии форсу точик иттилоъ додааст. Ба эхтимоли наздик ба я^ин "Шохнома" яке аз сарчашмахое аст, ки теъдоди зиёди номахои тоисломии форсиро дар худ чой додаанд ва, бешак, Абул^осим Фирдавсй хини овардани онхо аз манобеи ^адим ва дасти аввал истифода намуда, мазмун ва мундаричаи аслии номахоро ба назм даровардааст.
Дар бораи номахо ва номанигорй дар "Шохнома"-и Фирдавсй чанде аз донишмандони ватаниву хоричй ба таври алохида ва мухтасар изхори андеша намудаанд, ки устод Забехулло Сафо, Махмудхони Шеронй, Мухаммади Бехруз, Кадамалии Сарромй, Хушанги Давлатободй, Ахмади Тафаззулй, Мухаммад Мухаммадй, Хусайни Хатибй, Худой Шарифзода, Чурабеки Назрй, Алй Мухаммадии Хуросонй, Бобоев Дустмурод аз чумлаи онхо мебошанд. Аз миёни онхо китоби «Нома ва номанигорй дар «Шохнома»-и Алй Мухаммадии Хуросонй ва Чурабеки Назрй [16] ва рисолаи "Нома ва номанигорй дар "Шохнома"-и Абул^осим Фирдавсй"-и Бобоев Дустмурод Хамидович [2] бевосита дар бораи номахои мундарич дар "Шохнома"-и Хаким Фирдавсй бахс мекунанд.
Китоби «Нома ва номанигорй дар «Шохнома»-и Алй Мухаммадии Хуросонй ва Чурабеки Назрй, ки ба хатти форсй ва му^аддимаи кутохи Алй Асгари Шеърдуст ба нашр расидааст [16], аз пешгуфтор, се фасл, хотима, замима ва фехристи манобеъ ва маохиз иборат мебошад. Муаллифони китоби мазкур ба таври хулоса пиромуни нома ва номанигорй дар фарханги форсизабонон [16, с.19-31], номахои "Шохнома" ва хунари номанигории Фирдавсии Тусй [16, с.31-61], мухтаво ва мавзуъоти номахои шохон ба шохон, номахои шохон ба пахлавонон, номахои пахлавонон ба подшохон, номахои шохон ба кордорону кордонон, номахои хешовандон ба хешовандон [16, с.63- 116], мавзуот ва анвои номахо, аз чумла фармоннома, фатхнома ё фирузинома, сулхнома ва ахднома, ахволнома, панднома ва андарзнома [16, с. 117-183] бахс намуда, дар ^исмати замима
фатхномаи Манучехр ба унвони Фаридун [16, с.185-188], номаи Зол ба Сом [16, с.188-193], номаи шох Ковус ба Рyстам ва xондани y ба чанги Сухроб [16, с.193-202], номаи Исфандиёр ба Гуштосп ва чавоби он [16, с.202-206], номаи Искандар ба 6узургони Эрон [16, с.206-211], номаи Искандар ба хамсар ва дyxтари Доро [16, с.211-213], посyxи модари Равшанак ба Искандар [16, с.213-216], андарзномаи Бахром ба корпардозони xеш [16, с.216-223], номаи Хушнавоз ба пирузй [16, с.223-227] ва номаи Нуширвонро, ки ба унвони кордорони xеш навиштааст [16, с.227-233] аз "Шохнома"- и Фирдавсй овардаанд.
Рисолаи номзадии Бобоев Дустмурод, ки "Нома ва номанигорй дар "Шохнома"-и Абул^осим Фирдавсй" унвон дорад, аз му^аддима, панч боб, xyлоса ва фехристи адабиёт иборат мебошад [2]. Муаллиф дар бобхои рисола пиромуни таъриxчаи нома ва номанигорй дар адабиёти форсй-точикй [2, с.12-39], мухтавои номахои "Шохнома" [2, с.39-71], анвои номахо [2, с.72-94], тасвири фалсафа ва дину оин дар номахо [2, с.95-113], тасвири муси^й, санъатхои шеърй ва забони номахои "Шохнома" [2, с.114-153] бахс намуда, дар ^исмати xyлосаи рисола натичахои тах^и^оти xyдро дар 13 банд баён доштааст.
Бобоев Дустмурод дар xyлосаи рисолаи xya, чое мегуяд, ки дар эчоди номахо Абул^осим Фирдавсй усули баёни афсонаву ривоятхои эрониро нигох дошта, зеро асоси сужети номахоро афсонахои мардумии эронй ташкил медиханд [2, с.156]. Шоистаи зикр аст, ки Хаким Фирдавсй хангоми назми "Шохнома" ва номахои мундарич дар он ба манобеи дасти аввал, ки ^исме аз онхо ба забони пахлавии сосонй буданд, даст дошта ва хангоми на^ли онхо нихояти амонатро риоят намудааст. Афзун ба ин, чое ба таври ошкор мегуяд: "Ту инро дyрyFy фасона мадон". Аз ин ру, "асоси сужети номахоро афсонахои мардумии эронй" xондани Бобоев Д. чандон дуруст нест.
Мачмуи номахои "Шохнома"-ро метавон ба даврахои асотирию пахлавонй ва таъриxй чудо кард. Чунончи фатхномаи Манучехр ба Фаридун [7, с.199- 201], номаи Зол наздики Сом ва ахвол намудан [7, с.281- 285], "Омадани Зол бо номаи Сом ба назди Манучехр" [7, с.335-338], "Пос^и номаи Сом аз Манучехр" [7, с.347- 351], фирузинома навиштани Рустам ба унвони Зол [7, с.384- 387], номаи Зол ба унвони Сом [7, с.387- 289], номаи Ковус ба шохи Мозандарон [8, с.87-93], паём фиристодани Рустам ба шохи Хомоварон [8, с.136-142], паЙFOм фиристодани Ковус ба Кайсари Рум ва Афросиёб [8, с.148-155], номаи Гаждахам ба Ковус [8, с.220- 222], номаи Ковус ба унвони Рустам ва xондани у аз Зобулистон [8, с.227-234], "Номаи Сиёвуш ба Ковус" [9, с.63-64], чавоби номаи Сиёвуш аз Кайковус [9, с.64-67], паём додани Рустам ба Ковус [9, с.86-89], пос^и номаи Сиёвуш аз шох Ковус [9, с.91- 95], "Номаи Афросиёб ба Сиёвуш" [9, с.106-109], "Номаи Сиёвуш ба Афросиёб" [9, с.195- 197), номаи Рустам ба Кайxyрав [10, с.213- 217], посyxи номаи Рустам аз Кайxyсрав [10, с.217- 221], "Номаи Афросиёб ба Пулодванд" [10, с.243- 248], номаи Хусрав ба Рустам [10, с.343- 346] намунае аз номахои давраи асотирй ва пахлавонй мебошанд. Номаи Доро ба Искандар [12, с.529-531], номаи Искандар ба бузургони Эрон [12, с.541-545], номаи Бахроми Гур ба бародараш Нарсй ва эрониён [13, с.556-560], номаи Бахроми Гур ба Шангул- шохи Хинд [13, с.582-586], номаи ФаFфyри Чин ба Бахроми Гур [13, с.610-614], "Номаи Хушнавоз ба Пируз" [14, с.14-18], Номаи Нушинравон ба кордорони xyд [14, с.78-84], номаи Нушинравон ба Кайсари Рум ва посyxи Кайсар [14, с.108-111], номаи Нушинравон ба Ромбарзин [14, с.136-144], номаи xоrçони Чин ба Нушинравон ва посyxи Нушинравон ба у [14, с.234-243], фирузинома навиштани Бахроми Чубина ба Хурмузд [14, с.527-533], номаи Хусрави Парвиз ба Кайсари Рум [15, с.98-104] ва посyxи Кайсар ба Хусрав [15, с.104-105], ахднома навиштани Хусрави Парвиз ва
фиристодани он ба назди ^айсар [15, с.115-119] аз чумлаи мактуботи давраи таърихй махсуб мешаванд. Лозим ба таъкид аст, ки номахои давраи таърихии "Шохнома" нисбат ба даврахои асотирй ва пахлавонй бештар мебошанд.
Номахои "Шохнома" аз лихози мавзуъ ва мундарича аз хам фар; мекунанд, баъзе аз онхо гузоришнома, дархостнома, ахднома, панднома, васиятнома, андарзнома, фатхнома ё фирузинома, тав;еот ва баъзе маношир ва фармон мебошанд, ки то андозае аз расму одоб ва анвои макотиби тоисломии форсй маълумот медиханд. Афзун ба ин, дар "Шохнома" аз чанд паёми шифохй сухан меравад, ки дар баёни онхо расму оини номанигории пеш аз исломии форсй ба назар мерасад. Чунончи, паёми Фаридун ба Сарв - шохи Яман, яке аз онхо мебошад. Паёми шифохии мазкур ба зохир шабехи мактубхои тоисломии форсй аст ва аз му;аддима, рукни аслй ва хотима иборат мебошад [7, с. 129]. Дар рукни аслй Ч,андал - ;осиди паём баъд аз расонидани дуруд ва офарини Фаридун ба шохи Яман ма;суд аз омадани худро баён мекунад [7, с.129-131]. Баъд аз расонидани паёми Фаридун ;осид посухи шохи Яманро пурсон мешавад. Хдким Фирдавсй бо тасвири образи Ч,андал иттилоъ медихад, ки шохони тоисломии Эрон танхо тавассути мардони бохуш, соди;, чарбзабон ва бохирад паём ва номахои худро ирсол медоштанд.
Посухи Сарв ба Фаридун низ ба таври шифохй аст. Шохи Яман дар му;аддимаи посухи шифохии хеш, ки шомили 14 байт аст, васфу ситоиши Фаридун мекунад ва дар рукни аслии паём таъкид месозад, ки нахуст мехохад писарони Фаридунро бубинад ва бо онхо сухбат намояд, баъдан ба пурсиши онхо чавоб хохад гуфт [7, с.133-135].
Баъд аз он ки Фаридун кишвари худ байни фарзандон та;сим намуд, мочарохои достон огоз мешаванд. Паёме, ки Салм - шохи Руму Ховар ба суи Тур - шохи Турку Чин дар хусуси розй набудани худ аз ;исмати падар мефиристад, низ ба таври шифохй буда, шабохати бештар ба нома дорад. Ин паём низ аз му;аддима ва рукни аслй иборат буда, онро ;осид бо уштур ба мухотаб мерасонад [7, с.148-149].
Посухи Тур ба суйи Салм низ шифохй аст [7, с. 149-150]. Тур хам монанди бародар бахши падарро ноодилона мехисобад ва чихати чорае ёфтан Салмро ба сухбати рубару даъват месозад [7, с.149-150]. Крсид чун ин паём овард, яке аз Рум ва дигаре аз Чин наздики хам меоянд. Салм ва Тур бо хам ба таври ошкор сухан намуда, тавассути "мубади тезвир, сухангую бинодилу ёдгир" пайгоме назди падар - Фаридун мефиристанд.
Пайгоми Салму Тур ба Фаридун хам ба зохир шифохй аст. Дар ин пайгом сирати аслй, зиштй, беа;лу бефархангии Салм ва Тур ба таври ошкор намудор аст. Чун ;осид - марди бохирад, сухангую бинодил ва рухонии тезхуш (мубади тезвир) ба даргохи Фаридун мерасад, падарро нисбати фарзандон - Салм ва Тур бисёр мехрубону дилсуз ва борахм мебинад [7, с.153]. Кабл аз ислом дабирони дарбор ва ;осидон (паёмрасон, расул) аз шахсони наздиктарин, боэътимод, "чашму гуш" ва сарсупурдаю чонфидои шохони эронй махсуб мешуданд. Аммо ;осиди мазкур чун марди о;илу ха;и;атбин ва дилсуз буд, намехохад дар ин ахвол чонибдори фиристандагони худ - Салму Тур бошад. Яке аз хунархои нависандагй ва бузургии Хдким Фирдавсй дар он аст, ки дар хама ахвол чонибдори шохони одил ва тарбиятгари инсони комил мебошад [7, с.154].
Фаридун дар посухи шифохии худ Салму Турро суханхои сахт мегуяд ва таъкид месозад, ки хеч гох нисбати онхо бадй накардааст ва танхо пас аз маслахат бо хирадмандон, муначчимон ва мубадону бузургони даргох кишварро байни писарон та;сим намудааст. замини хешро байни фарзандон чунин бахш кардааст. Падар фарзандони худ -Салм ва Турро панд медихад, ки рохи рост ва некуиро пеш гиранд ва кинаву хасад аз дил берун созанд. Дил бар ин дунёи дун ва молу чох набанданд ва пайи дарёфти дунёи дигар,
ки човидону пурнишот аст, бикушанд ва чихати рахой дар рузи шумор тушае барои xyд омода созанд [7, с.156].
Номаи Фаридун ба унвони Салм ва Тур аз чумлаи бехтарин номахои жвонии тоисломй аст. Ин нома низ монанди номахои тоисломй аз му^аддима (васфу ситоиши Офаридгор ва мyxотаб) [7, с.160] , рукни аслй [7, с.160-161] ва xотима иборат мебошад [7, с.161]. Фаридун чанд руз омадани Эрачро интизорй мекашад. Нихоят, саворае тобути заррин ба бар бо оху нолаи зор пеши Фаридун меояд ва аз кушта шудани Эрач xабар медихад. Чун падар сари буридаи Эрач мебинад аз хуш меравад [7, с.169-170]. Баъди чанде Мохофарид -канизаке, ки махбубаи Эрач буд, дyxтаре таваллуд мекунад ва сипас аз он дyxтар писаре ба дунё меояд, ки уро Манучехр ном мениханд.
Паёми Салм ва Тур ба падар баъд аз таваллуди Манучехр ва пос^и Фаридун ба онхо низ ба таври шифохй аст [7, с.180]. Паёми Тур ба Манучехр низ шифохй аст [7, с.190]. Манучехр пас аз шунидани паёми Тур xандае мекунад ва дар чавоб мегуяд: Чунин сyxанро ба чуз аблахе наxохад гуфт, аслу нажоди маро баъд аз набард ва шикасти xеш xохй шиноxт [7, с.191-192].
"Фатхномаи Манучехр ба Фаридун" яке аз анвои номахои тоисломии форсй буда, аз му^аддима ва рукни аслй иборат аст [7, с.199] Рукни аслии он, ки абёти бештарро фарогир аст, ба таври муболота шархи набард ва пирузй намуда, аз кушта шудани Тур xабар медихад. Сипас, Манучехр ба чанги Салм рафта, пас аз пирузй сари шохи Ховарро хамрох бо фатхномаи дигар суи ниёи xеш - Фаридун мефиристад. Ин фатхнома, ки аз се ^исмат -му^аддима [7, с.214], рукни асосй [7, с.214-215] ва xотима иборат аст [7, с.215], оxирин номаи достони мавриди бахс мебошад. Аз гуфтахои фав^ метавон ба ин натича расид, ки аксари паёмхои достони Фаридун ба таври шифохй буда, андаке аз онхо ба таври xаттй нигошта шудаанд.
Хаким Фирдавсии Тусй дар "Шохнома" ба маврид паёмхо ва номахои зиёдро бо такя ба сарчашмахои кухан овардааст, ки ба таври манзум аз расму оини номанигории тоисломии форсй-точикй иттилоъ медиханд. Аз ин нигох, омузишу тах^и^и номахои «Шохнома», маxсyсан, номахои давраи таъриxии он чихати шиноxти расм ва оини номанигорй, а^сом ва анвои макотиби тоисломии форсй-точикй ахамияти беназир доранд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Балъамû, Абyалû Mууаммад. Таърихи Табарû. Дар ду цилд. Цилди 1. -Теурон: Ширкати интишороти илмû ва фаруангû, 2001. -825 с.
2. Бобоев Дустмурод Хамидович. Нома ва номанигорû дар "Шоунома"-и Абулцосим Фирдавт. Рисола барои дарёфти дарацаи илмии номзади илмуои филология. -Душанбе, 1999. -168 с.
3. Деухудо, Алиакбар. Фаруанги мутавассити Деухудо. Дар ду цилд. Ба кушиши Fуломризо Ситуда, Эрац Meуракû ва Акрам Султонû. Зери назари дуктур Саид Цаъфари Шауидû. -Теурон: Mуассисаи интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, 1385. -3224 с.
4. Номаи Тансар уербазон уербази Ардашери Попакон ба Цушнасф шоу ва шоузодаи пизишхоргар. Тарцумае аз паулавû ба арабû ба цалами Ибни Mуцаффаъ, тарцумае аз арабû ба форт ба цалами Ибни Исфандиёр. Ба саъй ва тауцици Mуцтабо Mинавû. -Теурон: Mатбааи Mацлис, 1311. - С. 1- 47
5. Номауо ва паймонуои сиёсии уазрати Mууаммад(с) ва асноди садри ислом. Тауциц ва гирдовардаи дуктур Mууаммад Хамидуллоу. Тарцумаи Саид Mууаммади Хусайнû. -Теурон: Суруш, 1377.- 800 с.
6. Тафаззулй, Аумад. Таърихи адабиёти Эрон пеш аз ислом. Ба кушиши Жола Омузгор. -Теурон: Сухан, 1377.- 452 с.
7. Фирдавси, Абулцосим. Шоунома. Иборат аз 9 цилд. Цилди 1. Тауияи Камол Айни, Зоуир Аурори, Бауром Сирус. -Душанбе: Адиб, 1987. - 480 с.
8. Фирдавси, Абулцосим. Шоунома. Иборат аз 9 цилд. Цилди 2. Тауияи Камол Айни, Зоуир Аурори, Бауром Сирус. -Душанбе: Адиб, 1987. - 320 с.
9. Фирдавси, Абулцосим. Шоунома. Иборат аз 9 цилд. Цилди 3. Тауияи Камол Айни, Зоуир Аурори, Бауром Сирус. -Душанбе: Адиб, 1988. - 528 с.
10. Фирдавси, Абулцосим. Шоунома. Иборат аз 9 цилд. Цилди 4. Тауияи Камол Айни, Зоуир Аурори, Бауром Сирус. -Душанбе: Адиб, 1988. - 408 с.
11. Фирдавси, Абулцосим. Шоунома. Иборат аз 9 цилд. Цилди 5. Тауияи Камол Айни, Зоуир Аурори, Бауром Сирус. -Душанбе: Адиб, 1989. - 496 с.
12. Фирдавси, Абулцосим. Шоунома. Иборат аз 9 цилд. Цилди 6. Тауияи Камол Айни, Зоуир Аурори, Бауром Сирус. -Дуанбе: Адиб, 1989. - 552 с.
13. Фирдавси, Абулцосим. Шоунома. Иборат аз 9 цилд. Цилди 7. Тауияи Камол Айни, Зоуир Аурори, Бауром Сирус бо иштироки А.Девонацулов. -Душанбе: Адиб, 1989. - 656 с.
14. Фирдавси, Абулцосим. Шоунома. Иборат аз 9 цилд. Цилди 8. Тауияи Камол Айни, Зоуир Аурори, Бауром Сирус бо иштироки А.Девонацулов. -Душанбе: Адиб, 1990. - 616 с.
15. Фирдавси, Абулцосим. Шоунома. Иборат аз 9 цилд. Цилди 9. Тауияи Камол Айни, Зоуир Аурори, Бауром Сирус бо иштироки А.Девонацулов. - Душанбе: Адиб, 1991. - 496 с.
16.Хуросони, Али Мууаммади, Назри, Цурабек. Нома ва номанигори дар Шоунома. -Душанбе: Академияи улуми Цумуурии Тоцикистон, Институти шарцшиноси ва мероси хатти. Бидуни соли нашр. -236 с.
17.Шарифзода, Худои. Шоунома ва шеъри замони Фирдавси. -Душанбе: ЦДММ "Андалеб Р", 2014. - 400 с.
REFERENCES:
1. Balami Abuali Muhammad. History of Tabari. In 2 Volumes. Volume 1. -Те^оп: Scientific and cultural publishing house, 2001. -825 pp.
2. Boboev Dustmurod Hamidovich.. Letter and Writing in "Shahnama" of Abulqasim Firdavsi. Dissertation of candidate ofphilological sciences. - Dushanbe, 1999. -168 pp.
3. Dehkhudo Aliakbar. Mediated culture of Dehkhuda. In 2 Volumes. With Efforts of Ghulomrizo Situda, Eraj Mehraki and Akram Sultoni. Under review of Doctor Said Jafari Shahidi. -Tehran: Publishing Establishment of Tehran University, 1385. -3224 pp.
4. The letter of Tansar Herbazon Herbaz Ardasher Bobakon to Jushnasf, the king and prince of Pishishkhorgar. Translated from Pahlavi to arabic by ibn Mukaffa, translated from Arabic to Persian by Ibn Isfandiyor. Under review and research of Mujtabo Minavi. - Tehran: Meeting Press, 1311. - PP. 1- 47
5. Letters and political agreements of Prophet Muhammad (pbuh) and documents of the head of Islam. Research and compilation of Doctor Muhammad Hamidulloh. Translated by Said MuhammadHusayni. -Tehran: Surush, 1377.- 800pp.
6. Tafazzuli Ahmad. The History of pre-Islamic Iran Literature. Under the review of Jola Omuzgor. -Tehran: Sukhan, 1377.- 452pp.
7. Firdavsi Abulqosim . Shohnoma. Consists of 9 Volumes. Volume 1. Edited by Kamol Aini, Zohir Ahrori, Bahrom Sirus. -Dushanbe: Аdib, 1987. - 480pp.
8. Firdavsi Abulqosim . Shohnoma. Consists of 9 Volumes. Volume 2. Edited by Kamol Aini, Zohir Ahrori, Bahrom Sirus. -Dushanbe: Аdib, 1987. - 320pp.
«BECTHHK Trynsn», ebinycK 2 (95), 2023
9. Firdavsi Abulqosim . Shohnoma. Consists of 9 Volumes. Volume 3. Edited by Kamol Aini, Zohir Ahrori, Bahrom Sirus. -Dushanbe: Adib,, 1988. - 528 pp.
10.Firdavsi Abulqosim . Shohnoma. Consists of 9 Volumes. Volume 4. Edited by Kamol Aini, Zohir Ahrori, Bahrom Sirus. -Dushanbe: Adib, 1988. - 408 pp.
11.Firdavsi Abulqosim . Shohnoma. Consists of 9 Volumes. Volume 5. Edited by Kamol Aini, Zohir Ahrori, Bahrom Sirus. -Dushanbe: Adib, 1989. - 496pp.
12. Firdavsi Abulqosim . Shohnoma. Consists of 9 Volumes. Volume 6. Edited by Kamol Aini, Zohir Ahrori, Bahrom Sirus. -Dushanbe: Adib, 1989. - 552 pp.
13. Firdavsi Abulqosim . Shohnoma. Consists of 9 Volumes. Volume 7. Edited by Kamol Aini, Zohir Ahrori, Bahrom Sirus with the participation of A.Devonaqulov. -Dushanbe: Adib, 1989. - 656pp.
14. Firdavsi Abulqosim . Shohnoma. Consists of 9 Volumes. Volume 8. Edited by Kamol Aini, Zohir Ahrori, Bahrom Sirus with the participation of A.Devonaqulov. -Dushanbe: Adib,
1990. - 616pp.
15.Firdavsi Abulqosim . Shohnoma. Consists of 9 Volumes. Volume 9. Edited by Kamol Aini, Zohir Ahrori, Bahrom Sirus with the participation of A.Devonaqulov. -Dushanbe: Adib,
1991. - 496pp.
16.Khurosoni Ali Muhammad Nazry Jurabek. Letters and Writing in Shohnoma. -Dushanbe: Scientific Academy of the Republic of Tajikistan, the Institute of Oriental Studies and Written Heritage. -236pp.
17.Sharifzoda Khudoi. Shahname and Poems of Firdavsi 's Time. -Dushanbe: LLC "Andaleb R", 2014. - 400 pp.
