Научная статья на тему 'АҲАМИЯТИ "МАСОЛИК ВАЛ МАМОЛИК"-И ИБНИ ХУРДОДБЕҲ ДАР ТАҲҚИҚИ ҶУҒРОФИЁИ ТАЪРИХИИ ДАВЛАТИ ТОҲИРИЁН'

АҲАМИЯТИ "МАСОЛИК ВАЛ МАМОЛИК"-И ИБНИ ХУРДОДБЕҲ ДАР ТАҲҚИҚИ ҶУҒРОФИЁИ ТАЪРИХИИ ДАВЛАТИ ТОҲИРИЁН Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
61
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТОҲИРИЁН / ХУРОСОН / КУРА (НОҲИЯ) / РОҲҲОИ КОРВОНГУЗАР / ҷУғРОФИЁ / ВИЛОЯТ / МОВАРОУННАҲР / СИИСТОН / ҶИБОЛ / КИРМОН / ХИЛОФАТ / МАРЗҲОИ ДАВЛАТӢ / ХИРОҷ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Сафарзода Некруз Шоди

«Масолик ва мамолик»-и Ибни Хурдодбеҳ яке аз нахустин асарҳои ҷуғрофиёии донишмандони мусулмон аст, ки то имрӯз ба мо расидааст. Муаллифи асар (тақрибан. 820-912) ба ҳайси ходими давлатии Хилофати Аббосӣ (соҳиббариди вилояти Ҷибол) рисолаи худро бо такя ба манобеи муътамад навиштааст. Асар фарогири маълумоти муҳим дар бораи тавсифи ҷуғрофиёии Замин, мамлакатҳо ва вилоятҳои онҳо, роҳҳо, масофаи миёни шаҳру рустоҳо, ҳаҷми хироҷи ҳар сарзамин ва ҳоказо мебошад. Муаллиф бо баррасии ахбори «Масолик ва мамолик» ва қиёси онҳо бо дигар сар-чашмаҳои муътабари таърихӣ кӯшиш намудааст, ки аҳаммияти асари мазкурро дар тавсифи ҷуғрофиёии вилоятҳои давлати Тоҳириён (Хуросони Бузург) бо дарназардошти омилҳои замонӣ ва сиёсӣ мушаххас намояд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPORTANCE OF "MASALIK VAL MAMALIK" (BOOK OF ROADS AND KINGDOMS) BY IBN KHORDADBEH IN THE STUDY OF THE HISTORICAL GEOGRAPHY OF THE TAHIRIDS STATE

«Masalik va mamalik» by Ibn Khordadbeh is one of the first geographical works of Muslim scientists that have survived to this day. The author of the work (c. 820-912), while working as a public servant (head of the postal service of the Jibal province) of the Abbasid Caliphate, composed his work on the basis of reliable sources. It contains important information about the geographical description of the Earth, countries and their regions, roads, distances between cities and villages, taxes for each region, etc. The author of the article, considering the data of «Masalik and мamalik» and comparing them with other reliable historical sources, tried to establish the significance of this work in the study of the historical geography of the Tahirids state (Great Khorasan), taking into account time and political factors.

Текст научной работы на тему «АҲАМИЯТИ "МАСОЛИК ВАЛ МАМОЛИК"-И ИБНИ ХУРДОДБЕҲ ДАР ТАҲҚИҚИ ҶУҒРОФИЁИ ТАЪРИХИИ ДАВЛАТИ ТОҲИРИЁН»

ARCHIVAL DOCUMENTS OF THE ZARAFSHAN EXPEDITIONS IN THE XX-XXI

CENTURIES (MATERIALS OF THE ETHNOGRAPHIC ARCHIVE OF THE TNAS

This article presents history of special expeditions organized in 20th -21 th to collect field research and museum collections in various regions of Tajikistan, including Zarafshan. Based on the research of A.K. Pisarchik and the materials of the ethnographic archive in A. Donish Institute of History, Archaeology, Ethnography, Tajikistan National Academy of Sciences one can make a history of field work in this area, which acquired a systemic character in the 20s of the XX century, and after 1958 they were held almost every year in a variety of formats: in the form of expeditions, individual trips to collect ethnological information, or the acquisition of collections. Currently, not all documents have been preserved in the archive. However, these materials are of great value and are an important database of economic, social and cultural life of Zarafshan.

During the years of independence, several field studies were carried out in the Upper Zarafshan. They were called upon to fill, at least partially, the existing database with new materials that could show the continuity or, on the contrary, the disappearance of certain characteristic features of the Upper Zarafshan handicraft production, the life and activities of the local population.

Key words: Zarafshan, archive, expedition, document, photography, ethnography, field work, diary, collection.

Маълумот дар бораи муаллиф: Бокиева Мадина ^урбоновна - доктор (PhD) шуъбаи мардумшиносии Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи Ахмади Дониши Академияи миллии илмхои Точикистон. Тел: (+992) 93-5533059.

Information about the author: Bakieva Madina Qurbonovna-Dr. (PhD) Ahmad Donish Institute of history archaeology and ethnography National Academy of Sciences of Tajikistan. Tel: (+992) 935533059.

4-♦

УДК 91 (575)

А^АММИЯТИ «МАСОЛИК ВА МАМОЛИК»-И ИБНИ ХУРДОДБЕ^ ДАР ТАВДЩИ ^УЕРОФИЁИ ТАЪРИХИИ

ДАВЛАТИ ТО^ИРИЁН

Сафарзода Н. Ш.,

Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониш

Ахамияти осори чугрофиёй дар тахкик ва тасвири илмии хаёти ичтимой - иктисо-дии сарзаминхои мухталиф аз кабл таваччухи донишмандонро ба худ чалб кардааст. Дар иртибот ба хамин мухаккикони гарбй дар самти шиносой ва тахкики осори чугрофиёии асримиёнагии шарк талоши зиёде кардаанд.

«Масолик ва мамолик» асари чугрофиёии марбут ба нимаи аввали садаи севуми хичрй ва мутааллик ба калами Ибни Хурдодбех мебошад. Асар ба забони арабй нигошта шуда, яке аз нахустин осори чугрофиёии давраи исломй аст ва муддати тулонй чун яке аз сарчашмахои аслии осори илмии донишмандони сохаи чугрофиё ва чугрофияи таърихй хидмат кардааст.

Асари Ибни Хурдодбех бори нахуст дар шакли комил соли 1889 аз чониби дониш-манди холландй Михаэл Ян де Гуе (1836-1909) дар катори дигар осори чугрофиёии муътабари асрхои миёна ба забони фаронсавй тарчума ва нашри интикодй шудааст [1, 1-8]. Дигар донишмандон, аз

чумла В. В. Баpтолд [2,1-4] ва И. Ю. Кpачковский [3] даp боpаи «Масолик ва мамолик»-и Ибни Хypдодбех маълумоти мyхтасаp додаанд. Хдмчунин, соли 1986 матни комили «Масолик ва мамолик»-и Ибни Хypдодбехpо бо пешгyфтоpи тахкикй ва доpои маълyмоти аpзишманд Институти шаpкшиносии Академияи илмхои Ч,ШС Озаpбойчон ба нашp pасонидааст

[4].

Нусхае, ки мо даp навиштани макола истифода каpдем, таpчyмаи фоpсии китоб аст, ки донишманди эpонй Саъид Хо^анд соли 1371 XичpйЛ993 мелодй даp асоси чопи фаpонсавии A^,pe Микел нашp каpдааст ва он даp ганчинаи дастхатхои Институти шаpкшиносй ва меpоси хаттии Академияи миллии илмхои Точикистон тахти pаками 150 махфуз аст [5].

Ибни Хypдодбех масъулияти pаëсати девони баpид (почта)-и вилояти Ч,иболpо ба ухда дошта, бад-ин сабаб муваффак ба чамъоваpии иттилооти муфид ва аpзандае даp тавсифи чyFpофиëии Замин, бахшхои гуногуни он, pоххои тичоpй ва Fайpа шудааст. Хдочанд, ки даp чанд чойи асаp маълумоти вокей бо афсонахо даpхам омехта шудаанд, бо вучуди ин ЧyFpофиëнависони баъдй ба ин китоб хамчун манбаи мухим мypочиат мекаpдаанд [3, 147-150].

Хypдодбех - бобои Убайдуллох бо ташвики хонадони маъpyфи точикони Балх - Баpмакиëн, ба эхтимоли кавй бо даъвати Яхë ибни Холид [9, 839] мусулмон шудааст. Ба кавли Ян Де Гуе, ин pyйдод, яъне даp исломpо пазиpyфтани Хypдодбех накш доштани аъзои хонадони Баpмакиëн нишонаи манзилати Хypдодбех мебошад [1, 6].

Абдуллох - падаpи Убайдуллох ба хайси мансабдоpи хаpбй даp соли 201 х.к. / 816-817 м. вилоятдоpи Табаpистон буд ва бахшхое аз вилояти Дайламpо фатх ва замимаи каламpави хилофати Аббосй каpд. У навохии кухистонии Табаpистонpо, ки панохгохи бисëpе аз мухолифони хилофати Аббосй буд, фатх намуд ва Шахpиëp писаpи Шаpвинpо, ки даp он худуд муковамат мекаpд, аз он чо беpyн pонд. Абдуллох хамчунин Мозиëpи писаpи ^оpанpо назди Маъмун фиpистод ва Абулайло - шохи Дайламpо асиp каpд [10, 7].

Агаp хаводисеpо, ки хyзypи фаъоли Абдуллох - падаpи Ибни Хypдодбехpо даp вилоëти Табаpистон ва Дайлам собит мекунанд, ба назаp гиpем, назаpи донишманди маъpyф Н. В. Пигyлевскаяpо, ки хонадони Ибни Хypдодбехpо аз бyзypгони эpонии Табаpистон медонад, таъйид намудан мумкин аст [11, 143].

Ибни Надим осоpи зеppо ба Ибни Хypдодбех нисбат медихад: «Китобу-т-табих»; «Китобу адабу-с-самоъ»; «Китобу чамхаpатy ансобу-л-фypс вал-навофил»; «Китобу-л-лавх ва-л-малохй»; «Китобy-л-шаpоб»; «Китобу-л-анво»; «Китобу-н-нудамо ва-л-чуласо»; «Китобу-л-масолик ва-л-мамолик» [6, 245].

Аз эхтимол дyp нест, ки фехpисти номбаpшyдаи осоpи Ибни Хypдодбех нокис бошад. Зеpо Масъудй ба асаpи мухимми таъpихии вай,

ки ховии иттилооти мухимме даp боpаи таъpихи аквоми Fайpиаpаб ва подшохони онхо будааст, ишоpа мекунад [1, 11], хол он ки даp «Фехpист»-и Ибни Надим зи^е аз он мавчуд нест.

Ба хаp сypат, Ибни Хypдодбех даp миëни ахли илм аз ибтидо асосан хамчун чyFpофиëдон ва муаллифи «Масолик ва мамолик» шинохта шуда, осоpи вай даp сохахои дигаp ахаммияти дyюмдаpача касб каpдааст.

Китоби «Масолик ва мамолик» ба донишхои чyFpофй ихтисос доpад. Бинобаp назаpе, Ибни Хypдодбех асаpи хешpо пас аз икоматаш даp каноpи Дачла даp Сомаpо ва байни солхои 230-234 хичpй/844-848 мелодй нигоштааст [15, 31]. Баъзе мухаккикони дигаp замони таълифи асаppо соли 232 х./847 м. ë худуди он донистаанд [6, 9; 7, 9; 8, 350; 16, 14].

Ба назаp меpасад муаллиф асаpи хyдpо даp ду навбат нигошта ва даp навбати дувум таFЙиpоте низ даp он воpид каpдааст. Асаp нахустин боp даp соли 231 хичpй / 845-846 мелодй ва сипас даp соли 272 хичpй/885 мелодй тадвин шудааст [9, 579].

Ба андешаи баъзе аз мухаккикон бо вучуди асолати асаp он даp шакли мyхтасаp ба дасти наслхои баъдй pасида [15, 32] ва он хам дyчоpи таFЙиpоте шудааст [11, 143].

«Масолик ва мамолик» ба эхтимоли кавй нахустин асаp бо унвони умумии «Масолик ва мамолик» аст [9, 579]. Ба кавли Н. В. Пигулевская муаллифи он нахустин фаpдест, ки даp сохаи чyFpофиëи иктисодй маводи аpзишманде гиpдоваpй ва китобе таълиф каpдаааст [11, 143], ки то замони мо бокй мондааст. Тамоюли иктисодй доштани асаp баëнгаpи он аст, ки Ибни Хypдодбех муаллифи эpонитабоpи «Масолик ва мамолик» аз мактаби эpонй даp чyFpофиëнигоpй пайpавй намудааст. Зеpо ЧyFpофиëнигоpони пайpави мактаби эpонй ба масоили маpбyт ба хиpоч ва махсулоту маъданхои саpзаминхо ахаммияти чиддй медоданд. Сониян, муаллиф ба сабаби он ки мансаби хукуматй дошт, на танхо бо pоххои мамолики исломй, аз чумла Иpок, Хypосон, Ч,ибол, Табаpистон ва Fайpа ошно буд, балки ндази чиддй ба доштани иттилооти хамачониба аз вазъи иктисодии ин саpзаминхо доштааст.

Маълумоти Ибни Хypдодбех даp хусуси таксимоти маъмypии Хypосон бештаp аз хама мавpиди таваччухи мо каpоp гиpифт. У даp бахши «Хабаpи Машpик» чунин матлабеpо зикp мекунад: «Пас аз Машpик OFOЗ кунем, ки pyбъи мамлакат аст ва аз Хypосон, ки тахти хокимияти испахбад Бозусбон ва чахоp маpзбон каpоp доpад, ки хаp маpзбон даp pyбъи Хypосон мyстакаp аст. Як pyбъи Хypосон аз они маpзбони Маpви Шохчон ва аъмоли он ва як pyбъ аз они маpзбони Балху Тахоpистон ва pyбъи дигаp аз они маpзбони Диpотy Бушанч ва БодFисy Сичистон мебошад. Ва дигаp pyбъ аз они маpзбони Моваpоyннахp аст» [5, 23].

Даp поваpакихои сахифаи зикpшyдаи китоб тавсифи мyхтасаpи чyFpофиëии хаp кадом аз бахшхои Хypосон оваpда шуда, баъзе ахбоpи маpбyт ба махсулоти асосии хаp саpзамин низ зикp шудааст.

Тавре мебинем, Ибни Хурдодбех Мовароуннахрро чун бахше аз Хуросон зикр мекунад. Таксимоти маъмурй - худудие, ки Ибни Хурдодбех овардааст, ба кавли мухак-кикон хамон таксимоти маъмурии замони Сосониён аст, ки айнан ба Хилофат гузаштааст [4, 31]. Яъне хар музофот ба кура (вилоят) - тассуч (нохия) - русток (шахристон) - каря (деха) таксим мешуд. Ба ин тарик, аз ахбори овардаи Ибни Хурдодбех таксимоти маъмурй-худудии Хуросон аз даврахои охири мавчудияти давлати Сосониён то замони муаллиф, яъне то замони Тохириён маълуму равшан мегардад.

Дар масъалаи бахше аз Хуросон будани Мовароуннахр ба андешаи мо наметавонад шубхае чой дошта бошад. Зеро аз ахбори тамоми сарчашмахои муътабари таърихй аён аст, ки ин замон Мовароуннахрро Сомониён хамчун волиёни зердасти Тохириён дар ихтиёр доштанд.

Пас аз зикри мухтасар аз таксимоти маъмурии Хуросон Ибни Хурдодбех роххои бузургро аз Багдод то охирин марзхои Хуросон дар шимол ва шарк, ки аз каламрави давлати Тохириён убур мекарданд, ба калам додааст. Дар зимни он хамчунин шахру навохиеро, ки дар имтидоди ин рох ва худуд карор доштанд, мухтасаран тавсиф намудааст. Аз тавсифи у масири Рохи бузурги Абрешим дар ин давра бисёр хуб тасвир мешавад. Ин рох аз Багдод ба самти шарк аз шахрхои бузурге чун Динавар, Исфахон, Дамадон, ^азвин, Домгон (^умис) ва Нишопур убур карда, дар Марв ба ду шоха - чануб ва шимол чудо мешуд. Бахши шимолии рох ба самти Мовароуннахр рафта, аз тарики Бухоро, Самарканд, Уструшана ва Чоч ба Туркистон ва аз он чо ба Чин мерафт. Бахши чанубии рох низ ба ду кисм чудо шуда, яке аз тарики Марвруд ба Дирот, Систон, Еазна ва аз он чо ба Синду Динд ва дигаре аз тарики Балху Тахористон то болооби руди Ому ба марзхои Кошгару Хутан мерасид [5, 23-31].

Дар тавсифи ин рох ва шахру вилоятхои дар масири он карордошта муаллифони осори чугрофиёии пас аз Ибни Хурдодбех аз асари у бахраи фаровоне бурдаанд. Аз чумла, Ибни Давкал - сохиби «Сурату-л-арз» дар тадвини асари худ аз «Масолик ва мамолик» истифода карда [8, 350; 29], Макдисй (Мукаддасй), ки асари бисёр арзишманде дар чугрофиё ба номи

«Ахсану-т-такосим фй маърифати-л-аколим» гирдоварй кардааст, Ибни

Хурдодбехро аз пешвоёни дониши чугрофиё мешуморад [12, 101].

Наздикии Ибни Хурдодбех ба хилофати Аббосй ин имконро мухайё сохта буд, ки вай аз бойгонихои хукуматй истифода кунад [12, 531]. Ба хамин сабаб чугрофиёнависони пас аз у ба навиштахояш хамчун асноди муътамад истинод кардаанд.

Аз руйи сабки нигориш Ибни Хурдодбех дар таълифи асараш илова бар пайравй аз мактаби эронй эътироф мекунад, ки дар баёни худуди аколим ва роххо аз навиштахои донишманди юнонй Клавдий Птолемей (Батламиус, солхои зиндагиаш 100-170) истифода намудааст. Ба хамин сабаб нуфуз ва таъсири мактаби юнонй дар чугрофиёнигори исломй аз

хамон ибтидо хамзамон бо нуфуз ва таъсиpи мактаби эpонй вучуд доштааст.

Ибни Хypдодбех даp умум тавсифи Замин ва чигунагии сохтоpи он, кибла ва хиpочи хаp саpзамин ва тахаввули хиpоч даp гузашта ва хол, подшохони замин ва алкоби онхо, pоххо, манзилгоххо, таксимоти саpзаминхо, аквом ва нажодхо, чазиpахо ва обхо, шигифтихои замин ва иттилооти таъpихиpо мавpиди таваччух каpоp дода, даp фаpк аз баъзе ЧyFpофиëнигоpони дигаp, аз чумла Ибни Возех (Яъкубй) - сохиби «ал-Булдон» фосилахоpо на бо манзил ë pyз, балки бо мил, муайян каpдааст, ки аз ин назаp дакиктаp аз «ал-Булдон» ва дигаp осоpи чyFpофиëии назиpи он аст.

Дигаp иттилои мухим даp боpаи давлати Тохиpиëн, ки аз маълумоти Ибни Хypдодбех даp «Масолик ва мамолик» дас^ам мо мешавад, фехpисти шахpy вилоëте мебошад, ки ба Абдуллох ибни Тохиp (828-844) хиpоч сyпоpидаанд. Ин маълумот аз он чихат бисëp мухим аст, ки тавассути он маpзхои давлати Тохиpиëн даp давpаи Абдуллох ибни Тохиp бисëp pавшан муайян мешаванд.

Ибни Хypдодбех вилоятхои тобеи давлати Тохиpиëнpо аз Fаpб ба шаpк батаpтиб ном бypда, хачми хиpочи хаp кадоми онхоpо мушаххасан зикp мекунад ва даp хотимаи матлаби хеш чунин ме^яд: «Мачмуи хиpочи Хypосон ва он чй баpои Абулаббос Абдуллох ибни Тохиp аз кypахо ва бахшхои маpбyта гиpдоваpй шуд, ибоpат аз чихилу чахоp миллиону хаштсаду чихилу шаш хазоp диpхам ва аз чахоpпоëн баpои савоpй сездах pаъс ва аз ^сфандон ду хазоp ^сфанд ва аз yсаpои Fyз ду хазоp тан ба аpзиши шашсад хазоp диpхам ва аз каpбосхои кандачй хазоpy саду хаштоду хафт пиpохан ва аз ваpакхои охан хазоpy сесад китъахои дунимай буд» [5, 34].

Маълумоти мухимми дигаpи Ибни Хypдодбех, ки ба давлати Тохиpиëн ва даp мачмуъ тамоми Хypосони Бyзypг тааллук мегиpад, зикpи лакабхои шохони вилояту саpзаминхои чудогонаи Хypосон мебошад, ки чун мавз7и чудогона даp «Масолик ва мамолик» зи^ шудааст. Батафсил зи^и матлаби Ибни Хypдодбехpо даp ин мавpид заpyp намешyмоpем ва бо оваpдани алкоби баъзе хокимони вилоятхои алохида иктифо мекунем. Бад-ин таpик, подшохи СyFд «Фиpyз», подшохи ФаpFOна «Ихшид», подшохи Хоpазм «Хyсpави Хоpазм», подшохи Хуттал «Хатлоншох» ва гуфта мешавад, ки Шеpи Хатлон», подшохи Бyхоpо «Бyхоpохyдо», подшохи Усpyшана «Афшин», подшохи Самаpканд «Таpхон», подшохи Хдоот ва Пушанг ва БодFис «Баpозон», подшохи Бутам Зуннаънаъа, подшохи Hишопyp «Кyноp», подшохи Маpв «Мохуя», подшохи Зобулистон «Фиpyз», подшохи Кобул «Кобулшох» будаанд [5, 34-35; 20, 37].

Даp мачмуъ, «Масолик ва мамолик»-и Ибни Хypдодбех баpои омузиши таъpих ва чyFpофиëи таъpихии Хypосони Бyзypг даp асpхои IX-X бисëp манбаи муътамаду аpзишманд аст. Хусусан, истифодаи муаллифи

— муаррих-историк-historian — асар аз бойгонихои хукуматй арзиши иттилооти онро дар бораи чугрофиёи инсонй, иктисодй ва дар мачмуъ таърихй бисёр баланд месозад.

Чун асар дар замони хукумати Тохириён навишта шудааст, иттилооти онро метавон дар тахкик ва баррасии таърихи давлати Тохириён ба сифати сарчашмаи дасти аввал истифода кард.

АДАБИЁТ

1.Bibliotheca geographorum arabicorum. Ed. M.-J. de Goeje. T. 1-8. Lugduni Batavorum, 1870-1894.

2.Бартольд В. В. Работы по исторической географии и истории Ирана//Соч. Т. 7. М., Наука, 1971. -661 с.; Бартольд В. В. Общие работы по истории Средней Азии//Соч. Т. 2. Ч. 1. М., ИВЛ, 1963. -1024 с.

3.Крачковский И. Ю. Избранные сочинения, том 4, Арабская географическая литература. М., 1957. -928 с.

4.Ибн Хордадбех. Книга путей и стран/Перевод с арабского, комментарии, исследование, указатели и карты Наили Велихановой. -Баку: «Элм», 1986. -428 с.

5.Ибни Хурдодбех. Масолик ва-л-мамолик.Тарчумаи Саъид Хокранд. Техрон 1371. -224 с.

6.Ибни Надим. «ал-Фехрист». Тарчума ва тахкики Мухаммад Ризо Тачаддуд. «Амири Кабир», чопи севум, 1366 х.ш., с. 245.

7.Одом Митз. Тамаддуни исломй дар карни чахоруми хичрй. Ч,илди дуввум. Тар-чумаи Алиризо Заковатии Карогузлу. «Амири Кабир», 1362 х. ш., с. 9.

8.Забехуллох Сафо. «Торихи адабиёт дар Эрон» чилди аввал. «Ибни Сино», чопи севум, 1347 х.ш. с. 349-350.

9.The Encyclopedia of Islam. Vol. 4. Edited by: Lewis, Menage, Pellat, Schacht, E. j. Brill, Leiden, 1986, P. 839.

10.Табарй, Мухаммадибни Ч,арир. Таъриху-р-русул валмулук. Дар 8 китоб. Душанбе.

2014.

11.Пигулевская Н. В. «Таърихи Эрон аз даврони бостон то поёни садаи хаждахуми мелодй». Тарчумаи Карими Кишоварз. «Паём», чопи чахорум, 1354 х. ш., с. 143.

12.Мук,аддасй, Мухаммад ибни Ахмад. Ахсану-т-такосим фй маърифати-л-ак,олим. Тарчумаи Алинакии Мунзавй. Техрон, 1361 х.ш.

13.Абулхасан Алй ибни Дусайни Масъудй. Муручу-з-захаб ва маъодину-л-чавхар. Ч,илди дуввум. Тарчумаи Абулкосими Поянда. Бунгохи тарчума ва нашри китоб. Чопи дуввум, 1356 х. ш., с. 617 бабаъд.

14.А. Деххудо. Лугатнома, чилди дуввум, чопхонаи «Мачлис», 1325 х. ш., сах. 304.

15.Нафис Ахмад. Хадамоти мусулмонон ба чугрофиё. Тарчумаи Дасан Лохутй. Бунё-

ди пажухишхоиостони Кудси Разавй. Машхад, 1367 х. ш., с. 31.

16.Борун Кородуву. Мутафаккирони исломй. Ч,илди дувум. Тарчумаи Ахмад Ором. Дафтари нашри фарханги исломй, 1359 х.ш., сах. 14.

17.Амиршохй Нурмухаммад. Давлатдории точикон дар асрхои IX-XIV. Душанбе, 1998. -1008 с.

18.А. Акбарй. Таърихи хукумати Тохириён аз огоз то анчом. Машхад, 1384 х. 400 с.

19.К. Э. Босворт. Мусульманские династии. М.: Наука, 1971. - 324 с.

20.Д. Камол. Докимони Хуросон дар ахди охирин шохони Сосонй ва замони хулафои рошидин//Паёми Донишгохи миллии Точикистон. №3/3. Душанбе, 2017. С. 3-7.

21.История таджикского народа. Т. II. Эпоха формирования таджикского народа. Под редакцией академика Н. Негматова. Душанбе, 1999. -790 с.

22.Яък,убй Ахмад ибни Абиъкуб ибни Возех. Ал-Булдон. Тарчумаи доктор Мухаммад Иброхими Оятй. Техрон, 1343 х.ш. -220 с.

23.Ек,ути Х,амавй. Муъчаму-л-булдон. Тарчумаи Алй Сакии Разавй. Тедрон, 1380.

24.Истахрй, Абуисдок Ибродим. Масолик ва мамолик. Тарчумаи Мудаммад ибни Асад ибни Абдуллоди Тустарй. Бо эдтимоми Эрачи Афшор. Тедрон, 1373 д. ш.

25.Ибни Х,авкал. Сурату-л-арз. (Сафарномаи Ибни Х,авкал. Эрон дар «Сурату-л-арз»). Тарчума ва тавзеъи доктор Ч,аъфари Шиъор. Тедрон, 1366 д. ш.

26.Наршахй, Абубакр Мудаммад ибни Ч,аъфар. Таърихи Бухоро. Тадияи F. Еоибов ва Н. Амиршодй. Душанбе, 2012. -736 с.

27.Ибни Асир. Ал-Комил фи-т-таърих. Дар 13 чилд. Баргардони Х,амид Ризо Ожир. Тедрон: Асотир, 1382. Ч,. 7-9.

28.Мудаммад ибни Х,асан ибни Исфандиёр. Таърихи Табаристон. Ба тасдеди Аббос Икбол. Ба эдтимоми Мудаммад Рамазонй Тедрон: Асотир, 1389.

А^АМИЯТИ «МАСОЛИК ВАЛ МАМОЛИК»-И ИБНИ ХУРДОДБЕ^ ДАР ТА^ЩИ ЧУГРОФИЁИ ТАЪРИХИИ ДАВЛАТИ ТО^ИРИЁН

«Масолик ва мамолик»-и Ибни Хурдодбед яке аз нахустин асардои чугрофиёии донишмандони мусулмон аст, ки то имруз ба мо расидааст. Муаллифи асар (такрибан. 820-912) ба дайси ходими давлатии Хилофати Аббосй (содиббариди вилояти Чибол) рисолаи худро бо такя ба манобеи муътамад навиштааст. Асар фарогири маълумоти мудим дар бораи тавсифи чугрофиёии Замин, мамлакатдо ва вилоятдои ондо, роддо, масофаи миёни шадру рустодо, дачми хирочи дар сарзамин ва доказо мебошад.

Муаллиф бо баррасии ахбори «Масолик ва мамолик» ва киёси ондо бо дигар сар-чашмадои муътабари таърихй кушиш намудааст, ки адаммияти асари мазкурро дар тавсифи чугрофиёии вилоятдои давлати Тодириён (Хуросони Бузург) бо дарназардошти омилдои замонй ва сиёсй мушаххас намояд.

Калидвожа^о: Тодириён, Хуросон, кура (ноуия), роууои корвонгузар, цугрофиё, вилоят, Мовароуннаур, Сиистон, Цибол, Кирмон, хилофат, марзуои давлати, хироц.

ЗНАЧЕНИЕ «МАСАЛИК ВАЛЬ МАМАЛИК» (КНИГА ПУТЕЙ И СТРАН) ИБН ХОРДАДБЕХА В ИССЛЕДОВАНИИ ИСТОРЧИЕСКОЙ ГЕОГРАФИИ ГОСУДАРСТВА ТАХИРИДОВ

«Масалик валь мамалик» Ибн Хордадбеха является одним из первых географических трудов мусульманских ученых дошедших до наших дней. Автор труда (ок. 820-912), работав в качестве государственного служащего (руководителем почтовой службы Джибальской провинции) Аббасидского халифата сочинял свой труд на основе достоверных источников. В нем есть важные сведения о географическом описании Земли, странах и их областях, дорогах, расстояниях между городами и селами, размерах налогов каждой области и т. д.

Автор статьи, рассматривая сведения «Масалик и мамалик» и сравнивая их с другими достоверными историческими источниками, старался установить значение этого труда в исследовании исторчиеской географии государства Тахиридов (Великого Хорасана) с учетом исторических и политических факторов.

Ключевые слова: Тахириды, Хорасан, кура (район), караванные пути, территория, география, провинция, Мавераннахр, Систан, Джибаль, Керман, халифат, государствен-ные границы, харадж.

THE IMPORTANCE OF «MASALIK VAL MAMALIK» (BOOK OF ROADS AND KINGDOMS) BY IBN KHORDADBEH IN THE STUDY OF THE HISTORICAL GEOGRAPHY OF THE TAHIRIDS STATE

«Masalik va mamalik» by Ibn Khordadbeh is one of the first geographical works of Muslim scientists that have survived to this day. The author of the work (c. 820-912), while working as a public servant (head of the postal service of the Jibal province) of the Abbasid

Caliphate, composed his work on the basis of reliable sources. It contains important information about the geographical description of the Earth, countries and their regions, roads, distances between cities and villages, taxes for each region, etc.

The author of the article, considering the data of «Masalik and матаКк» and comparing them with other reliable historical sources, tried to establish the significance of this work in the study of the historical geography of the Tahirids state (Great Khorasan), taking into account time and political factors.

Key words: state, Khorasan, kura (district), caravan routes, territory, geography, province, Maverannahr, Sistan, Jibal, Kerman, caliphate, state borders, kharaj.

Сведения об авторе: Сафарзода Некруз Шоди - кандидат исторических наук, научный сотрудник отдела древней, средневековой и новой истории Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониша НАНТ. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Ак. Раджабовых, 7. Тел.: (+992) 985880810. E-mail: nekruz_tj@mail.ru.

Information about the author: Safarzoda Nekruz Shodi - Candidate of Historical Sciences, Researcher of the Department of Ancient, Medieval and Modern History of the Institute of History, Archeology and Ethnography named after A. Donish NACT. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. Ak. Rajabovs, 7. Mobile phone: (+992) 985880810. Email: nekruz_tj@mail.ru

♦ ♦

УДК 4

ИСТОРИКО - ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ТЕРМИНА «ЦИВИЛИЗАЦИЯ»

САИДАСАНОВ Ю., АЗИЗМАМАДОВА М., Хорогский государственный университета имени М. Назаршоева

Одним из основных вопросов исторической науки является выявление вклада того или иного народа, нации, общества в развитие человечества. Исходя из этой задачи, историки пытаются исследовать историю цивилизаций и народов избегая при этом субъективной оценки роли отдельных народов в мировой истории. В этом контексте особое внимание следует уделять правильному использованию термина «цивилизация», под которым мы подразумеваем прежде всего высшую точку культурного развития определенного общества. В исследовании цивилизаций, задача историка состоит в изучении процессов мировой истории, с выявлением движущей силы прогресса человечества [13,4].

Одним из центров мировой цивилизации является регион Средняя Азия, в фундаментальном исследование которого большая заслуга принадлежит академикам Б. Г. Гафурову [2,56] и Е. Э. Бертельс, [1,67] которые в своих трудах, дали глубокий анализ развития этого региона. В широком плане анализ цивилизации на примере Саманидской империи рассматривается в исследовании иранского ученого исследователя Мухаммадризо Ноджи «Исламская цивилизация на территории Саманидов» [6,78] Особое место в исследовании цивилизации Востока, занимает коллективный труд таджикских ученых, отражающий развитие древних цивилизаций [4,7].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Также, широкое освещение получило исследование данного термина со стороны представителей западной школы философии истории, которые и

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.