Научная статья на тему 'АҲАМИЯТИ МӮҲРҲОИ ШОҲОНИ ТОИСЛОМӢ ДАР ШИНОХТИ АНВОИ НОМАҲО'

АҲАМИЯТИ МӮҲРҲОИ ШОҲОНИ ТОИСЛОМӢ ДАР ШИНОХТИ АНВОИ НОМАҲО Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
54
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Калидвожаҳо: Сосониён / мӯҳрҳои шоҳон / мӯҳршиносӣ / ангуштар / номанигорӣ / анвои мактубот / дабирони девон / Ключевые слова: шахские печати / сфрагистика / печатка / переписка / виды писем / секретари / министерство ( дабирони девон)

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зоиров Халимджон Зохидджонович

Дар хусуси мӯҳрҳои шоҳони тоисломии Эрон бисёре аз манобеи қарнҳои нахустини исломӣ иттилоъ додаанд, ки «Китоб-ул-вузарои ва-л-куттоб»и Ҷаҳшиёрӣ, «Муруҷ-уз-заҳаб»и Масъудӣ, «Ахбор-ут-тивол»и Динаварӣ, «Футуҳ-ул-булдон»и Балозурӣ, «Таърихи Табарӣ» -и Балъамӣ, «ал-Феҳрист»-и Ибни Надим ва осори Ибни Муқаффаъ аз ҷумлаи онҳо мебошанд. Бино ба ахбори манобеи мазкур аксари шоҳони тоисломии Эрон, аз ҷумла Ҷамшед ва Хусрави Анӯшервонро чаҳор мӯҳр буда ва ҳар як мӯҳр махсуси умуре будааст. Хусрави Парвизро нуҳ ангуштар буд ва ҳар кадом мӯҳри махсус дошт. Мӯҳрҳои шоҳони тоисломӣ, махсусан мулуки аҳди Сосониён, аз ҷиҳати сохт, нақшу тасвир ва катиба аз ҳам фарқ мекарданд. Мӯҳрҳои шоҳони Порс дар дасти соҳиби зимом, яъне масъули дафтари дахлу харҷ буд ва ҳар як номаҳои девонӣ ва фармонҳои подшоҳ баъд аз таҳриру покнавис ва бо нусхаи асл татбиқ намудан дар ҳузури шоҳ ё шахси бовариноки ӯ мӯҳр карда мешуд. Ба ҳар як даста аз фармонҳо ва мактубот, ки аз дабирхонаи шоҳӣ содир мегашт, мӯҳри махсус гузошта мешуд ва номаи бемӯҳр назди мулук ва дабирони сосонӣ арзише надошт. Аз хулосаҳои илмии муаллифи мақола равшан мешавад, ки омӯзиш ва таҳқиқи мӯҳрҳои шоҳони тоисломӣ на танҳо ҷиҳати шинохти фармонҳо ва девонҳои тоисломии Эрон, балки ҷиҳати шинохти анвои номаҳо, расму оини номанигорӣ ва мақоми табақоти дабирони девон аҳамияти беназир доранд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЗНАЧЕНИЕ ПЕЧАТЕЙ ДОИСЛАМСКИХ ШАХОВ В ИЗУЧЕНИИ ВИДОВ ПОСЛАНИЙ

О печатях иранских доисламских шахов можно получить сведения из многочисленных источников первых веков ислама, в том числе из “Книги о визирях и писцах”, “Джахшиёри”, из “Золотых коней Масьуди”, “Длинных историй” Диновари, “Истории Табари” Балъами, из “Аль-Фехрист” Ибн Надима и из произведений Ибн Мукаффы. По сведениям из указанных источников, у большинства иранских доисламских шахов, в том числе у Джамшида и Хусрава Анушервана, было по четыре печати, каждая из которых была предназначена для особого приказа (учреждения). У Хусрава Парвиза было девять перстней, и каждый перстень имел особую печать. Печати доисламских шахов, особенно правателей Сасанидского периода, отличались специфическим строением, рисунком и подписью. Печати персидских шахов хранились у сохиби зимом (хранителя печати), то есть у ответственного лица дафтара (канцелярии, секретариата) прихода и расхода, и на каждое письмо и указ шаха после редакции и переписывания набело и сверки с оригиналом ставилась печать в присутствии шаха или его доверенного лица. На каждую пачку указов и писем, выходивших из шахского секретариата, ставилась особая печать, ибо у сасанидских шахов и дабиров письмо без печати не имело силы. Сделан вывод, что изучение печатей доисламских шахов имеет исключительное значение не только для исследования указов и диванов доисламского Ирана, но и для определения видов писем, традиций эпистолярного жанра и для установления статуса дабиров конкретных диванов (министерств).

Текст научной работы на тему «АҲАМИЯТИ МӮҲРҲОИ ШОҲОНИ ТОИСЛОМӢ ДАР ШИНОХТИ АНВОИ НОМАҲО»

УДК81

DOI10.24412/2413-2004-2022-3-85-93 ахамияти мухрхои ШОХОНИ

ТОИСЛОМИ ДАР ШИНОХТИ АНВОИ

НОМАХО

ЗНА ЧЕНИЕ ПЕЧАТЕЙ ДОИСЛАМСКИХ ШАХОВ В ИЗУЧЕНИИ ВИДОВ ПОСЛАНИЙ

THE SIGNIFICANCE OF PRE-ISLAMIC SHAKHS' SEALS IN THE STUDIES OF THE TYPES OF MESSAGES

Зоиров Халимцон Зо^идцонович, н. и.

филол.,дотсент, мудири Кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии МДТ «ДДХ ба номи акад. Б. Fафуров»(Тоцикисmон, Хуцанд)

Зоиров Халимджон Зохидджонович,

к.филол. н., заведующий общеуниверситетской кафедрой таджикского языка ГОУ «ХГУ им. акад. Б. Гафурова»(Худжанд, Таджикистан)

Zoirov Khalimjohn Zokhidjohnovich,

candidate of philological sciences, Associate Professor, head of the department of the all-University chair of the Tajik language under the State Educational Institution "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: z.halimjon@.mail.ru

Калидвожа^о: Сосониён, мууруои шоуон, мууршиноси, ангуштар, номанигори, анвои мактубот, дабирони девон

Дар хусуси мууруои шоуони тоисломии Эрон бисёре аз манобеи царнуои нахустини исломи иттилоъ додаанд, ки «Китоб-ул-вузарои ва-л-куттоб»- и Цаушиёрй, «Муруц-уз-зауаб»- и Масъуди, «Ахбор-ут-тивол»- и Динавари, «Футуу-ул-булдон»- и Балозури, «Таърихи Табари» -и Балъами, «ал-Феурист»-и Ибни Надим ва осори Ибни Муцаффаъ аз цумлаи онуо мебошанд. Бино ба ахбори манобеи мазкур аксари шоуони тоисломии Эрон, аз цумла Цамшед ва Хусрави Анушервонро чауор муур буда ва уар як муур махсуси умуре будааст. Хусрави Парвизро нуу ангуштар буд ва уар кадом муури махсус дошт. Мууруои шоуони тоисломи, махсусан мулуки ауди Сосониён, аз циуати сохт, нацшу тасвир ва катиба аз уам фарц мекарданд. Мууруои шоуони Порс дар дасти соуиби зимом, яъне масъули дафтари дахлу харц буд ва уар як номауои девони ва фармонуои подшоу баъд аз тауриру покнавис ва бо нусхаи асл татбиц намудан дар уузури шоу ё шахси бовариноки у муур карда мешуд. Ба уар як даста аз фармонуо ва мактубот, ки аз дабирхонаи шоуи содир мегашт, муури махсус гузошта мешуд ва номаи бемуур назди мулук ва дабирони сосони арзише надошт. Аз хулосауои илмии муаллифи мацола равшан мешавад, ки омузиш ва тауцици мууруои шоуони тоисломи на тануо циуати шинохти фармонуо ва девонуои тоисломии Эрон, балки циуати шинохти анвои номауо, расму оини номанигори ва мацоми табацоти дабирони девон ауамияти беназир доранд.

Ключевые слова: шахские печати, сфрагистика, печатка, переписка, виды писем, секретари, министерство ( дабирони девон)

О печатях иранских доисламских шахов можно получить сведения из многочисленных источников первых веков ислама, в том числе из "Книги о визирях и писцах", "Джахшиёри", из "Золотых коней Масьуди", "Длинных историй" Диновари, "Истории

Табари" Балъами, из "Аль-Фехрист" Ибн Надима и из произведений Ибн Мукаффы. По сведениям из указанных источников, у большинства иранских доисламских шахов, в том числе у Джамшида и Хусрава Анушервана, было по четыре печати, каждая из которых была предназначена для особого приказа (учреждения). У Хусрава Парвиза было девять перстней, и каждый перстень имел особую печать. Печати доисламских шахов, особенно правателей Сасанидского периода, отличались специфическим строением, рисунком и подписью. Печати персидских шахов хранились у сохиби зимом (хранителя печати), то есть у ответственного лица дафтара (канцелярии, секретариата) прихода и расхода, и на каждое письмо и указ шаха после редакции и переписывания набело и сверки с оригиналом ставилась печать в присутствии шаха или его доверенного лица. На каждую пачку указов и писем, выходивших из шахского секретариата, ставилась особая печать, ибо у сасанидских шахов и дабиров письмо без печати не имело силы. Сделан вывод, что изучение печатей доисламских шахов имеет исключительное значение не только для исследования указов и диванов доисламского Ирана, но и для определения видов писем, традиций эпистолярного жанра и для установления статуса дабиров конкретных диванов (министерств).

Key-words: Sasanids Shakhs' seals, sphragistics, signet, correspondence, kinds of letters,

Ministry secretaries (dabironi devon)

As for the seals of Iranian pre-Islamic Shakhs, you can have information about the issue in question from numerous sources appertaining to the early centuries of Islam; the following written productions being inclusive: "The Book about Viziers and Scribes" by Djakhshiyori, "Gold Horses " by Masudi, "Long Stories " by Donavari, "The Histori of Tabari" by Balami, "al-Fehrist" by Ibn Nadim; certain works by Ibn Mukaffah are related to this list as well. According to the data indicated in the origins the majority of Iranian pre-Islamic Shakhs, Djamshid and Husrav Anushervon being among the latters, had per four seals, each of them was assigned for office (institution). Khusrav Parviz had nine signed-rings and all of the latters had a special seal. The seals of pre-Islamic Shakhs, especially of the governors of the Sasanid period were distinguished with structure, pattern and inscription of their own. The seals ofPersian were kept by Sohibzimom (seal custodian), i.e. by the person in charge of daftar (office, secretariat); revenues and expenditures were registered in every official paper, after recditing and verification a document was rewritten for being converted into a fair copy, a seal was stamped in it in the presence of the shakh or a person empowered to act for him. Each bundle of decrees and letters coming out of shakh's secretariat was stamped with the special seal as without the latter no paper was valid for neighboring shahs and dabirs. The author of the article comes to the conclusion that the studies of pre-Islamic shakhs' seals is of extraordinary importance not only for exploration of decrees and devons of pre-Islamic Iran but for determination of the types of letters, traditions of epistolary genre and establishment of the status of dabirs of devons (Ministries) either

Дар даврони Сосониён анвои гуногуни номах,о мавчуд буданд, ки намунае аз онх,оро метавон ба таври пароканда ва ихтисор дар манобеи ^арнх,ои нахустини исломй ба даст овард. Хусайни Хатибй дар фасли «А^соми макотиб дар давраи Сосонй» номах,ои ахди Сосониёнро ба навъх,ои маношир, фащнома, ахднома ва савганднома, султониёт, ихвониёт ва тав^еъот та^сим намудааст [21, с. 289-298]. Лозим ба зикр аст, анвои макотиби даврони тоисломй беш аз ин буданд ва шох,иди ин фикр васиятнома, таслиятнома, сулх,нома ва f. мебошанд, ки намунаи онх,оро аз сарчашмах,ои ^арнх,ои аввали исломй метавон ба даст

овард. Афзун бар ин, байни ахднома ва савганднома фардияте чой дорад ва як навъи нома хондани онхо дуруст нест.

Ч,ихати шинохти анвои макотиби девонии ахди Сосониён ахамияти мухрхои шохони ин давр низ шоистаи таъкид аст. Бо вучуди он ки теъдоди зиёде аз мухрхои ахди Сосониён дар осорхона ва мавзеъхои хоси Аврупо нигохдорй мешавад, танхо дар охири дарни XVIII аввалин иттилооти нисбатан сахех дар бораи мухрхои ахди мазкур ироа гардид. Дар огози дарни ХХ андаке аз пажухишгарон ва дар нимаи сонии ин аср аксари мухаддидон ва мухршиносон ба омузиш ва тахдиди мухрхои Сосонй даст зада, нусхахои мавчудаи онро мунташир намуданд. Аксари донишмандон мухрхои ин ахдро ба ду навъ, яъне мухрхои идорй ва шахсй тадсим намудаанд ва ба он боваранд, ки мухрхои шахсй нисбат ба идорй бештар будаанд. Агар мухрхои шахсй дорои як катиба ховии номи шахс ё орзу бо тасвири хайвонот, паррандагон ё чехраи инсонй бошанд, мухрхои идорй танхо дорои катибае кутох дар ду-се сатр дар марказ ё давродавр мебошанд. Мухрхои ин давр аз лихози шакл низ ду навъанд, яке нигини ангуштарй ва дигар мусаттах, яъне пахну хамвор. Мухрхои Сосонй бештар аз чинси санги ямонй, адид, адиди чигарй, химотит ва яшм, ки дорои чилвахои хос ва рагахои табий буданд, сохта мешуданд [3, с. 48-50].

Дар хусуси мухрхои шохони тоисломии Эрон бисёре аз манобеи даврони исломй иттилоъ додаанд, ки «Китоб-ул-вузарои ва-л-куттоб»- и Абуабдуллох Мухаммад ибни Абдуси Чдхшиёрй [22], «Муруч-уз-захаб»- и Алй ибни ХХусайни Масъудй [11; 12], «Ахбор-ут-тивол»- и Абуханифа Ахмад ибни Довуди Динаварй [5; 6], «Футух-ул-булдон»- и Абулхасан Ахмад ибни Яхёи Балозурй [1], «Таърихи Табарй» -и Абуалй Мухаммади Балъамй [2], «ал-Фехрист»-и Ибни Надим [9] аз чумлаи онхо мебошанд. Омузишу тахдиди мухрхои шохони тоисломй дар баробари шинохти анвои номахо чихати шинохти фармонхо ва теъдоди девонхои тоисломии Эрон низ судманданд. Аз ахбори Чдхшиёрй, Масъудй, Динаварй, Табарй ва манобеи дигари дарнхои нахустини исломй, ки баста ба мухри шохон мебошанд, метавон то андозае аз мавчудияти девонхо ва номаю фаромини ахди Хусрави Анушервон ва Хусрави Парвиз иттилоъ ёфт.

Бино ба ахбори Чдхшиёрй шохони тоисломии Эронро чахор мухр буда ва хар яке аз онхо навиштае махсус доштаанд. Чунончи гуяд: «Хусравон чахор мухр доштанд. Бар мухри махсуси чанг ва посбонй калимаи «бурдборй» ва бар мухри махсуси молиёт ва умрон калимаи «таъйид» ва бар мухри махсуси барид (иттилоот ва ахбор) калимаи «ачала ва шитоб» ва бар мухри расидагй ба шикоёт калимаи «додрасй» надш баста буд» [22, с. 29]. Агарчи Ч,ахшиёрй шохони тоисломиро сохиби чахор мухр мегуяд, дар асл теъдодашон бештар аз ин буда ва чунонки ишора шуд, ба эхтимоли наздик ба ядин, ба хар даста аз фаромин ва макотибе, ки аз дабирхонаи шохй содир мегашт, мухри махсус гузошта мешуд.

Ибни Асир дар боби «Подшохии Ч,амшед» мегуяд, ки Ч,амшед дар замони подшохии худ мардумро ба чахор табада чудо кард ва барои хар коре мухри махсус сохт: «Аз садумин то саду панчохумин соли подшохии худ мардумро ба чахор даста бахш кард: чанговарон, динпешагон (мубадон), дабирону пешаварон ва кашоварзон. У аз миёни инон чокароне барои худ баргузид. Барои хар коре мухри вижаи онро сохт ва бинигошт: бар мухри чанг «мехрабонй ва хушрафторй» навишт, бар мухри бож «ободонй ва додгарй», бар мухри пайку паём «дурустй ва нигахдорй» ва бар мухри додгустарй «чахондорй ва додситонй». Мухрхо хамагй бар ин шева буданд, то ислом омад ва хамагиро аз миён бардошт» [7, с. 68]. Балозурй бо такя ба ривояти Ибни Мудаффаъ ва дигарон мегуяд, ки шохони тоисломиро барои хар умур, аз чумла номахо мухре хос будааст: «Подшохони Порсро мухре буд барои умури сиррй (махсуси номахои махрамонаи шохон - З.ХХ) ва мухре барои номахо ва мухри диболахо, ки дарордодхо ва идтои амлок ва асноди салтанатии мушобехи он бад-он мамхур мешуд ва мухре барои хироч ва ин

My^p^ нaзди сохиби зимом мемонд, лекин aFлaби му^и capй Ba му^и номaхоpо яке aз нaздикони подшох нигох медошт» [1, с. 647-648]. Дap зaмони Киcpо тиб^и дacтypи y номaхои мapбyт бa иpcоли aмвол бap пусти caфеди оFyштa бa зaъфapон Ba ГУЛО6 нaвиштa шуд^ бевоcитa дap хуз^и подшох xондa мешyд Ba cипac xyди шох онхоpо мyхp Ba ^сол мекapд [1, с. 648].

Arap Ч,aхшиëpй, Ибни Ас^ Ba Бaлозypй дap xycycи мaкони коpбypд Ba нигоштaи мyхpхои шохони тоисломй иттилоъ дихaнд, Ибни Мyrçaффaъ дap ^дас бо онхо мyхpхои яке as шохони Эpонpо дap тapчyмaи apaбии онхо овapдa, дap кaдом нaвъи номa бa rap бypдaни онхоpо изхоp доштaacт. Мyхaммaд Мyхaммaдй бо тaкя бa axбоpи мaзкypи Ибни Мy^aффaъ мегуяд, ки xотaмy ли-c-cиp ( f^) - мyхpе, ки мaxcycи номaхои мaхpaмонaи шох 6уд; xотaмy ли-p-pacоил (d^j^í fi^) - бapои мyхp нaмyдaни номaхои девонй Ba номaхои одй бa коp меpaфт; xотaмy ли-т-тaxлид fi^) - бapои мyхp кapдaни сичиллхо, и^тоъхо Ba фapмонхои бaxшиши нишон Ba мaнcaбхо бa коp мебypдaнд; xотaмy ли-л^^оч (^IjPÜ fiU.) - мyхpе бyдaacт, ки гyзоpишхои молй Ba чуз о^о, ки сохиби xиpоч (Эpон омоpкоp) онpо бa хyзypи шох мебypд, мyхp мекapдaaнд [16, с. 215]

Maoby^ дap бapобapи номгуи aнгyштap Ba мyхpхои Хycpaви Aнyшеpвон дap xycycи мaкони коpбypд, cоxт Ba та^ши онхо бa тaвpи зеp xaбap додaacт: «Ba чaхоp aнгyштap дошт. Як aнгyштap xоcи молдат (xотaмy ли-л^^оч/ ^'j^í -ЗД.) буд, ки нигини arç^ дошт Ba ш^ши он «aдолaт» буд Ba aнгyштapе xоcи aмлок (xотaмy ли-з-зиë/ fi^ -

З.Д), ки нигини фиpyзa дошт Ba ш^ши он «ободй» буд Ba aнгyштapе xоcи мaxоpич (xотaмy ли-л-мaaввaнa/ fLi. - ЗД.) буд, ки нигини ërçyra cypмaй дошт Ba та^ши он

«тaaммyл» буд Ba aнгyштapе xоcи бapид (xотaмy ли-л-бapид/ Jjj^í - ЗД.) буд, ки нигини ërçyrn cypx дошт, ки чун отaш медypaxшид Ba та^ши он «умед» буд» [11, с. 203; 12, с. 262]. Myaллифи «Mypyч-yз-зaхaб» чойи дигap бо тapтиб aз нух aнгyштapи мyхpдоpи Хycpaви Пapвиз, чинсу та^ш Ba мaкони коpбypди онхо чунин иттилоъ додaacт: 1. Myхpе aa ^rçpa, ки нигини он aз ërçyrn cypx Ba ш^ши он cypaти шох дошт, гиpдогиди он cифaти шох нaвиштa шyдa буд Ba хaлrçaи он aз aлмоc Ba бa он номaхо (paœra) Ba cичиллхоpо мyхp мекapдaнд; 2. Myхpе, ки нигини он arç^ Ba та^ши он Хypоcони хyppa jl^lj^ -Хypоcони озод) буд бо хaлrçaи зappин (тилло) Ba бa он ëддоштхо Ba тaзкиpaхо (дaфтapе, ки дap он тaв^еbхои шох caбт мешуд) - pо мyхp мекapдaнд; 3. Myхpе, ки нигини он aз чaзb (нaвbе caнгхои оpоишй, ки caфедy cиëх acт, дap paдифи arç^; мyхpaи ямонй Ba мyхpaи cyлaймонй низ гуянд ) Ba та^ши он фоpиc (acбcaвоpе тозон) бо хaлrçaи зappин Ba ш^ши нaвиштaи он вaхо (l^jíl ; шитоб, aчaлa-З.Д) Ba бa он поcyxи бapид (чaвобхои чопоp)- pо мyхp менaмyдaнд; 4. Myхpе, ки нигини он ërçyra гyлpaнг Ba та^ши он «би-л-моли йунол-ул- фapaх» (cj^f ^ d^V) (бa мол xyшй тaвон кapд) Ba хaлrçaи он зappин буд Ba бо он фapмонхои тaбpиa (мyбappо шyдaн тyхмaт, бегунохии кacе собит шyдaн) Ba гyзaшт мучозоти нофapмонон Ba гyнaхкоpонpо мyхp мекapдaнд ( 0е- jjW^l ^ i_iSJlj üljljJl a jjdjj^ilj 5. Myхpе, ки нигини он ërçyra бaхpaмон, яъне бехтapин Ba софи^ин

paнги cypx Ba гapонмоятapин нaвbи он буд. Ш^ши он хyppaи xyppaм (fj^-j ¿j^), яъне «xypcaндй Ba xyшнyдй» Ba ду тapaфи он луълу (мapвоpид) Ba aлмоc буд Ba бо он xaзинaи чaвохиpот, xизонaи вежa (бaйтyлмол) Ba xaзинaи зевappо мyхp мекapдaнд; б. Myхpе, ки нигини он охaни чинй Ba та^ши он у^об буд Ba бо он номaхоеpо, ки бa мулуки aтpоф нaвиштa мешуд, мyхp мекapдaнд; 1. Myхpе, ки нигини он подзaхp Ba та^ши он зубоб ^ara^ пaшшa) буд Ba бо он мaводи xypокa, доpyхо Ba буйи aфзоpхоpо мyхp мекapдaнд; S. Myхpе, ки нигини он чумон (мapвоpид, луълуъ) Ba ш^ши он capи гypоз (j^j^ ^j) буд Ba бо он aхкоми эъдом, номaхои мaхкyмин бa rçaтлpо мyхp мекapдaнд; 9. Myхpе aз охaн, ки хaнгоми дyxyл бa хaммом бa дacт мекapдaнд Ba нигини он обзaн буд [11, с. 210-211; 12, с. 272-273 ]. Myтapчими китоб вожaи «xотaм»- pо aнгyштap тapчyмa нaмyдaacт [12, с.272-

273]. Ба сабаби он, ки калимаи «хотам» маънии мухр ва нигинро низ дорад ва ин чо сухан аз анвои мухри Парвиз ва макони истифодаи онхо меравад, зохиран муроди муаллиф аз вожаи мазкур мухр ва ё ангуштари мухрдор аст. Ба гумони наздик ба ядин, мухрхои мазкур ба маврид дар номахои мухталифи замони Хусрави Парвиз низ ба кор мерафтанд. Зохиран мухри якум дар тамоми анвои расоилу сичилл (нома, хукмнома, фатвои дозй ва г.), мухри дувум дар тавдеоти шохй ва тазкирахо, мухри севум дар номахое, ки баста ба барид ва девони барид аст, мухри чорум дар фармонхо ва номахое, ки оид ба гузашт ва бахшоиши гунохгорон аст, мухри панчум дар номахое, ки оид ба хазинаи шохй ва чавохирот, мухри шашум дар номахое, ки ба мулуки атроф ирсол мешуданд, мухри хафтум дар номахое, ки марбут ба хурока, хушбуйихо ва доруворианд, мухри хаштум дар ахкому фаромин ва номахои марбут ба эъдом (куштан, датл) ва мухри охир дар номахо ва навиштахое, ки марбут ба хаммому обзан (таште аз сафол ё филиз, ки дар он оби гарм ва дору мерехтанд ва беморро дар он мегузоштанд) аст, ба кор мерафт. Дар сурати дуруст будани ин гумон метавон хадс зад, ки номахои ин давр анвои бештаре доштаанд ва хар кадом ба маврид аз чониби дабирони хос нигошта мешуданд. Баъд аз навишта шудан ва печидан одатан номахоро бо ресмони махсус баста, мухр ва мум мекарданд ва хар як мухр баста ба мазмун ва макони содироти он гузошта мешуд.

Бидуни тардид, мухрхои шохони тоисломй, махсусан ахди Сосониён, аз чихати сохт, надшу тасвир ва катиба аз хам фард мекарданд. Чунончи дар осорхонаи Мудаддами Донишгохи Техрон мухрхо ва гилмухрхои ахди мазкур нигохдорй мешаванд, ки аз чихати сохт, надшмояхои намодини хайвонй (набарди шеър ва гов, асби болдор, гавазни болдор, нимтанаи хайвонй ва г.) ва катиба аз хам фард мекунанд [3, с.47-67]. Дар даврони исломй, махсусан дар замони Пайгомбар(с) мухрхо аз нудра сохта мешуданд. Балозурй мегуяд: «Аффон ибни Муслим аз Шуъба ва у аз Катода ривоят кард, ки гуфт: Анас ибни Моликро шунидам, ки гуфт: чун Расулуллох(с) хост номае ба подшохи Рум нависад, вайро гуфтанд: Румиён номаеро, ки мухр нашуда бошад, намехонанд. Ва гуфт: Пас Расулуллох(с) хотаме аз нудра бисохт, ки гуй хамакнун сафедии онро бар дасташ мебинам ва бар он хотам надши «Мухаммад расулуллох» буд» [1, с. 644]. Баъзе гуянд, ки хотами Расул(с) аз нудра ва нигинаш хабашй буд [1, с. 645].

Шохони дигари тоисломии Эронро низ мухри махсусе дар нигин буд ва он дар номаю фармонхои шохй ва мавзеоти хос гузошта мешуд. Яке аз шохоне, ки мухр дар нигин дошт, Хурмуз мебошад. Ибни Асир зимни фасли «Подшохии Хурмуз ибни Анушервон» дар бораи сандуде махсус барои номахои додхохон гузоштани у ва болои дуфл мухр гузоштанаш чунин ёд намудааст: Марди рустоие шикоят пеши Хурмуз мекунад ва мегуяд, ки маро рустое буд, ки аз даромади он нонхорони худро сер мекардам. Марзбоне онро ба зурй аз ман ситонид. Ду сол мешавад, ки бар даргохи ту бимондам ва мехохам шиква пеши ту кунам, аммо маро ба назди ту рох надоданд. Назди вазири ту шудам ва пеши у зорй кардам, ки маро ичозаи вуруд ба назди ту дихад, ба додам нарасид. Ин сахттарин ситам аст, ки ман божи русто месупорам ва даромади он марзбон мегирад. Хурмуз чун ин ахвол шунид, фармон кард, ки аз марзбон ду баробари он чй дар ду сол гирифтааст, ситонанд ва ба ин мард диханд. Сипас, рохи дигари додхохиро пеш гирифт ва аз мардум талаб намуд, ки номахои додхохии хеш бевосита бад-у нависанд. Ибни Асир мегуяд: «Фармуд (Хурмуз-З.Х ) то сандуде бигзоштанд, ки онро дуфл мекард ва бо ангуштари худ мухр бармениход ва бар дари кох мегузошт. Онро шикофхо буд, ки додхохон номахои худро дар он меафканданд. У хафтае як бор онро мекушуд ва бедодгарихо пайдо мекард ва ба расидагй бад-он мепардохт. Боз андешид ва гуфт: мехохам овои додхохии тудагонро дамбадам бишнавам. Аз ин ру, занчире баргирифт, ки як суи он дар осмонаи хонааш дар чои

нишaсти y 6уд Ba суи дигapи он дap беpyни хота. дap paвзaнaе 6уд Ba зaнге aз он

овезон буд. Додхоxaндa он зaнчиppо мекaшид Ba мечунбонд Ba зaнг бa чунбиш дapмеомaд Ba ypо огох месохт Ba y додхоxpо фapо мехонд Ba дapд aз дилaш мезудуд» [8, с. 545-547].

Бино бa aхбоpи Бaлозypй мyxpxои шохони Поpс (бa чуз мyxpе, ки бapои номaxои мaxpaмонa бa коp меpaфт) дap дaсти сохиби зимом, яъне мaсъyли дaфтapи дaхлy хapч буд Ba xap як номaхои девонй Ba фapмонхои подшох бaъд aз тaхpиpy покнaвис Ba бо нyсхaи aсл (тaзкиpa) тaтбид нaмyдaн дap xyзypи шох ë шaхси бовapиноки y мyxp кapдa мешуд. Чунончи гуяд: «...подшохи Поpс xap гох фapмоне медод, тyFpодоpи сaлтaнaтй о^о дap xyзypи вaй бa тyFpо меоpост Ba ходиме дошт, ки xaмонpо дap тaзкиpaе сaбт мекapд. Ин тaзкиpaxо xaмaмоxa чaмъовapй мешуд Ba подшох мyxpи хyдpо бap он мениход Ba бойгонй мешуд. Ситс он фapмон нaзди сохиби зимом меpaфт, ки мyxpxо дap дaсти вaй буд Ba y онpо пеши коpдоp (дaбиpи хос -ЗД) мефиpистод Ba y номaе aз зaбони подшох бо тaвaччyx бa нyсхaи aслй менaвишт Ba шзди сохиби зимом мефиpистод Ba y номapо бa подшох нишон медод Ba муфоди он бо он чи дap тaзкиpaxо буд, тaтбид мешуд. Он гох фapмон дap xyзypи подшох ë мyтмaинтapин aшхоси нaзди вaй мyxp мешуд [1, с. 647]. Здад ибни Aбисyфëн нaхyстин кaс aз apaбxо бyдaaст, ки бa тaдлид aз paсм Ba оини фоpсиëн девони зимом Ba хотaм дypyст кapдaaст [1, с. 647].

Бино бa aхбоpи A.Кpистенсен «Фapмонxои сaлтaнaтй Ba муохидот Ba соиpи aсноди дaвлaтиpо бо мyxpе, ки ибоpaт aз xaлдaи мyнaддaш бa сypaти гypоз буд, мyxp мекapдaнд. Aгap мapбyт бa тaaxxyдоте бa дaвлaти дигap буд- aaм aз мусгадил ë Faйpимyстaдил- кисaи кyчaке пyp aз нaмaк бa он сaнaд мебaстaнд Ba бa нигини сaлтaнaтй мyxp мекapдaнд Ba ин aломaт Faйpи добили тадз бyдaни пaймон мaxсyб мешуд» [10, с. 409- 411].

Лозим бa тaъкид aст, ки шохони Эpон бa хифзу коpбaсти мyxpxои худ диддaти мaхсyс медодaнд Ba xap кaсе, ки мyxpи подшоxpо чaъл Ba ë тадш мекapд, сaхт тaнбеx нaмyдa, xaмчyн чинояткоpи бyзypг чaзо медодaнд [22, с. 30]. Дap дaвpони исломй низ бa мyxp диддaти хос медодaнд Ba xap нaфapе, ки хотaми хилофaтpо месохт Ba бa коp мебypд, бa чaзои сaхт мaxкyм мешуд. Чунончи, дap зaмони хилофaти Умap(p) мapде бо номи Мaън ибни Зоидa тадши хотaми хилофaтpо чaъл кapд Ba aз мaxaлли х^очи Кyфa aмволеpо бa дaст овapд. Умap(p) онpо тоздатаи зиëд бизaд Ba мyддaти здад дap зиндон кapд [1, с. 646647]. Гyзaштa aз ин, apзиши xap як номa бaстa бa мyxpи он буд Ba номaи бемyxp нaзди мулук Ba дaбиpони сосонй apзише нaдошт. Бaъзе бap он бовapaнд, ки сaбaби номaи ПaЙFaмбappо (с) дapидaни napBro мyxp нaдоштaни он бyдaaст. Чунонки, мyaллифи «Нaвpyзномa» дap фaсли «Ёд кapдaни aнгyштapй Ba он чи вочиб ояд дap боpaи y» мегуяд: «...Чи номaи бyзypгон бе мyxp aз зaифии paъй Ba сусгазмй бyвaд Ba хизонaи бемyxp aз хоpкоpй Ba Fофилй бyвaд. Ba aз 4^ara он ки Сyлaймон aлaйxиссaлом aнгyштapй зоеъ кapд, мулк aз вaй биpaфт. Шapaф он мyxppо бyвaд, ки бap вaй бyвaд, нa aнгyштapиpо. Ba ПaЙFOмбap сaллaллоxи aлaйxи Ba сaллaм aнгyштapй бa aнгyшт aндap овapд Ba номaxо (дap мaтн номхо омaдaaст - ЗД), ки фиpистодй бa xap нохияте бaмyxp ф^иет^й. Сaбaб он буд, ки номaи y бемyxp бa Пapвиз paсид. Пapвиз aз он дap хaшм шуд, номapо бapнaхонд Ba бидapид Ba гуфт: «Номaи бемyxp чун сapи бекулох бyвaд Ba сapи бекулох aнчyмaнpо нaшояд». Ba чун номa мyxp нaдоpaд, xap кй хоxaд бapхонaд Ba чун мyxp доpaд, он кaс хонaд, ки бaд-y фиpистодa бошaнд» [20, с.26-27; 14, с. 87]. Бa aндешaи мо pивояти мaзкyp нисбaтaн зaъиф aст. Бинобap aхбоpи «Тaфсиpи Тaбapй» чун номaи ПaЙFaмбap (с) нaзди Хyсpaв paсид, чaшмaш бa он aфтод, ки ПaЙFOмбap(с) номи худ пеш aз номи y нaвиштa буд. Зоxиpaн Пapвиз дap хaшм шуд Ba гуфт: «Ин мapд кист, ки номи хеш пеши номи мaн кapдaaст?». Чун aз ПaЙFaмбap(с) бyдaни нигоpaндaи он иттилоъ ëфт, номaе бa Бозон -aмиpи Ямaн фиpистод Ba aндap он номa нaвишт: «Чун ин номa бихонй, холй Ba œara ин

мард, ки даъвои пайгомбарй мекунад, уро бар охан барбанд ва ба пеши ман фирист» [18, с. 305]. Дар водеъ, Пайгомбар(с) дар номаи мавриди бахс исми худ пеш аз номи Хусрав нигошта буданд: «Аз Мухаммад фиристодаи Худо ба Хусрави Парвиз, бузурги Форс» ( о?» «(ХЙ ¡¡^ ^ ^ сЬ^и [17, с. 189-191]. Бинобар тираранг ва душворхон будани акси номаи Пайгамбар(с) муайян намудани мухр доштан ва ё надоштани он моро муяссар нашуд [17, с. 188]. Аммо «номаро барнахонд ва бидарид» гуфтани сохиби «Наврузнома» зохиран сахех нест, зеро аз ахбори «Тарчумаи Тафсири Табарй» равшан мешавад, ки Хусрав ду нома бо ду расули худ суи Бозон фиристод [18, с. 305]. Зохиран Хусрав посухе ба Пайгамбар(с) навишт ва онро бо мушке миёни ду порчаи абрешим фиристод. Чун досид номаро ба Пайгамбар(с) дод, Расули Худо муште аз мушк бардошту буид, аммо номаи Хусрав накушод ва нахонд ва дар чавоб гуфт: «ман ба мухтавои он аз ту огохтарам». Гуянд, ки фиристода чун бозгашт ва ин мочаро ба Хусрав арз кард, Хусрав номаи Пайгамбар(с) нахонд ва пора-пора кард» [17, с. 191-192]. Абуалии Балъамй мегуяд, ки чун Кисро номи Пайгомбар (с) пеш аз номи худ дид, ба хашм омад ва бифармуд, то он нома бидариданд ва фиристодаро хор доштанд [2, с. 638] Аз ахбори мазкур равшан мешавад, ки сабаби пора кардани номаи Пайгамбар (с) на аз надоштани мухр, балки ба сабаби пеш аз номаи Хусрав навишта шудани номи Расул (с) ва ё номаи Хусравро накушодан ва нахондани Пайгамбар (с) ва ин мочаро пеши Хусрав гуфтани фиристода будааст. Бинобар ахбори муаллифи «Футух-ул-булдон» подшохони Рум низ номаи бемухрро намехондаанд [1, с. 644].

Хамин тарид, бар мабнои матолиби мазкур метавон истинбот кард, ки мулуки тоисломии Эрон ба хар як навъи нома, фармон ва навиштахои хеш мухрхои махсус мегузоштанд. Аз дабирхонаи шохй дар баробари маношир, фатхнома (фирузнома), ахднома, савганднома, тавдеъот васиятнома, таслиятнома, сулхнома, сичилл, тазкирахо, фармонхо, номахои махрамонаи шохон боз номахое содир мешуданд, ки махсуси чанг, молиёт, хироч, барид, диболахо (аснод), расидагй ба шикоят, ахкоми эъдом ва г. буданд ва ба хар кадом мухри махсус гузошта мешуданд, ки аз лихози сохт, надш ва катиба фард мекарданд. Мухрхои шохони тоисломй (ба чуз мухре, ки барои номахои махрамона ба кор мерафт) дар дасти сохиби зимом нигохдорй мешуд ва хар як нома баъд аз тахриру покнавис ва бо нусхаи асл татбид намудан дар хузури шох ё шахси бовариноки у мухр карда мешуд. Хулоса, омузиш ва тахдиди мухрхо дар баробари теъдоди девонхо, шукухи шахомат ва русуму одоби давлатдории мулуки тоисломии Эрон дар шинохти расму оини нигориш ва анвои номахои тоисломии форсй-точикй судманд мебошанд.

ПАЙНАВИШТ:

1. Балозурй, Абулуасан Аумад ибни Яуё. Футуу-ул-булдон / Тарцумаи Мууаммад Таваккул /

Балозурй, Абулуасан Аумад ибни Яуё. -Теурон: Нуцра, 1337. - 660 с.

2. Балъамй, Абуалй Мууаммад. Таърихи Табарй. Дар ду цилд. Цилди 1 / Балъамй, Абуалй

Мууаммад. - Теурон: Ширкати интишороти илмй ва фаруангй, 2001. - 825 с.

3. Деупаулавон, Мустафо, X,индецонй, Мууаммад Цанавотй. Тааммуле дар бархе

нацшмояуои намодини уайвонй бар мууруо ва гилмуруои Сосонй //Мутолиоти бостоншиносй. Давраи 7, шумораи 2, пойиз ва зимистон, 1394. - С.47-67.

4. Деухудо, Алиакбар. Фаруанги мутавассити Деухудо. Дар ду цилд. Зери назари дуктур

Саид Цаъфари Шауидй. Ба кушиши Fуломризо Ситуда, Эрац Меуракй ва Акрам Султонй. - Теурон: Интишороти Донишгохи Теурон, 1385. Цилди аввал, - С.1-1615, цилди дувум, - С.1616-3224.

5. Динаварй, Абиуанифа Аумад ибни Довуд. Ал-Ахбор-ут-тивол. Миср, 1330. - 383 с.

6. Динавари, Абууанифа Аумад ибни Довуд. Ахбор-ут-тивол. Тарцумаи Содщ Нишот. -

Теурон: Интишороти бунёди фаруанги Эрон, 1346. -450с.

7. Ибни Асир, Иззиддин. Таърихи комил. Баргардони дуктур Сийид Хусайни Рууони / Ибни

Асир, Иззиддин. -Теурон: Асотир, 1383. Цилди аввал. - 446 с.

8. Ибни Асир, Иззиддин. Таърихи комил. Баргардони дуктур Сийид Хусайни Рууони / Ибни

Асир, Иззиддин. - Теурон: Асотир, 1384. Цилди дувум. - С.447-934.

9. Ибни Надим, Мууаммад ибни Исуоц. Китоб-ул-Фиурист. Тарцума ва таушияи

Мууаммад Ризо Тацаддуд. -Теурон: Асотир, 1381. - Сию чауор+854 с.

10. Кристенсен, Артур. Эрон дар замони Сосониён: Таърихи Эрони Сосони то уамлаи араб ва вазъи давлат ва миллат дар замони Сосониён. Тарцумаи Рашид Ёсами/ Кристенсен, Артур. - Теурон: Нигористони китоб, 1383. - 562 с.

11. Масъуди, Абилуасан Али ибн ал- Хусайн ибни Али. Муруц-уз-зауаб ва маодин-ул- цавуар.

Ал-цузъ-ул-аввал. - Саййидо- Бейрут: ал-мактабат-ул-асрия, 1425у./2005м. - 296 с.

12. Масъуди, Али ибн ал- Хусайн. Муруц-уз-зауаб. Мутарцим Абулцосими Поянда. Цилди

аввал. -Теурон: Ширкати интишороти илми ва фаруанги, 1382. -Бист+785с.

13. Масъуди, Али ибн ал-Хусайн. Муруц-уз-зауаб. Мутарцим Абулцосими Поянда. Цилди

дувум. -Теурон: Ширкати интишороти илми ва фаруанги, 1382. -Хафт+ 923с.

14. Миррауим, Мирбобо. Цашни Навруз ва цауоншиноси. -Душанбе: «Ирфон», 1992. - 240 с.

15. Мууаммади, Мууаммад. Таърих ва фаруанги Эрон дар даврони интицол аз асри Сосони

ба асри исломи. Цилди чауорум: Забони форси уамчун моя ва мададкоре барои забони араби дар нахустин царнуои исломи. - Теурон: Тус, 1380. - 440 с.

16. Мууаммади, Мууаммад. Таърих ва фаруанги Эрон дар даврони интицол аз асри Сосони

ба асри исломи. Цилди панцум: Низоми девони ё созмони моли ва идории сосони дар давлати хулафо. - Теурон: Тус, 1380. - 464 с.

17. Номауо ва паймонуои сиёсии уазрати Мууаммад(с) ва асноди садри ислом. Тауциц ва

гирдовардаи дуктур Мууаммад Хамидуллоу. Тарцумаи Саид Мууаммади Хусайни. -Теурон: Суруш, 1377. - 800 с.

18. Тарцумаи Тафсири Табари (дар ду китоб ва уафт муцаллад). Китоби якум. -Хуцанд: Нури маърифат, 2007. - 884 с.

19. Тафаззули, Аумад. Таърихи адабиёти Эрон пеш аз ислом. Ба кушиши Жола Омузгор. -

Теурон: Сухан, 1377. - 452 с.

20. Хайём, Умар. Наврузнома. Ба саъй ва тасуеуи Муцтабо Минави. - Теурон: Китобхонаи Кова, 1933. - 151 с.

21. Хатиби, Хусайн. Фанни наср дар адаби порси /Хатиби, Хусайн. - Теурон: Заввор, 1375.

- 637 с.

22. Цаушиёри, Абуабдуллоу Мууаммад ибни Абдус. Китоб-ул-вузарои ва-л-куттоб. Тарцумаи Абулфазли Таботабои. Муцаддимаи Зайнулобидини Раунамо / Цаушиёри, Абуабдуллоу Мууаммад ибни Абдус. - Теурон: Тобон, 1348. - 439 с.

Reference Literature:

1. Balozuri, Abdulhasan Ahmad, ibn Yakhyo. Conquest of Countries. Translated by Mukhammad Tavvakul. - Tehran: Silver. 1337 hijra. - 660pp.

2. Balami, Abuali Mukhammad. The History of Tabary. In two volumes. V.1. Tehran: Publishing-House Company on Science and Culture. 2001. - 825pp.

3. Dehpahlavon, Mustafo; Hindjoni; Mukhammad Kanavoti. On some Off-Prints Remained on Branded Cattle after Stamps and Dead Ants and Dove under the Sasanids//

Archeological Readings (Studies). Period 7, №2, autumn and winter of1394 hijra. - pp. 4767

4. Dehhudo, Aliakbar. Mediator Dictionary Composed by Dehhudo. In 2 volumes. Under the editorship of Dr. Said Djafari Shahidi. Preparation: Gulomrizo Situda, Eradge Mekhraku, Akram Sultoni. - Tehran: Publishing-House of Tehran University. 1385 hijra. V.1. - pp.11615; V.2. - pp. 1616-3224

5. Dinavari, Abihanifa Ahmad ibn Dovud. Long Stories. Borderline. 1330 hijra. - 383 pp.

6. Dinavari, Abihanifa Ahmad ibn Dovud. Long Stories. Translated by Sodik Nishot. -Tehran: Publishing-House of Iranian Cultural Centre. 1346 hijra. - 450pp.

7. Ibn Asir, Izziddin. Complete History. Transposition by Dr. Siyid Husayn Ruhoni. - Tehran: Folklore Collection. 1383 hijra. V.1. - 446pp.

8. Ibidem. 1384 hijra. V.2. - pp. 447-934

9. Ibn Nadim, Mukhammad ibn Ishok. Ul-Fihrist Book. Translation and Commentaries by Mukhammad Rizo Tajaddud. - Tehran: Folklore Collection. 1381 hijra. - Thirty four -854pp.

10. Christersen, Arthur. Iran in the Epoch of Sasanids: The History of Sasanidian Iran before Arabian Invasion and the Plight of the State and Religion in the Time under the Sasanids. Translation by Rashid Yousami. - Tehran: Book Gallery. 1383 hijra. - 562pp.

11. Masudi Abdilhasan Ali ibn al-Husayn ibn Ali. The first part. Sayido-Beirut. 1425/2005. -296pp.

12. Masudi Abdilhasan Ali ibn al-Husayn. Gold Horses. Translation by Abdulkosim Poyanda. V.1. - Tehran: The Company on Publishing Scientific and Cultural Edititons. 1382 hijra. -785pp.

13. Ibidem. V.2. - 923pp.

14. Mirrahim, Mirbobo. Navruz-Holiday and World Cognition. - Dushanbe: Cognition. 1992. -240pp.

15. Mukhammadali, Mukhammad. The History of Culture of Iran in the Period of Transition from the Epoch of Sasanids to the Century of Islam. V. 4. Tehran: Birch. 1380 hijra. -440pp.

16. Ibidem. V.5. - 464pp.

17. Letters and Political Agreements ofMukhammad, Documents of the Initial Period of Islam. Research of the Materials Collected by Dr. Mukhammad Hamidulloh. Translation by Said MukhammadHusayni. - Tehran: Herald. 1377 hijra. - 800pp.

18. The Translation of Tabari's Commentary (In two books and seven volumes). Book one. Khujand: Light of Enlightenment. 2007 - 884pp.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

19. Tafazzuli, Ahmad. The History of Iranian Literature in pre-Islamic Epoch. Under the editorship of Zhola Omuzgor. - Tehran: Word. 1377 hijra. - 452pp.

20. Khayam Omar. Navruznoma. Under the editorship of Mujnabo Miravi. - Tehran: Kova 's Library. 1933. - 151pp.

21. Khatibi, Khusayn. Prose in Persian Literature. - Tehran: Pilgrim. 1375 hijra. - 637pp.

22. Djakhshiyori, Abuabdulloh Mukhammad ibn Abdus. The Book about Viziers and Scribes. Translation by Abulfazl Tabotaboi. Introduction by Zaynulobidin Rahnamo. - Tehran: The Resplendent. 1348 hijra. - 439pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.